FİRDEVSÎ-İ RUMÎ, HAYATI VE ESERLERİ HAKKINDA YENİ BİLGİLER

Başvuru Tarihi: 20.12.2015
Yayına Kabul Tarihi: 30.12.2015
FİRDEVSÎ-İ RUMÎ, HAYATI VE ESERLERİ HAKKINDA YENİ BİLGİLER
FİRDEVSÎ-İ RUMÎ, LIFE AND WORKS ABOUT NEW INFORMATION
Himmet BÜKE1
Öz
Firdevsî-i Rumî 15. yy’ın sonları 16. yy’ın başlarından yaşamış bir Osmanlı müellifidir. Kendi
ifadesi ile 72 eser yazmış olan Firdevsî’nin bu eserlerinden bir kısmı bugüne ulaşabilmiştir. Sözkonusu
eserlerle ilgili bazı ortak görüşler bulunmakla birlikte Firdevsî’ye ait olup olmadığı tartışmalı olan
eserler de mevcuttur. Bu çalışmada Firdevsî’ye ait olduğu belirtilen eserlerin detaylı bir incelemesi
yapılmış olup konuyla ilgili son ve güncel bilgiler aktarılmıştır. Çalışmada bazı eserlerin arşiv veya
kütüphane numaraları güncellenmiş, içerikleri hakkında yeni bilgiler aktarılmıştır. Bazı eserlerinin ise
yeni nüshaları tespit edilmiş olup bunlar hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiştir. Diğer taraftan Firdevsî’ye
ait olarak gösterilen bazı eserlerin ise yapılan tarama ve araştırma çalışmaları neticesinde ona ait
olmadığı görüşüne varılmış bununla ilgili görüşler belirtilmiş konuyla ilgili ayrıntılı gerekçeler
sunulmuştur.
Anahtar Sözcükler: Firdevsî, Eski Anadolu Türkçesi, Süleymanname, Yeni Bilgiler, 16.yy.
Abstract
Firdevsi-i Rumi is an Ottoman author who lived between the late 15th century and early 16th
century. Some works of Firdevsi’s, who, in person, said to have written 72 works, have survived to this
day. Though there is some consensus over the works mentioned, there are also works that are
controversial about whether they belong to Firdevsi or not. In this study, an examination of the works,
which are said to belong to Firdevsi, has been carried out and recent, up-to-date information has been
cited. In the study, archive and library numbers of the some works have been updated and recent
information about the contents has been given. And also, the recent copies of the some works have been
determined and introductory information about them has been given. On the other hand, as a result of the
scanning and examination studies that have been conducted, it has been established that some works,
which used to be shown as belonging to Firdevsi, do not belong to Firdevsi, indeed, and the opinions
about the situation have been given and detailed facts about the issue have been presented.
Key Words: Firdevsî, Old Anatolian Turkish, Süleymanname, New Information, 16th century
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 1 Okt., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, himmetbuke@mehmetakif.edu.tr
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
482
1. GİRİŞ
Firdevsî 15. yy. sonları ve 16. yy’da yaşamış, başta tarih olmak üzere; edebiyat, felsefe, hendese
(geometri), tıp, astronomi (ilm-i nücûm), tasavvuf, ahlak, mitoloji, astroloji, tılsım, savaş, silahlar,
satranç, boyacılık ve hadis alanında pek çok eseri Türk diline kazandırıp telif ve tercüme etmiştir.
Çok yazan, her konuda yazmaya çalışan Firdevsî’nin doğum tarihi H.857 (1453)’dir. Asıl adının
ne olduğu meselesi ihtilaflı meselelerden biridir. Tezkirelerde adından ziyade mahlası verilmiş olan
Firdevsî’nin asıl adı konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. Tezkirelerde; Latifî ve Kınalızâde “Uzun
Firdevsî dimekle meşhurdur” (Latifî, 2000, s. 424; Kınalızâde, 1981, s.745) ifadesini verirken; Tuhfe-i
Naili’de “Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rumi namlarıyla meşhur” ifadesi geçer (Tuman, 2001, s.763).
Künhü’l-Ahbâr’da ve Beyânî tezkiresinde: “Firdevsî”, Keşfü’z-zünûn’da ise “Firdevsî et-Tavil” olarak
geçmektedir (Gelibolulu M. Âli, 1994, s. 160; Beyânî, 1997, s.203; Kâtip Çelebi, 2007, s. 822).
Asıl adının “Orhan bin Genek” olduğu yapılan araştırmalar ve eldeki somut veriler neticesinde
daha ağır basmaktadır. Akay ve Kutluk; Firdevsî’nin kendi eseri olan ve bugün İstanbul Üniversitesi Türk
Dili ve Edebiyatı Seminer Kitaplığı 164 numarayla kayıtlı olan Teşhis’ül-İnsan’ı referans göstererek asıl
adının “Orhan bin Kenek” olduğu ileri sürmüştür (Akay, 1990: 10), (Kutluk, 1950: 29). Firdevsî’nin
yazdığı en önemli ve hacimli eseri olan Süleymannâme’nin 81. cildinde adı “Orhan bin Genek” olarak
zikredilmiştir2
. Köprülü ise Firdevsî’nin hayatına dair verdiği bilgilerde dedesinin adının “Gazi Genek
Bey”; babasının adının ise “Hacı Genek Bey” olduğunu söyler (Köprülü, 1997: 650). Firdevsî’nin kendi
eserinde adının ve soy adının doğrudan verilmiş olması adının “Orhan bin Genek” olduğu fikrini
güçlendirmektedir.
Müellif Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezıd ve Yavuz Sultan Selim dönemlerinde yaşamıştır.
Firdevsî’nin en önemli eseri olan ve saraya takdim ettiği Süleymannâme’nin bazı ciltlerinin dönemin
padişahı II. Bayezıd tarafından laf kalabalığı olarak görülerek yaktırıldığı ve bunun üzerine yazarın bu
durumdan incinerek İran’a veya Horasan’a kaçtığı, ömrünün son yıllarını burada yaşadığı ve vefat ettiği
bilgisi maalesef yüzyıllarca tekrar edilegelen yanlış bir bilgidir. Başta Latifî’nin söylediği bu bilgiyi;
Katip Çelebi, Şemsettin Sami ve Fuat Köprülü tekrar etmiş, Firdevsî’nin doğu ülkelerinden birine giderek
burada öldüğünü söylemişlerdir. Halbuki Firdevsî, Süleymannâme’nin 81. cildinin 22. ve 123. varağında
sözkonusu cildi Yavuz Sultan Selim’in inayetiyle yazdığını ve Balıkesir’de ikamet ettiğini belirtmektedir.
Dolayısıyla Firdevsî’ye atfedilen bu asılsız olay yine Firdevsî’nin ifadeleriyle çürütülmektedir.
Firdevsî’nin birçok konuda çok fazla eser verdiği bilinmektedir. Eserlerinin sayısı konusu ise
ihtilaflıdır. Müellifin kendi ifadelerine bakılacak olursa Münazara-i Seyf-ü Kalem’de: “bazı ukelâdan,
zürefâdan, şuarâdan, hâfi değildir ki, süleymannâmenin musannifi bunun emsâli yetmiş iki risâlenin
müellifi firdevsî-i dâfîi hâkir u fâkir ve nuhîfe bu risâle-i rakkama getürüp tahrir idüp…”3 şeklinde
ifadeler varken Satrançname adlı eserinde ise: “… min ba’d niçe bunun emsali kitabları telif, 40 risaleyi
tasnif eylemişdür.” ifadesi meseleyi karmaşık hale getirmektedir. Çünkü Münazara-i Seyf ü Kalem adlı
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme-i Kebîr, Fatih Millet Kütüphanesi Ali Emiri Manzum Nu. 317, C.81 s. 55a/6. 3 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Münazara-i Seyf’ü Kalem, İstanbul B.ŞB. Ktp. nr. 355, s. 4-5.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
483
eserin telif tarihi de tartışmalıdır. Eser Bursalı M. Tahir’e göre 1572; Köprülü’ye göre 1485; eserin
sonundaki tarihe göre ise 1503 tarihinde yazılmıştır (Jafarova, 2010:5).
Tezkirelerde Firdevsî’nin sadece Süleymannâme adlı eserinden bahsedilmiş olup yakın zaman
araştırmacıları ise Bursalı Mehmet Tahir, Firdevsî’nin on dört (Bursalı M. Tahir, 1972:105); Franz
Babinger dört (Babinger, 1982:35); İbrahim Olgun ve İsmet Parmaksızoğlu on altı (Olgun,
Parmaksızoğlu, 1980:17-18) eseri hakkında bilgi vermişlerdir. Müellifin kendi belirttiği gibi şayet 72
eseri varsa bunların çoğu bugün elimizde değildir. Bugün eserlerinin sayısı ve içeriği hakkında verilen
bazı bilgiler de bilgi yönünden eksik veya yanlıştır. Bu bilgiler son araştırmalar ışığında mümkün mertebe
tanzim etmeye ve düzeltmeye çalıştık.
2. FİRDEVSÎ-İ RUMÎ’NİN ESERLERİ
2.1. Süleymannâme-i Kebir
Bu eser Firdevsî’nin şaheseri sayılabilecek nitelikte bir eserdir. Zaten tezkirelerde Firdevsî’nin
sadece bu eserinden bahsedilmiş olup diğer eserleri hakkında hiçbir bilgi verilmemiştir. Dolayısıyla
Firdevsî bu eseriyle tanınmıştır diyebiliriz. Fakat Süleymannâme’nin cilt sayısıyla ilgili çelişkili bilgiler
mevcuttur.
Tezkirecilerin tamamı eserin cilt sayısını üç yüzlü rakamlarla zikretmiştir. Latifî eserin 360 cilt
halinde yazıldığını (Latifî, 2000:425), Künhü’l-Ahbâr’da 360 cilt (Gelibolulu M. Âli, 1994:160); Beyânî
(Beyânî, 1997:203); ve Kınalızâde; tezkiresinde (Kınalızâde, 1981:745) 380 cilt; Keşfü’z-zünûn’da
(Kâtip Çelebi, 2007:822) 330 cilt olduğu belirtilir. Firdevsî de Münazara-i Seyf-ü Kalem’de: “hicret-i
nebevinin 908. yılında vilâyet-i kareside şehr-i balıkesirde halvet halinde makâm-ı uzletde oturmuştum.
366 mücellid süleymannâmenin 287. cildini kaleme getürüp bitirmişdim4
” yine Satrançnâme adlı
eserinde: “…lisân-ı arabîden zebân-ı farisîden türkîye tercüme kılup rakama getürüp tayin kılan kim 366
mücellid kitab-ı süleymannâmenin musannifi 1888 meclis bâbın…5
” biçimindeki ifadeler tezkirelerdeki
ifadelerle örtüşmektedir. Fakat yine Firdevsî’nin Süleymannâme’deki: “bu 99 mücelled kitâb-ı
süleymannâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil padişahın devam-ı devletinde 81. cildi tamamlamayı
müyesser itti6
” ve “cümlesi toksan tokuz cilddür tamam/meclisi biş yüzden eksik iy hümam7
” cümleleri
meseleyi daha karışık hale getirmektedir. Tavşanlı nüshasındaki: “… firdevsî-i rumî kim
süleymannâmenün telifine kırk yıldur çalışur üç yüz altmış cild itmek sevdasıyla ne kadar ki gayr-ı
müstemil kitablar varsa anları cümle içine katmışdur…8
” ifadeleri başlangıçta Firdevsî’nin eseri 360 cilt
yazmak düşüncesinde olduğunu gösterir. Bu ifadelerin sağlaması niteliğinde olan Firdevsî’nin intisap
ettiği Nakşibendi şeyhi Molla İlahî’nin Firdevsî’ye hitaben Süleymannâme’de söylediği: “…kim kişi 360
pâre kitabı yazıp yahut yazdurup idine buna ömür vefa itmez imdi gerek ki onda olan kelimâtın gerek
lüzumu istihraç idüp derç idesün her kişi yazup yazdurmağa ve okuyup idinmeğe kâbil ola ol sebeple ânın
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 4 Bk. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. (MSK), nr. 355, s. 5. 5 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Firdevsî,Nuruosmaniye Ktp. nr. 3553/4073, s. 6. 6 Firdevsî-i Rûmî , a.g.e. , C. 81, vr. 25b. 7 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , nr. 317, vr. 73a/10. 8 Bk. Firdevsi-i Rumi, Süleymannâme, Tavşanlı İlçe Halk Kütüphanesi, vr. 2, st.4-5.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
484
ve senin için hayır dua ideler9
” ifadeleri Firdevsî’nin bu minvalde fikir değişikliğine gitmiş olduğunu
düşündürebilir.
Bir diğer ihtimal de Firdevsî’nin “cilt, risale, cüz” terimlerinden neyi kast ettiğinin tam net
olmaması olabilir. Muhtemelen eserin cilt sayısı 99’dur, 366 rakamı ise eserin cüz sayısı olmalıdır.
Müellif, Süleymannâme Muhtasarı adlı eserinde Mevlana Ahmedî’nin eserinin esmâ-i hüsnaya gönderme
yaparak 99 cilt yazılması hikâyesini anlatır10. Firdevsî’nin intisap ettiği Nakşibendi şeyhi Molla İlahî’nin
Firdevsî’ye hitaben Süleymannâme’de söylediği: “…kim kişi 360 pâre kitabı yazıp yahut yazdurup idine
buna ömür vefa itmez imdi gerek ki onda olan kelimâtın gerek lüzumu istihraç idüp derç idesün her kişi
yazup yazdurmağa ve okuyup idinmeğe kâbil ola ol sebeple ânın ve senin için hayır dua ideler”11
ifadeleri eserin 366 cilt yazılmadığı görüşünü güçlendirmektedir.
Firdevsî eserin ilk altı cildini Fatih Sultan Mehmet devrinde onun isteği üzerine yazmıştır.
Kitabın yedinci cildini yazmaya başladığında Fatih’in vefat ettiğini söyler12. Fatih’ten sonra başa geçen
oğlu II. Bayezıd döneminde Süleymannâme’yi yazmaya devam etmiştir. Eserin 82. cildi saray
kütüphanesine teslim edilmiş fakat 81. cilt kâtip kusurundan dolayı teslim edilmemiştir13.
Süleymannâme’nin 81. cildinin 123a varağında ise Firdevsî : “…bir ādil ve kāmil pādişāhun devām-ı
devletinde seksen birinci cildinün itmāmını müyesser itdi… ecelden mühlet bulursam; tende sıhhat cānda
rāhat dilde marifet görürsem bu kitāb-ı süleymānnāmenün seksen ikinci cildin dahı o zıll-ı yezdānun nesli
oğuz hanun… künc-i halvetde, makām-ı uzletde huzūr-ı kalb ile selîm olup bu kitābun telîfine, sürū idüp
ümîddür ki tamām idevüz”14 dediği için ciltlerle ilgili bir soru işareti daha ortaya çıkmaktadır. Hâlbuki
yukarıda Firdevsî; II. Bayezıd devrinde 81. cildi yazdığını fakat bunun yazan kişinin hatalarından dolayı
teslim edilmediğini belirtir. Yavuz dönemindeki bu 81. cilt daha evvel hatalı olduğu için verilmeyen cilt
olma olasılığı yüksektir. Bu cildin 26b/13’te Hazine-i Amireye verilmediği beyanının devamındaki
ifadelerde ise “zelzele ve fıtrat-ı velvele ki olduğı eclden dergâha virilmeyüp” ifadesi dikkate değerdir.
Buradaki zelzeleden kasıt II. Bayezıd döneminde “Kıyamet-i Suğra” (Küçük Kıyamet) diye de
adlandırılan 1509 tarihli büyük İstanbul depremi olsa gerektir. Bu deprem İstanbul için çok yıkıcı bir etki
bırakmış olduğu tarihçilerle sabittir15. Bu depremden hemen 3 yıl sonra da II. Bayezıd vefat etmiştir.
Dolayısıyla Firdevsî’nin son cildi 1509’da Hazine-i Amireye teslim edemediği anlaşılır. Buradaki
karmaşık durumlardan biri de Süleymannâme’nin 81. cildinde; Firdevsî’nin 82. cildi II. Bayezıd
döneminde teslim ettim demesine karşılık yine aynı eserde Yavuz Sultan Selim’e dua ederek 82. cildini
tamamlamak istediğini belirtmesidir. Bir başka husus yine aynı eserde geriye 17 Süleymannâme’nin
kaldığından bahsederek eğer emredilirse hazinedeki ciltleri Yavuz adına yeniden düzenleyebileceğini ve
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 9 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme, c. VIII, s.34-36 10 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme Muhtasarı, Milli Ktp. A. 1839, s. 10 11 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme, c. VIII, s.34-36 12 Bk. Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme , C. VIII, s. 34-36. 13 Firdevsî-i Rumî, a.g.e., C. 81. , vr. 26b. 14 Firdevsî-i Rumî, a.g.e., C. 81. , vr. 123a 15 Daha detaylı bilgi için bk. Ambraseys, N.N ve Finkel, The Marmara Sea earthquake of 1509. Terra Nova, vol. 2,
C.F. 1990, 167-174; The seismicity of Turkey and adjacent areas: a historical review, 1500-1800. Eren Yayıncılık ve
Kitapçılık Ltd. Şti., İstanbul, 1995, 240pp.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
485
onun adına tarih bağlayabileceğini söylemesidir16. Aynı eserdeki bu farklı ifade akıllarda eserle ilgili –
özellikle cilt sayısı- soru işaretlerini devam ettirecek mahiyettedir.
Firdevsî’nin bu kıymetli eserini Fatih Sultan Mehmet’in isteği üzerine yazmaya başladığını daha
evvel belirtmiştik. Müellif eseri yazabilmek için öncesinde çok ciddi bir ön hazırlık yapmıştır. Hazine-i
Amire’deki kitapları taramış, Arap ve İranlı sahaflara Süleymannâme’nin asıl nüshasını sordurmuş, gittiği
her şehirde acayip kitapları toplayıp hangisinde Süleyman kıssası varsa bunları toplamış, Tevrat’tan
Davut kıssasını almış, Niksar’da İmran dilinden, Yunancaya, oradan da Farsçaya çevrilmiş dört ciltlik bir
Süleymannâme bulmuş fakat kitabın sahibi Firdevsî’nin ısrarına rağmen kitabı satmamış bunun üzerine
Firdevsî de dört ay Niksar’da kalıp kitabın nüshasını almıştır17. Eseri yazmadan önce titiz, gayretli ve
fedakâr bir şekilde çalıştığı anlaşılan müellif; Latifî’nin ifadesiyle indirilen kutsal kitaplarda ne kadar
kıssa ve haberler, âlemde ne kadar hikâye varsa felsefe, hendese, astronomi bilgi dünyasındaki bütün
bilinenleri derleyerek bir araya getirmiştir (Latifî, 2000: 261).
Firdevsî’ye göre elli yıl emek vererek oluşturulan Süleymannâme’nin bugün tespit edilebilmiş
nüshaları şunlardır:
1. Cilt Gotha, Numara 111
2. Cilt Gotha, Numara 111; Süleymaniye, Hacı Mustafa Efendi, Numara 4863
3. Cilt Vaticano-Turco, Numara 28, 16 yy.; Süleymaniye, Hacı Mustafa Efendi, Numara 4863
4. Cilt Vaticano-Turco, Numara 28; Süleymaniye, Hacı Mustafa Efendi, Numara 4863
5. Cilt Vaticano-Turco, Numara 28; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli
nesih, 21 satır, 1544’te kopya edilmiş. 5-6-7-8-9-10-11-12-13 cilt toplam 388 yk.
6. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş.
7. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş; Török F. 2, Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, 7-13 cilt toplam 360 yk.
8. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş; Török F. 1-2, Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı, 8-15 cilt
toplam 406 yk.
9. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, h. 1544’te
kopya edilmiş; Török F. 1-2, Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
10. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş; Török F. 1-2 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
11. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş; Török F. 1-2 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
12. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
edilmiş; Török F. 1-2 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
13. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1525, Harekeli nesih, 21 satır, 1544’te kopya
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 16 Firdevsî-i Rumî, a.g.e., C.81. , vr. 33a. 17 Firdevsî-i Rumî, a.g.e., C. 81. , vr. 26a/26b.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
486
edilmiş; Török F. 2 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
14. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır, 14-15-16-17-18-19-20 cilt
toplam 321 yk.; Török F. 1 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
15. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır; Török F. 1 Macaristan İlimler
Akademisi Kütüphanesi, h. 968 kayıtlı.
16. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır.
17. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır; Török F. 3 Macaristan İlimler
Akademisi Kütüphanesi, 17-18 cilt toplam 100 yk.
18. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır; Török F. 3 Macaristan İlimler
Akademisi Kütüphanesi, 17-18 cilt toplam 100 yk.
19. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır.
20. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1526, 21 satır.
21. Cilt Üniversite Kütüphanesi, T.M.9884
22. Cilt Üniversite Kütüphanesi, T.M.9884
23. Cilt Üniversite Kütüphanesi, T.M.9884
24. Cilt Üniversite Kütüphanesi, T.M.9884
25. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884.
26. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884.
27. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884.
28. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884.
29. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884.
30. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1527, 1544 tarihli, 21 satır Topkapı Müzesi
Kütüphanesindeki 25-26-27-28-29-30. ciltler toplam 306 yk. ; Török F. 4 Macaristan
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
487
İlimler Akademisi Kütüphanesi, Hicri 1103 (1594) kayıtlı, Macaristan’daki 25-26-27-28-
29-30. ciltler toplam 307 yk. ; Üniversite Kütüphanesi, T.Y.9884. (Ata Çatıkkaş,
çalışmasında bu cildin H.1528’de kayıtlı olduğunu söylese de biz böyle bir bilgiye
rastlayamadık (bk.Çatıkkaş 2009;19)
31. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk. ; İstanbul Belediye
Yazmaları, B.26 (M.Cevdet)
32. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk. ; İstanbul Belediye
Yazmaları, B.26 (M.Cevdet)
33. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk. ; İstanbul Üniversitesi
Kütüphanesi, T.Y.9884, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan 33-34-35-36. ciltler
toplam 264 yk.
34. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk. ; İstanbul Üniversitesi
Kütüphanesi, T.Y.9884, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan 33-34-35-36. ciltler
toplam 264 yk.
35. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk. ; İstanbul Üniversitesi
Kütüphanesi, T.Y.9884, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan 33-34-35-36. ciltler
toplam 264 yk.
36. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1528, 21 satır, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinde bulunan 31-32-33-34-35-36. ciltler toplam 378 yk; İstanbul Üniversitesi
Kütüphanesi, T.Y.9884, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan 33-34-35-36. ciltler
toplam 264 yk.
37. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
38. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
39. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
488
40. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
41. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
42. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1529, 21 satır, 17.yüzyıl kopyası, Hazine
1529’daki ciltlerin toplam varak sayısı 383’tür; Manisa İl Halk Kütüphanesi, Akhisar
Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 226, 21 Satır, 1212(1797) tarihli Çili Zeynel b. Hacı
Ali adına vakıf mührü vardır.. Manisa nüshasının toplamı 766 yk.
43. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır, Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
44. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
45. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
46. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
47. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
48. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1530, 21 satır Hazine 1530’daki kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 382’dir; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1531,
21 satır, Hazine 1531’deki ciltlerin toplam varak sayısı 367’dir.
49. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
460 yk.
50. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
460 yk.
51. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
489
460 yk.
52. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
460 yk.
53. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
460 yk.
54. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1532, 21 satır, Hazine 1532’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 459’dur; Török F. 5-10 Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi,
460 yk.
55. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır; Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir.
56. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır; Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir.
57. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır, Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir; Török F. 14 (Macaristan), Macaristan’daki
57-58-59. ciltlerin toplam varak sayısı 221’dir.
58. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır, Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir; Török F. 14 (Macaristan), Macaristan’daki
57-58-59. ciltlerin toplam varak sayısı 221’dir.
59. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır, Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir; Török F. 14 (Macaristan), Macaristan’daki
57-58-59. ciltlerin toplam varak sayısı 221’dir.
60. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1533, 21 satır; Hazine 1533’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 488’dir.
61. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır; Hazine 1534’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 500’dür.
62. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır; Hazine 1534’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 500’dür.
63. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır; Hazine 1534’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 500’dür.
64. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır, Hazine 1534’teki ciltlerin
toplam varak sayısı 500’dür; Török F. 11, Macaristan’daki 64-65-66. ciltlerin toplam varak
sayısı 276’dır.
65. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır, Hazine 1534’deki ciltlerin
toplam varak sayısı 500’dür; Török F. 11, Macaristan’daki 64-65-66. ciltlerin toplam varak
sayısı 276’dır.
66. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1534, 21 satır, Hazine 1534’deki ciltlerin
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
490
toplam varak sayısı 500’dür; Török F. 11, Macaristan’daki 64-65-66. ciltlerin toplam varak
sayısı 276’dır.
67. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470, Hazine
1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir.
68. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470, Hazine
1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir.
69. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470, Hazine
1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir.
70. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470, Hazine
1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir.
71. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 17 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470;
Hazine 1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir. Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü
Kütüphanesi, numara 4008; numara 4008’de kayıtlı olan 71-72- 73.ciltlerin toplam varak
sayısı 125’tir.
72. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, K.892, 16.yüzyıl kopyası; Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi, Hazine 17 1535, 21 satır; K.892’deki ciltlerin toplam varak sayısı 470;
Hazine 1535’deki ciltlerin toplam varak sayısı 595’dir. Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü
Kütüphanesi, numara 4008; numara 4008’de kayıtlı olan 71-72- 73.ciltlerin toplam varak
sayısı 125’tir.
73. Cilt Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü Kütüphanesi, numara 4008; numara 4008’de kayıtlı olan
71-72-73.ciltlerin toplam varak sayısı 125’tir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine
1536, 21 satır; Hazine 1536’da kayıtlı olan 73-74-75-76.ciltlerin toplam varak sayısı
469’dur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1231, 21 satır. Hazine 1231’de
kayıtlı olan 73-74-75- 76.ciltlerin toplam varak sayısı 357’dir.
74. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1536, 21 satır; Hazine 1536’da kayıtlı olan
73-74-75-76.ciltlerin toplam varak sayısı 469’dur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
Hazine 1231, 21 satır. Hazine 1231’de kayıtlı olan 73-74 75-76.ciltlerin toplam varak
sayısı 357’dir; Hüseyin Kocabaş Kitaplığı Türkçe Yazmaları, S.H.M.H.K.Yaz. 361, 17
satır, 74-75-76 ciltleri içeren bu nüshanın varak sayısı 127’dir.
75. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1536, 21 satır; Hazine 1536’da kayıtlı olan
73-74-75-76.ciltlerin toplam varak sayısı 469’dur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
Hazine 1231, 21 satır. Hazine 1231’de kayıtlı olan 73-74-75-76.ciltlerin toplam varak
sayısı 357’dir. Bu cildin Bibl. Nationale, n supl. 1293 ve Uppsala numara 196’da bir
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
491
nüshası daha vardır. Berlin numara 470’de kayıtlı olduğu olduğu zannedilen nüsha
sorgulanmış, böyle bir kaydın olmadığı teyit edilmiştir.
76. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1536, 21 satır; Hazine 1536’da kayıtlı olan
73-74-75-76.ciltlerin toplam varak sayısı 469’dur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
Hazine 1231, 21 satır. Hazine 1231’de kayıtlı olan 73-74 75-76.ciltlerin toplam varak
sayısı 357’dir.
77. Cilt Török F. 12, Macaristan İlimler Akademisi Kütüphanesi, 118 varak; Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1537, 21 satır, Hazine 1537’de kayıtlı ciltlerin toplam varak
sayısı 534’tür.
78. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1537, 21 satır, Hazine 1537’de kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 534’tür. Török F. 13, Török F. 13’te kayıtlı olan ciltlerin
toplam varak sayısı 409’dur.
79. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1537, 21 satır, Hazine 1537’de kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 534’tür. Török F. 13, Török F. 13’te kayıtlı olan ciltlerin
toplam varak sayısı 409’dur.
80. Cilt Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1537, 21 satır, Hazine 1537’de kayıtlı
ciltlerin toplam varak sayısı 534’tür. Török F. 13, Török F. 13’te kayıtlı olan ciltlerin
toplam varak sayısı 409’dur.
81. Cilt Fatih Millet Kütüphanesi, Ali Emiri numara 317/116, 123 yk.18
Bu ciltlerin dışında Kültür Bakanlığının Yazma Eserler Katoloğunu taranması neticesinde eserin
başka nüshaları da tespit edilmiştir. Bu nüshaların eserin hangi ciltlerini içerdiği konusunda bir bilgi
edinilememiş olup söz konusu nüshalar şunlardır:
Avusturya Dükalık Kütüphanesi, Gotha Koleksiyonu Türkçe Yazmaları, pt. 21/Seetzen: Num.
112, 15 satır, 253 yk.
Avusturya Dükalık Kütüphanesi, Gotha Koleksiyonu Türkçe Yazmaları, Theil von pt. 70.
Seetzen: Kah. 1198, 19 satır, 48 yk.
Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Ms.or.fol.4154 Staatsbibliothek, Berlin, 21 satır,
279 yk.
Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Regius, 115 yk.
Kazan-Tataristan Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırmaları Enstitüsü Türkçe
Yazmaları, Kol. 39 Envanter Num. 446, İstinsah Tarihi h. 1321 (1903), 321 yk.
Kazan-Tataristan Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırmaları Enstitüsü Türkçe
Yazmaları, num. T 2161-2162, 181+153 yk.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 18 Bu tabloda başta "Şimşek Yaşar 2013, Firdevsi-i Rumi, Süleyman-name-i Kebir (76. Cilt) Giriş, Ses Bilgisi, Tenkitli
Metin, Sözlük, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)”ve Firdevsi hakkında bugüne kadar yapılmış diğer çalışmalardan istifade
edilmiş olup tarafımızca güncel bilgiler verilmiş ve yeni eklemeler yapılmıştır.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
492
Avusturya Dükalık Kütüphanesi, Gotha Koleksiyonu Türkçe Yazmaları, pt. 241/alte Sammlung
Ch. A. 244, 1-357 yk.
Kütahya, Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Zeytinoğlu Koleksiyonu, 43 Ze 689/1.
Nüsha 72 varak, 17 satır olup telif ve istinsah tarihleri yoktur. Eserin son varağında; bir dua, Hafız
İbrahim ismi ve 21 Ağustos H.1320 tarihi vardır. Bu tarih eserin istinsah tarihi midir yoksa sonradan mı
yazılmıştır bu hususta hüküm vermek biraz zordur. Eserde sebeb-i telif kısmı da olmayıp
Süleymannâme’nin kaçıncı cildi olduğu belli değildir. Sözkonusu nüsha daha önceki çalışmalarda
belirtilmemiş olup tarafımızca görülmüş ve ilmî sahada ilk kez zikredilmiştir.
İlk varakta başlık olarak “kitab-ı Süleymannâme-i aleyhisselam ve acaibü’l mahlukat ve hilkat-ı
adem” yazılıdır. Aynı varakta ve 2a varağında İstanbul’da uzlet halinde ikamet ederken dünyanın fani
olduğunu ve kalıcı bir eser bırakmak istediğini yazar. Eserin Süleymannâme’nin hangi cildi olduğu
konusundaki en önemli ipucu bu satırların devamındadır. Topkapı Sarayı Kütüphanesi H. 1525’te kayıtlı
olan 8. Cilt 34-36’daki ifadelerle bu nüshadaki: “…kaçan ola kim bir kişi üç yüz altmış pare kitabı yazup
veyahud yazdurup adına buna değmeye vefa itmez imdi gereği oldur ki anda kelimatun gereklüsin istihrac
idüp suret viresün ta kim her kişi yazup yazdurmaga okuyup edinmege kabil ola…”19 ifadeleri birebir
örtüşmektedir. Dolayısıyla Tavşanlı’daki bu eserin Süleymannâme’nin 8. cildi olduğunu düşünmekteyiz.
Görüldüğü üzere 99 cilt olarak yazıldığı Firdevsî tarafından belirtilen Süleymannâme’nin bugün
elimize 81 cildi ulaşmıştır. Bugün yurtdışında bulunan fakat içeriği bilinmeyen nüshaların da
incelenmesiyle bu önemli eser hakkında yeni bilgiler ortaya çıkacaktır.
2.2. Hayat u Memat (Hayatnâme)
Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiş mensur bir eserdir. Eserin bir nüshası Süleymaniye
Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi num. 2333’te müellifi “Orhan bin Kenek”, 95 varaktır; bir diğer
nüsha ise Beşiktaş Yahya Efendi Kütüphanesinde “Firdevsî-i Osmanî” adına “Hayatname” adıyla
kayıtlıdır. Süleymaniye nüshasının başında da eserin adı “Hayat u Memat” biçiminde yazılmışken
sonunda “Hayatnâme” adıyla yazılmıştır. Eserde ayrıca müellif Süleymannâme’nin 82. cildini bitirdiğini
söyler.
Tasavvuf, ahlak, ölüm, nefis gibi konularda yazılan eserde; müellif Gazalî, Muhyiddin-i Arabî ve
Attar gibi önemli mutasavvıflardan yararlandığını belirtir (Aksoy 2000:46). Sözkonusu eserin
Firdevsî’nin son eserlerinden biri olduğu tahmin edilmektedir.
2.3. Terceme-i Silahşornâme
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H. 625’te kayıtlı olan bu eser tercüme bir eserdir. 77 varak
ve 15 satır olan eser silahlar ve askerlik hakkında bilgileri içermektedir. Eser Schlechta Wssehrd, Moriz
Wickerhauser ve Bonelli tarafından incelenmiştir. Eserin ayrıca İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Kütüphanesi, Muallim Cevdet Yazmaları num. 355’te bir nüshası daha vardır. İngiltere Milli Kütüphanesi
Türkçe Yazmaları, Or. 9682’de bir nüshadan bahsedilse de burada eserin ismi “Müsellâhnâme” olarak
kayıtlıdır.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 19 Firdevsî-i Rumî, Süleymannâme, Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, 43 Ze 689/1, vr. 2.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
493
Eser Farsçadan çevrilmiş olup 16 bölüm halinde yazılmıştır. Bu bölümlerde; silahların
tarihçesini, silahların nasıl kullanılacağı ve savaşçı olan milletleri anlatmıştır.
2.4. Satrançnâme-i Kebir
F. Köprülü ve Bursalı M. Tahir eserin Berlin, Münih ve Nuruosmaniye nüshalarının
bulunduğunu belirtirler. Münih num. 50’de bir nüshası olduğu söylenmekle birlikte (Olgun ve
Parmaksızoğlu, 1980:18), Nuruosmaniye nüshası 34 Nk 4073’te kayıtlı olup 95 varaktır. Berlin nüshası
Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Ms.or.oct.1631 Staatsbibliothek kaydıyla 109 varak ve 18
satırdır. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 3149’da kayıtlı nüshanın müellifi Abdullah b.
Mustafa Yunuszâde olup 86 varak ve 20 satırdır. Eserin bu nüshalarının dışında diğer çalışmalarda
bahsedilmeyen bir de Vatikan Kütüphanesi Türkçe Yazmalarında, Vat. Turco 320 arşiv numarasıyla 28
varak ve 19 satır bir nüsha daha mevcuttur.
Firdevsî’nin bu eseri Ata Çatıkkaş tarafından yayınlanmıştır20. Satrancın tarihçesini, nasıl
oynanacağını ve buna ilişkin tabloları veren müellif; satrancın sekiz hanesi olması sebebiyle eserini de
sekiz bölüm halinde yazmıştır.
2.5. Kutbnâme
Eser Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi num. 643’te kayıtlı olup 145 varak ve 13 satırdır.
H. 909’da (1503) yazılan eser aynı yıl Mehmed b. Resul tarafından istinsah edilmiştir. Eserin bu
müstensih nüshasının girişinde adı “Kıssa-i Midilli” olarak yazmaktadır, oysa aynı eserde Firdevsî:
“Kutb-nâme kodum ismin söyledim târîh ana/kutbu’l aktâb oldı bâkî şâh sultan bayezid”21 diyerek eserin
adını açıkça söylemiştir. Eserin Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Ms.or.quart 2041’da, 36
varak, 22 satır, müstensihi Osman Fevzi Olcay olan bir nüshası “Gazavat-ı Midilli” adıyla kayıtlıdır.
Eserin başta Venedik olmak üzere İspanyol ve Fransız gemilerinden oluşan bir donanmanın
Midilli adasına yaptıkları baskını anlatır. Eserde başta bu savaş olmak üzere; II. Bayezıd dönemi olayları,
Cem Sultan’ın Bursa’da tahta çıkışı, Şehzade Korkut’un İstanbul’daki kısa süreli padişah naipliği ve
akıncı beylerinin Orta Avrupa’da yaptıkları seferleri anlatır.
Eser İbrahim Olgun ve İsmet Parmaksızoğlu tarafından yayımlanmıştır22.
2.6 Teşhisü’l-İnsan
Asuman Akay tarafından detaylı bir biçimde tanıtılan (Akay, 1990:XVIII) eserin İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Bölümü Seminer Kitaplığında olduğu belirtilmektedir. Söz konusu kitaplığı ve adı
geçen üniversitenin diğer kitaplıklarını taranmasına rağmen bu kayıtta bir esere rastlanmamıştır. Akay
tarafından varak ve satır sayısı, telif tarihi hatta yazı biçimine kadar anlatılan eserin muhtemelen daha
sonraki tarihlerde başka bir yere taşındığı veya kaybolduğu düşüncesindeyiz. Eserle ilgili ilk tanıtıcı ve
etraflı yazı İbrahim Kutluk tarafından yazılmıştır23.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 20 Bk. M.Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rumî Satranç-nâme-i Kebir (İnceleme-Metin-Dizin), TDK Yayınları, Ankara, 2015. 21 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme , s. XIX 22 Bk. İbrahim Olgun, ,İsmail Parmaksızoğlu , Firdevsî-i Rûmî Kutb-nâme, TTK Yay. , Ankara, 1980. 23 Bilgi için bk. İbrahim Kutluk, “Kenek Oğlu Orhan ve Teşhisü’l İnsan”, Türk Dili Belleten, Ocak 1950, Seri III,
Sayı 14-15, , s.29.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
494
2.7. Davetnâme
Eserin tek nüshası İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, Yazma Eserler Birimi,
Num. 13’te, NEKTY00208 barkod numarasıyla kayıtlıdır. Talik yazıyla yazılmış olan eser 90 varak ve 23
satırdır. Eser F. Köprülü’ye göre 1481, Bursalı M. Tahir’e göre 1487 tarihinde yazılmıştır. Bu farklılığın
sebebi görülen nüshaların farklı olmasından kaynaklı olmalıdır. Bugün elde bulunan tek nüsha ise H.
1114 (1702) tarihinde istinsah edilmiştir.
Eserin konusu; astronomi, astroloji, büyü, tılsım ve cin, melek, peri gibi varlıklar olup “garip
ilimleri” konu edinmiştir ve altı bölümden oluşmaktadır. Eserde; on iki burca, gezegenlere,
takımyıldızlarına, meleklere ve cinlere ait 141 adet minyatür de mevcuttur (Büyükkarcı, 2003: 44 -45).
2.8. Münazara-i Seyf ü Kalem
Fatih Millet Kütüphanesi, num. 576’da kayıtlı olan eser 54 varak olup 13 satır halinde
yazılmıştır. Akay, Köprülü’nün verdiği bilgiye dayanarak eserin 1485’te yazıldığını söylemişse de (Akay
1990:XVIII) eserle ilgili yüksek lisans tezi yapan Tanyıldız eserin telif tarihini 1502, istinsah tarihini
1503 olarak verir (Tanyıldız, 2005:63). Firdevsî bu eserinde: “…mücelled kitabı dahi enva’ından telif
itdümise hadayıku’l hakayık ve firasetnâme ve satrancnâme-i kebir ve tecnisat-ı süleyman-ı belkısname
ve musellahnâme ve tali-i mevlüd-i kebir ve kutbnâme misali dahi bazı parsîden tercüme kılup ve bazı
dahi sair kitablardan istihrac kılup hadis-i ahsen emlahü’l kelam birle mensur u manzum tasnif kılup
söyledümse min bad bu münazara-i seyf ü kalem hadis-i muhtar ile ebyat ü eş’arile telif ü tasnif eyledüm
kaleme rakama getürüp bitürdüm tuhfetü’l hadi dergah-ı a’laya getürdüm ta kim sultan….”24 ifadesiyle
yazdığı diğer eserleri sayması bakımından önemlidir. Eserin tarih kısmında adı “Seyfnâme” olarak
zikredilmiş, eserde kalem ve kılıcın karşılaştırması yapılmıştır.
Eserle ilgili yukarıda zikredilen yüksek lisans çalışmasından başka bir de tanıtıcı makale
bulunmaktadır25.
2.9. Firasetnâme
Münazara-i Seyf ü Kalem’de belirtilen eserlerinden biridir. Firdevsîyle ilgili çalışma yapan çoğu
araştırmacı eserin nüshasının bulunmadığını belirtse de eserin bir nüshası: Milli Kütüphane, Milli
Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 5151 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. 114 varak ve 11 satır
olan eser harekeli nesihle ve nazım-nesir karışık yazılmıştır. Eserin içeriği tasavvuf olup Firdevsî’nin
mahlasında “Bursavî” ifadesi bulunması yönüyle tek sayılabilir. Eserin temmet kısmında tam net
okunmamakla beraber H. 1109(?) (1697?) tarihi vardır. Eserle ilgili Bedri Noyan’ın binicilik üzerine bir
eser olduğu bilgisi doğru değildir (Noyan, 1986:15).
2.10. Hakayıknâme (Hadikatü’l Hakayık, Hakikatname, Tuhfetü’l Hadi)
Firdevsî’nin hakkında çok fazla bilgi karmaşası olan eserlerinden biridir. Eserle ilgili bugüne
kadar farklı kaynaklarda farklı bilgiler verilmiştir. Başlıca yanlışlar: eserin Molla İlahî menkıbesi içerdiği,
Süleymâniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı 2587/2’deki eserin bu eser olarak zikredilmesi-
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 24 Firdevsî-i Rumî, Münazara-i Seyf ü Kalem, vr. 5b. 25 Bk. Halil İbrahim Usta, “Firdevsî-i Rûmî’nin Bir Münazarası”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Dergisi, 2009, 49 (1): 61-93.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
495
hâlbuki bu eser aynı kütüphanede 2587/1 numarayla kayıtlıdır-, Süleymâniye Kütüphanesi Nafiz Paşa
1509/1’deki eserin bu eser zannedilmesi ki bu kayıttaki eser Firdevsî’ye ait değildir, Hakayıkname ve
Hakikatname’nin iki farklı eser sayılması ve eserin içeriğinin yanlış verilmesidir. Milli Kütüphane 26 Hk
73’te kayıtlı “Hadîkatü’l-Hakâyık” isimli bir eser vardır. Milli Kütüphane’deki bu eser Hakâyıknâme’nin
bir nüshasıdır26.
Eser manzum-mensur karışık olup soru-cevap biçiminde kurgulanmıştır. Eserin tespit edilen 14
nüshası vardır:
Ankara, Milli Ktp. A 2251/1, 28 varak, 16 satır.
Ankara, Milli Ktp. 26 Hk 73, 32 varak, 18 satır, istinsah H. 1190 (1776)
Ankara, Milli Ktp. A 9157/2, 24 varak, 15 satır.
İstanbul, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa 1343/4, 15 varak, 25 satır.
İstanbul, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa 1399/2, 22 varak, 19 satır, telif tarihi H. 989 (1582).
İstanbul, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi 2587/1, 22 varak, 17 satır.
Almanya, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Berlin Hs. Or. Oct. 878 Staatsbibliothek
Almanya, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Berlin Hs. Or. Oct. 1056 Staatsbibliothek
Almanya, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Berlin Ms. Or. Oct. 3240
Staatsbibliothek
Almanya, Almanya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Berlin Ms. Or. Quart 1385 Staatsbibliothek
Oxford-İngiltere, Bodleian Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Bodleian MS Turk e. 94/23
Oxford-İngiltere, Bodleian Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Bodleian MS Turk e. 97/3
Hollanda, Leiden Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Leiden Or. 1903 (2)
Tiflis-Gürcistan, Gürcistan Bilimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü L 8/I (Araç, 2010: 26).
2.11. Tali-i Mevlüd-i Kebir
Münazara-i Seyf ü Kalem’de ve tarafımızca tespit edilen Süleymannâme’nin Tavşanlı
nüshasında belirtilen eserlerden biridir. Bugüne kadar Firdevsî ile ilgili yapılan çalışmalarda eserin
nüshasının bulunmadığı söylenmektedir. Ancak eserin tespit ettiğimiz bir nüshası mevcuttur. Millî
Kütüphane, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 3204’te, 1386 DVD numarasıyla kayıtlı
olan nüsha II+3I+X yaprak, 15 satır ve nesih yazıyla yazılmıştır. 1b-II arasında Arapça dualar vardır,
sonda II-IVa arasında şiirler ve notlar IVb de bazı çiçek adları ile ilgili bir açıklama Va-Xa arasında Hata,
Hattın ve Türkistan âlimlerinin on iki yılı bir devir sayıp ve her yılı bir hayvanla adlandırdıklarına dair bir
metin vardır. Xb de bir şiir bulunmaktadır.
2.12. Hadis-i Ahsen
Firdevsî’nin var olup olmadığı tartışmalı olan eserlerinden biridir. Bursalı M. Tahir (Bursalı M.
Tahir, 1972:2), ve Köprülü (Köprülü, 1997:650) eserin Firdevsî’ye ait olduğunu iddia ederler. Birçok
araştırmacı Firdevsî’nin böyle bir eserinin bulunmadığını varsa bile nüshasının olmadığı noktasında
birleşirler. Büyükkarcı ise böyle bir eserin olmadığını, Münazara-i Seyf ü Kalem’de geçen ilgili kısmın;
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 26 Bk. Güllü Araç, Uzun Firdevsi ve Hakayıknamesi (İnceleme, Metin, Sözlük) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
496
“güzel bir söyleyişle” söz söylemek manasında kullanıldığını iddia eder (Büyükkarcı, 1993: 7). Eserin
ilgili kısmı şöyledir: “…bazı parsîden tercüme kılup ve bazı dahi sair kitablardan istihrac kılup hadis-i
ahsen emlahü’l kelam birle mensur u manzum tasnif kılup söyledümse…”27 demektedir. Eserin bu
kısmında kendi yazdığı eserleri sayan Firdevsî veya müstensih; eser adlarını kırmızı mürekkeple
yazmıştır. “Hadis-i Ahsen” ifadesinin de kırmızı mürekkeple yazılmış olması bunun bir eser olabileceği
düşüncesini ortaya çıkarmıştır.
Söz konusu eser sadece Münazara-i Seyf ü Kalem’de bahsedilmiş başka hiçbir kaynakta
belirtilmemiştir. Dolayısıyla bu konuda tam bir netlik olmadığını söylemek durumundayız. Eserde bu
kısmın kırmızı mürekkeple hata ile yazılmış olma olasılığı bizce düşük bir ihtimaldir. Çünkü ifadenin
evvelinde eser ismi olmayıp bir tümce vardır. Eserlerini art arda sıralarken bu kısmı da hatayla kırmızıyla
yazmış olabilirdi ama belirttiğimiz gibi öncesinde diğer eserlerin adları yoktur. Aynı zamanda eserlerinin
tamamını da kırmızı mürekkeple yazmamıştır. Bu da eser üzerindeki muğlaklığı arttırmaktadır.
2.13. Tercüme-i Cameşuynâme
Her ne kadar Çatıkkaş (Çatıkkaş, 1979: XXXI) ve Aksoy (Aksoy, 2000:48) Firdevsî’nin bu
isimde bir eserinin olmadığını belirtseler de eserin tek nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2730
numarada kayıtlıdır. Eser 18 yaprak ve 19 satır olup kumaşlar ve lekelerin temizlenmesi hakkında bilgi
verir. Firdevsî, Terceme-i Cameşuyname’nin sebeb-i telifinde Süleymannâme’nin 78. cildini bitirmişken
elbisesinde bir leke olması üzerine bu eseri Türkçeye çevirdiğini belirtir28. Eser üzerinde Sezer
Özyaşamış Şakar’ın bir çalışması vardır29.
2.14. Tecnisat-ı Süleyman u Belkısnâme
Firdevsî’nin eserleri içerisinde belki tam manasıyla adlandırılamayan veya doğru
adlandırılamayan bir eserdir. Eser bugüne kadar yapılmış çalışmalarda; “Tecnisat-ı Süleyman” veya
“Süleymannâme vü Belkısname” olarak iki ayrı eser veya “Tecnisat” ve “Belkısname” olarak ayrı eserler
olarak adlandırılmış ve tanıtılmıştır. Münazara-i Seyf ü Kalem adlı eserinin 5b varağında sadece bir tane
“Süleyman” ifadesi geçerken araştırmacıların bu kelimeyi “Tecnisat-ı Süleyman” ve “Süleyman ü
Belkısnâme” diyerek ilk eserin sonuna diğer eserin de başına getirmeleri kesinlikle doğru değildir.
Şimdiye kadar bir nüshası bulunamamış olan eserin adı bize göre “Tecnisat-ı Süleyman u
Belkısname” olmalıdır. Bununla ilgili elimizdeki tek ve en güçlü delil yine Firdevsî tarafından yazılan
Satrançnâme adlı eserdeki bir bölümdür. Bu bölümde Firdevsî dönemin padişahı II. Bayezıd’ın
meclisinde padişahın kendisi için şunları söylediğini aktarır: “…süleymannâmen yad idüp hazretün tarif
iderler ale’l husus ki süleyman u belkısnâmeyi tecnis-i tammıla kim nazma getürüp zü’l-kafiye kim tamam
eyledün yidi bin beyit üzerine kim ahir kılup söyledün”30. Bu ifadelerden anlaşıldığı üzere Firdevsî Hz.
Süleyman ve Belkıs hikâyesini yedi bin beyit halinde nazma çevirmiş ve bunu eksiksiz bir cinaslı
söyleyişle yapmıştır. Bize göre eserin başındaki “tecnisat” ifadesi buradaki “tecnis-i tamm” yani
eksiksiz, kusursuz, mükemmel bir nazımla ifadesiyle örtüşmektedir.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 27 Bk. Firdevsi-i Rumi, Münazara-i Seyf ü Kalem, vr. 5b 28 Bk. Firdevsî, Terceme-i Câmeşûy-nâme, Manisa İl Halk Kütüphanesi, no: 2730, vr.18b. 29 Bk. Sezer Özyaşamış Şakar, Terceme-i Câmeşûy-nâme, Simurg Yayınları, İstanbul 2009. 30 Bk. M.Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rûmi’nin Satranç-nâme-i Firdevsî’si, TDA. S.37, İstanbul 1985, s. 193.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
497
2.15. Şerh-i Hadis-i Erbain
Eser 5 varak, 17 satır olup 297.3 arşiv ve AEfrs6 demirbaş numarasıyla Millet Yazma Eser
Kütüphanesinde kayıtlıdır. Tarafımızca eserin Atıf Efendi Yazma Eser Kütüphanesi, 34 Atf 2846/9 arşiv
numarasıyla kayıtlı 226-227 yaprak olan bir nüshası daha tespit edilmiştir. Bu nüsha Firdevsî adına
kayıtlıyken Millet Kütüphanesindeki nüsha; Firdevs-i Rumî, İlyas b. Hızır adıyla kayıtlıdır.
Eserde kırk hadis tercümesi olup hadisler Arapça açıklamalar ise Farsça yazılmıştır.
2.16. Kitabü’l Mevaiz
Kitabın tek nüshası İstanbul Büyükşehir Kütüphanesi Muallim Cevdet Bölümü num. 297.9’da
kayıtlı olduğu söylense de (Biçer, 2005:74) söz konusu kütüphanede yapılan tarama neticesinde belirtilen
numarayla bu eser bulunamamıştır. Bunun yanı sıra Muallim Cevdet Yazmalarında 297.85 MEV sıra
numarasıyla kayıtlı “Mevaiz el-Firdevs” adıyla kayıtlı bir eser vardır ancak eserin içeriğini görmek
mümkün olmadığından Firdevsî’nin bahsi geçen eseri olup olmadığı hususunda temkinli olmak gerektiği
kanaatindeyiz.
2.17. Kur’an-ı Kerim’den Tefeüle Dair Bir Risâle
Eserin tek nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde 297.7 yer ve NEKTY00816
arşiv numarasıyla kayıtlıdır31. Eserin 014178’de olduğu söylenmiş olsa da (Araç, 2010: 17) ilgili
kütüphanedeki eser bizim tespitlerimize göre bu numarada değildir. Diğer taraftan Jafarova eserin 28
varaktan oluştuğunu söylemekte (Jafarova, 2010: 6) fakat kütüphane kayıtlarına göre eser 89 varaktır.
2.18. Pendnâme-i Eflatun
Bursalı Mehmet Tahir (Bursalı M. Tahir, 1972:105) tarafından sağlık hakkında küçük bir risale
olduğu belirtilen eserin tek nüshası İstanbul Arkeoloji Müzesi, 164 numarada kayıtlı olup 105 varaktır.
Eserin Firdevsî’ye ait olup olmadığı konusu tartışmalıdır. Eser hakkında Çatıkkaş’ın bir çalışması
mevcuttur
32.
2.19. Gülistan Tercümesi
İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi’ndeki bir Gülistan nüshasında “İlyas ibn-i Hızır elmütehallas
bi’l-Firdevsî” adının bulunmasından dolayı Bursalı Mehmet Tahir eserin Firdevsî’ye ait
olduğunu iddia etmiştir (Bursalı M. Tahir, 1972:105). Fuat Köprülü ise eserin Uzun Firdevsî’ye değil
başka bir Firdevsî’ye ait olabileceğini belirtmiş ve bu fikre karşı çıkmıştır (Köprülü, 1945:649).
Dolayısıyla eserin Firdevsî’ye ait olup olmadığı Firdevsî’nin asıl adı konusundaki tartışmalar ve farklı
görüşler nedeniyle netlik kazanmamıştır.
2.20. Velâyetnâme (Menakıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Veli)
Firdevsî’ye ait olup olmadığı tartışmalı olan eserlerden biridir. Eser Nevşehir Hacıbektaş İlçe
Kütüphanesinde 200 numarada kayıtlıdır. Sözkonusu nüsha da doğrudan Firdevsî’ye ait değildir. Bu
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 31 Bk. İlgili bağlantı İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphane web
http://eds.b.ebscohost.com/eds/detail/detail?sid=1326f009-3d4e-4119-ae8e
04774c41ffe3%40sessionmgr113&vid=0&hid=122&bdata=Jmxhbmc9dHImc2l0ZT1lZHMtbGl2ZQ%3d%3d#AN=i
st.791582&db=cat03261a
32 Bk. M. Ata Çatıkkaş, “Türk Firdevsisi ve Süleymanname-i Kebir”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 25,
Ağustos, İstanbul, 1983, s. 176.
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
498
nüsha 1624’te Muharrem bin Ali isimli bir müstensih tarafından Balım Kulu Dede adına kaleme
alınmıştır (Noyan 1986; Önsöz). Bedri Noyan’ın elindeki nüshadan başka bir de Nihanî’nin 1296’da
(1879) yazdığı Velâyetnâme-i Hacı Bektâş-ı Velî adlı manzum Velâyetnâme’de derbeyân-ı sebeb-i
nazm-ı kitab bölümündeki bazı ifadeleri referans gösteren Abdülbaki Gölpınarlı: “Manzum Velâyet-nâme
Firdevsî’nindir. Firdevsî’nin üslûbuyla Velayet-nâme’nin üslûbunu inceledik ve tam bir benzerlik
gösterdiğini gördük. Bu bakımdan manzum Velayet-nâme’nin, Süleyman-nâme’nin ve daha birçok
kitapların yazarı olan Firdevsî-i Rûmî tarafından yazıldığına kanaat getirdik” diyerek eserin Firdevsî’ye
ait olduğu görüşündedir (Gölpınarlı, 1958: XXIV). Gölpınarlı’dan sonra; Esad Coşan33, Bedri Noyan34 ve
Mikail Bayram35 da söz konusu eserin ilk derleyicisinin Firdevsî olduğu konusunda hemfikirdirler36.
2.21. Barak Baba Risalesi
Çoğu araştırmacı tarafından Firdevsî’nin eserlerinden biri olarak sayılmamakla beraber tarihi
kayıtlarda da böyle bir bilgi yoktur. Sadece Abdülbaki Gölpınarlı Barak Baba Risalesi’nin müterciminin
Firdevsî-i Rumi (İlyas bin Hızır) olduğunu iddia etmiştir (Gölpınarlı, 1992:253).
2.22. Süleymannâme Muhtasarı
Eser İstanbul Millet Kütüphanesi 297.9’de AETrh316 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Tarama
çalışmalarımız neticesinde eserin Biçer tarafından 949.6’da kayıtlı olduğu söylense de (Biçer, 2005:56)
ilgili numarada başka bir eserin kaydı bulunduğu tespit edilmiştir. Eser 349 varak ve 13 satır halinde
yazılmıştır. Eserin diğer nüshası ise İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde 297.91’de
NEKTY00715 barkod numarasıyla kayıtlıdır. Buradaki nüsha 195 varak ve 17 satırdır.
2.23. Kasas
Firdevsî’nin bu çalışmayla ilk kez tanıtılan bu eserinin varlığını Tavşanlı Zeytinoğlu Halk
Kütüphanesi’nde 43 Ze 689/1 arşiv numarasıyla kayıtlı olan Süleymannâme nüshasının 2a varağı 6.
Satırındaki: “…kitablar varsa anları cümle içine katmışdur tatvil-i kelam itmekiçün kasas gibi tali’-i
mevlüd gibi mülheme’i nice dahı bunlarun gibi cem’ idüp…” ifadeleri gündeme getirmiştir. Firdevsî’nin
Tali’-i Mevlüd-i Kebir adlı bir eserinin olduğunu biliyoruz; “Kasas” da onun yazdığı kitaplardan bir
örnek olarak verildiği düşüncesindeyiz. Şu ana kadar sözkonusu eserin tespit edilebilmiş bir nüshası
bulunmamaktadır.
Firdevsî’nin varlığı kesin olan ve tartışmalı olan bu eserleri dışında bazı araştırmacıların
Firdevsî’ye ait olduğunu iddia ettikleri eserlerin ona ait olmadığı ortaya çıkartılmıştır. “Muhtarnâme”,
“Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık” adlı eserler Biçer tarafından Firdevsî’ye ait olarak
gösterilmiştir (Biçer, 2005:71-75) hatta Biçer ve Jafarova (Jafarova, 2010:5) “Tuti-i Şehristan-ı Tarikat”
adında bir eserin varlığından daha bahsetmiştir. Araç ise Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık
adlı eseri açıklarken “Muhtarname” ve “Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık” adlı eserlerin
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 33 Bk. Esad Coşan, Makâlât-ı Hacı Bektâş-ı Velî, Ankara 1996. s. XVII. 34 Bk. Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî; Manzum Hacı Bektâş Velî Vilâyet -nâmesi, Ankara, 1986. 35 Bk. Mikail Bayram, “Hacı Bektaş-ı Horasâni Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler”, “Türkiye
Selçukluları Üzerine Araştırmalar’’, Konya 2003, s. 144. 36 Ayrıca Esad Coşan, Makalatında Farsça bir Makâlat’dan söz etmiş ancak bulunamadığını söylemişti. Bu eser
bulunmuş ve yayınlanmıştır. Bk. Hacı Bektaş-ı Velî, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, Gazi Üniversitesi
Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, Ankara 2004.
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
499
Türkçeye tercüme edildiğini belirtmiştir (Araç, 2010:16). Her iki araştırmacı da eserlerin Yavuz Sultan
Selim’in emriyle tercüme edildiği bilgisini vermişse de bu bilginin doğru ve sağlıklı olmadığı göz önünde
bulundurulmalıdır.
Öncelikle eserle ilgili karışıklığın sebebi 06 Mil Yz A 2251/1 arşiv numarasıyla Milli
Kütüphanede bulunan nüshada iki ayrı eser vardır. Eserin ilk sayfasında: “Hakayıkname-i Molla İlahi
Nevrallahe Kabre” ve “Tercüme-i Kenzü’l Hakayık ve Keşfü’l Dakayık li Emrü’l Tasnifi” yazmaktadır.
İlk eserin yani Hakayıkname’nin Firdevsî’ye ait olduğunu biliyoruz. Diğer eserin ise yapılan tespitler
sonucu Firdevsî’ye ait olmadığını görülmüştür. Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık adlı
eserin yine Milli Kütüphanede 06 Mil Yz A 2920/1 arşiv numarasıyla Aşkî tarafından telif ve Ahmed
Şevki b. Mustafa tarafından istinsah edilmiş bir nüshası daha vardır. Bu nüsha konuyu aydınlığa
kavuşturmaktadır.
Diğer araştırmacıların belirttiği gibi bu eser Yavuz Sultan Selim döneminde değil Kanuni Sultan
Süleyman döneminde yazılmıştır. 06 Mil Yz A 2920/1 nüshasına göre eserin 2a varağındaki şu ifadeler
konuyu yeterince açıklığa kavuşturmaktadır: “…amma can u canan bu şevkle mest ü hayran iken nagah
padişah-ı alempenah sultan bin es-sultan es-sultan selim han bin süleyman han hazretlerinün ata’allah-ı
teala eyyam-ı devletine heddam-ı keraimlerinden… piraste olan celal beg hazretleri sabıka bu
hakirlerine…”37. Görüldüğü üzere eser Yavuz Sultan Selim oğlu Sultan Süleyman’ın kız evlatlarının
hizmetkârlarından olan Celal Bey adında bir kişi adına yazılmıştır. Bu nüshadaki “celal beg” ifadesi
diğer nüshada yoktur.
Bir diğer husus olan Biçer ve Jafarova’nın bahsettiği “Tuti-i Şehristan-ı Tarikat” adında
Firdevsî’nin bir eserinin olmadığı da yapılan araştırmalar neticesinde ortaya çıkartılmıştır. Bu metinde
geçen ve araştırmacıların bir eser ismi zannettikleri “tuti-i şehristan-ı tarikat” ifadesi Tercüme-i Kenzü’lHakâyık
ve Keşfü’l-Dakâyık’ı yazan kişinin Şeyh Attar’ı övmek için kullandığı sıfatlardır. Bu kısım 06
Mil Yz A 2251/1 nüshasında: “…bülbül-i gülistan-ı hakikat ve tuti-i şehristan-ı tarikat şeyh attar
hazretlerinün kaddesallahe sirruh’ul aziz muhtarnamesin tercüme itmek emr idüp…”38; 06 Mil Yz A
2920/1 nüshasında ise: “…bülbül-i gülistan-ı hakikat ve tuti-i şekeristan-ı tarikat şeyh attar hazretlerinün
kaddesallahe sirruh’ul aziz muhtarnamesin tercüme itmek emr idüp…”39 şeklinde geçmektedir.
Görüldüğü üzere buraki “hakikat gülistanın bülbülü ve tarikat şekeristanın tutisi” ifadeleri Şeyh
Attar’ı övmek için kullanılmış ifadelerdir. Dolasıyla bu ifadelerin Firdevsî’ye ait eserler olmadığı açık
olarak görülmektedir.
Sonuç olarak Firdevsî’nin olduğu düşünülen Muhtarnâme ve Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve
Keşfü’l-Dakâyık adlı eserlerle ilgili iki kanaat ortaya çıkmaktadır. Birincisi ki güçlü ihtimalle bu eserler
Firdevsî’ye ait olmayıp onun bir eseri olan Hakayıknâme ile aynı cilt içerisinde bulunduğu için ona ait
sanılmıştır. İkincisi ise; Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık’ın 2a varağındaki ifadelere göre
Kanuni döneminde yazılmış olan bu eser Firdevsî’ye ait ise Firdevsî’nin Yavuz Sultan Selim döneminde
vefat etmeyip Kanuni döneminde de yaşadığıdır ki bu da onun hakkında yeni bir bilgi olarak ortaya
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 37 Bk. Aşkî, Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık, 06 Mil Yz A 2920/1, vr. 2a/8-9-10-11-12-13. 38 Bk. Tercüme-i Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-Dakâyık, 06 Mil Yz A 2251/1, vr. 2a/16, 2b/1-2 39 Bk. Aşkî, a.g.e., vr. 2b/1-2
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 7 Sayı: 13 Aralık-2015 (s.481-501)
500
çıkmış olacaktır. Fakat eldeki veriler doğrultusunda baktığımızda Firdevsî’nin Kanuni Sultan Süleyman
devrinde hayatta olduğuna dair herhangi bir bilgi mevcut değildir.
3. SONUÇ
Hayatı boyunca pek çok konuda farklı eserler yazan Firdevsî’nin hayatını ve eserlerini yeni
bilgiler doğrultusunda yeniden ele aldık. Onun hayatının önemli bir kısmını ayırdığı Süleymanname adlı
eser şüphesiz onun başyapıtıdır. Tezkirelerde sadece bu eserinden bahsedilmesi bunu doğrular
niteliktedir. Fakat yine tezkirelerde onun hayatı hakkında tam olarak sağlıklı bilgiler edimemekteyiz hatta
onun hakkında olumsuz ifadelerin olduğu ve bunların bazılarının da iftira mahiyetinde olduğu açıktır.
Süleymanname’nin bugün bütün ciltleri hakkında bilimsel çalışma yapılmamış olup bu eserin ciltlerinin
çalışılması araştırmacıları beklemektedir.
Eserlerinin bir kısmı hakkında görüş birliği bulunsa da bazı eserlerinin içeriği, mevcudiyeti ve
nüshaları konusunda farklı fikirler vardır. Tarama ve araştırmalar neticesinde şu şekilde bir tablo ortaya
çıkmaktadır:
3.1. Varlığı Kesin Olan Eserleri:
Süleymanname, Hayatname (Hayat u Memat), Terceme-i Silahşorname, Satrançname-i Kebir,
Kutbname (Kıssa-i Midilli), Teşhisü’l-İnsan, Davetname, Münazara-i Seyf ü Kalem, Firasetname,
Hakayıknâme (Hadikatü’l Hakayık, Hakikatname, Tuhfetü’l Hadi), Tali-i Mevlud-i Kebir, Tercüme-i
Cameşuynâme, Tecnisat-ı Süleyman u Belkısname, Şerh-i Hadis-i Erbain, Kur’an-ı Kerim’den Tefeüle
Dair Bir Risâle, Süleymannâme Muhtasarı, Kasas
3.2. Varlığı Tartışmalı Olan Eserleri:
Hadis-i Ahsen, Pendnâme-i Eflatun, Gülistan Tercümesi, Velâyetnâme (Menakıb-ı Hünkar Hacı
Bektaş-ı Veli), Barak Baba Risalesi
3.3. İlk Kez Tespit Edilen veya Yeni Nüshası Çıkartılan Eserleri:
Süleymanname (8. Cilt), Satrançname-i Kebir, Firasetname, Tali-i Mevlud-i Kebir, Şerh-i Hadisi
Erbain, Kasas
3.4. Daha Önceki Çalışmalarda Varlığı Belirtilen Fakat Bugün Bulunmayan Eserleri:
Teşhisü’l-İnsan, Kitabü’l Mevaiz
Sonuç olarak bu çalışmada Firdevsî’nin bütün eserleri titizlikle incelenmiş, ortaya yeni nüshalar,
ve bilgiler çıkartılmıştır. Firdevsî’ye ait bazı eserlerin arşiv ve kütüphane bilgileri güncellenmiş, ona ait
olduğu sanılan eserler hakkındaki bilgiler tashih edilmiştir. Ortaya çıkartılacak yeni bilgiler neticesinde
Firdevsî ve eserleri hakkındaki güncellemeler devam edecek mahiyette görünmektedir.
KAYNAKLAR
Akay, Asuman (1990), Firdevsî Süleyman-nâme (44. Cilt), Metin ve Filler Üzerine Bir İnceleme,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Aksoy, Mustafa (2000), Uzun Firdevsî’nin Süleyman-nâme’sindeki Destan Unsurları, Cilt:I, II (Giriş-
İnceleme), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Araç, Güllü (2010), Uzun Firdevsî ve Hakayık-Nâme’si (İnceleme-Metin-Sözlük), Yayınlanmamış
Firdevsî-İ Rumî, Hayatı Ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler
Himmet BÜKE
501
Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Babinger, Franz (1982), Osmanlı Tarih Yazarları Ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Beyanî Mustafa Bin Carullah (1997), Tezkiretü’ş –Şuara, (Haz. İbrahim Kutluk), TTK Yayınları,
Ankara.
Biçer, Bekir (2005), Firdevsî-i Rumî ve Tarihçiliği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi,
Konya.
Bursalı M. Tahir (1972), Osmanlı Müellifleri, C II, (Haz. Fikri Yavuz, İsmail Özen), Meral Yayınevi,
İstanbul.
Büyükkarcı, Fatma (1993), Firdevsî-i Tavîl ve Davet-nâmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
Çatıkkaş, M. Ata (1979), Firdevsî-i Rûmî’nin Süleymân-name-i Kebîr’i: 72. Cilt Gramer-Sentaks-LugatMetin,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Gelibolulu Mustafa Âli (1994), Künhü’l-Ahbâr’ ın Tezkire Kısmı, ( Haz. Mustafa İsen), AKM Yayınları,
Ankara.
Gölpınarlı, Abdülbâki (1958), Vilâyet-nâme, “Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Velî”, İnkılap Kitabevi,
İstanbul.
Jafarova,İlhama (2010), Firdevsi-i Rumi’nin Süleymanname-i Kebir’i (63.Cilt) İnceleme-Metin-Dizin,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Katib Çelebi (2007), Keşfü’z-Zünûn, (Çev.R. Balcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul..
Kınalızade Hasan Çelebi (1981), Tezkiretü’ ş–Şuara, ( Haz. İbrahim Kutluk), TTK Yayınları, Ankara.
Köprülü, Mehmed Fuad (1945), Firdevsî, İslam Ansiklopedisi C. IV., MEB Yayınları, İstanbul..
Latifî (2000), Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsıratü’n Nuzamâ, (Haz. Rıdvan Canım), AKM Yayınları, Ankara.
Noyan, Bedri (1986), Firdevsî-i Rûmî Hacı Bektaş Velî Velâyet-nâmesi, Doğuş Matbaacılık, Ankara.
Olgun, İbrahim, Parmaksızoğlu İsmet (1980), Kutb-nâme, TTK Yayınları, Ankara.
Şimşek Yaşar (2013), Firdevsi-i Rumi, Süleyman-name-i Kebir (76. Cilt) Giriş, Ses Bilgisi, Tenkitli
Metin, Sözlük, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun.
Tanyıldız, Ahmet (2005), Firdevsi-i Tavil Münazara-i Seyf ü Kalem, Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü , Ankara.
Tuman, Mehmet Nail (1945), Tuhfe-i Nâili, C. II., Milli Eğitim Yayımları, Ankara.

Konular