VASSÂF TARİHİ ŞERHİNDEN HAREKETLE ŞERH KAYNAKLARI MESELESİ
*


Abdülkadir DAĞLAR**

ÖZET
Türk edebiyatında şerh ve metin şerhi çalışmalarının ilgilendiği konulardan biri de şerh
kaynaklarıdır. “Şârihler, eserlerini kaleme alırken hangi kaynaklardan ve nasıl yararlanmışlardır”
sorusu, bu çalışmada, kısmen de olsa, cevap arayacaktır. Farsça “Vassâf Tarihi”nin, Neylî Ahmed
Efendi tarafından yapılan “Şerh-i Lugât-ı Vassâf” isimli şerhi, şerh kaynakları ve şerh metodu
hususunda sorumuzu cevaplamaya yardımcı olacaktır. Çeşitli konularda yazılmış Arapça, Farsça
ve Türkçe 300’den fazla kaynak eserden “istişhâd” metoduyla yapılan alıntılarla 3500 civarında
kelime, terim ve deyim şerh edilmiştir. Bu çalışmada bu kaynaklar çeşitli şekilde
sınıflandırılmıştır.
Anahtar Kelimeler: şerh, şerh kaynakları, şerh metodu, Vassâf, Neylî
THE PROBLEM OF COMMENTARY SOURCES ACCORDING TO VASSÂF’S
HİSTORY

ABSTRACT
One of studies about commentary in Turkish Literatures is commentary sources. In this
study we are going to try to give an answer the question of “Which sources did commentary
writers used when they wrote a commentary and how did they used those sources”. The
commentary of Vassâf’s History, which is in Persian, “Şerh-i Lugât-ı Vassâf” which was written
by Neylî Ahmed Efendi is going to help us to answer this question. About 3500 words were taken
from more than 300 Arabic, Persian and Turkish sources and their commentaries were written. In
this study these sources are going to classified in different ways.
Key Words: commentary, commentary sources, method of commentary, Vassâf, Neylî

Kaynaklar meselesi, bütün bilim dallarında olduğu gibi edebiyat bilimi araştırmalarının
da ilgilenmekten vazgeçemeyeceği konulardan birisidir. İslâm medeniyeti dairesi içinde yer alan
beşerî bilimlerin ve edebiyatların Kur’ân’dan hadîs ve sünnete, teolojiden filolojiye, tarih ve
biyografi kitaplarından destanlar ve menâkıb-nâmelere, ilmî eserlerden edebî eserlere kadar,
burada tek tek sayılamayacak derecede geniş bir yelpazeye sahip referans kaynakları vardır.1 İlmî
çalışmalar ile edebî faâliyetlerin âdeta kavşak noktası olan şerh veya metin şerhi geleneği içinde
verilen eserlerde de bu kaynaklara mürâcaat edilmiş, atıflarda bulunulmuştur.
Temelinde bir dilcilik faâliyeti olan şerh veya metin şerhi2
öncelikle, hangi dilde, sahada
ve şekilde yazılmış olursa olsun, şerhe konu olan kelimeleri, cümleleri, mısrâları, beyitleri bazen
parçadan bütüne (kelime biriminden cümle veya mısrâ/beyit bütününe) bazen de bütünden parçaya
(cümle veya mısrâ/beyit bütününden kelime birimine) ait olduğu dilin eserin yazıldığı dönemdeki

*
Bu yazı, 25-26 Mayıs 2007 tarihinde Kayseri’de düzenlenen “I. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Tunca
Kortantamer Hatırasına)”nda sunulmuş tebliğin geliştirilerek genişletilmiş şeklidir. ** Arş. Gör., Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, adaglar@erciyes.edu.tr 1 İslâmî edebiyatlarda referans kaynakları hakkında geniş bilgi için temel olarak şu çalışmalara bakılabilir: Agâh Sırrı
Levend, “İslâmî Edebiyatın Esasları ve Kaynakları”, TDAY-Belleten, 1971, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara
1989, ss. 159-194; Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi -Giriş-, c. I, 4. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1998,
ss. 102-532. 2
Türk edebiyatı araştırmalarında “metin şerhi” konusunda en toparlayıcı bilgi için bkz. Tunca Kortantamer, “Teori
Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları
Dergisi, sayı: 8, İzmir 1994, ss. 1-10.

294 Abdülkadir DAĞLAR
durumunu gözeterek ele alır, gramer ve anlam düzlemi içindeki yerini tespit eder. Bu, şerhin
dilciliği ilgilendiren kısmıdır.3

Metin şerhinin bundan sonraki kısmı ise şârihin ve o konuda daha önceden fikirlerini
beyan etmiş kişilerin yorumlarının yer aldığı, bazen de tartışıldığı kısımdır. Eğer şerh edilen metin
hele edebî bir metin ise, bu kısımlar daha çok edebiyat araştırmacılarının ilgi alanına girmektedir.
Ele alınan metinde geçen kelimelerin metnin yazıldığı dönemde veya ona yakın dönemlerde
yüklenmiş olduğu manâların, yine aynı gelenek içinde yer alan şârihler tarafından tespiti ve te’yidi
günümüz klâsik Türk edebiyatı araştırmacıları için emsalsiz veriler teşkil etmektedir.
Bu itibarla, klâsik metin şerhi dünyasında kaleme alınan “lügat şerhleri”nin fonksiyonunu
dar bir çerçevede ele almak çok zor olsa gerektir. Zaten kendileri başlı başına birer dil hazinesi
olan mensûr ve manzûm tarzda kaleme alınmış lügatlerin ve hele hele şerhlerinin, dil ve edebiyat
çalışmaları için ne kadar zengin bir malzeme sunduğu, saha uzmanları tarafından kabul edilen bir
gerçektir. Ancak, günümüzde lügat şerhleri üzerine çok az sayıda ve sınırlı çalışma bulunmaktadır.
Fars edebiyatına ait önemli eserlerin ve bu eserlere ait lügatlerin Türkçe şerhleri4
ile Türkçe
kaleme alınmış manzum lügatlerin5
yine Türkçe şerhleri de bu çerçevede değerlendirilebilir.
Şârihler eserlerinde çeşitli şerh metotları kullanmıştır. Bunlardan birisi de, çalışmamıza
da temel oluşturan “istişhâd/şâhit gösterme” metodudur. Kur’ân’ı ve hadîsleri daha doğru anlayıp
yorumlayabilme kaygısından doğan klâsik Arap dilciliğinde, “bir kelimenin veya bir ifadenin lâfız,
anlam ve kullanım doğruluğunu kanıtlamak amacıyla doğruluğu kesin olan nazım ve nesirden
örnek vermek” anlamında “istişhâd” yöntemi kullanılmıştır.6
Bu yöntemin en önemli
meselelerinden birisi, örnek olarak alınacak şahısların veya eserlerin kimler olduğudur. Kur’ân ve
hadis çalışmalarında genelde Câhiliye şâirleri, muhadram7 şâirler, mütekaddimûn8 şâirler ve
müvelledûn9 şâirler olmak üzere dört grup şâir, “şâhit” olarak kabul edilirken daha sonra bu
konuda çeşitli uygulamalara gidilmiştir. Sonraki yüzyıllarda dil ve lügat çalışmalarında âyet, hadîs,

3
Geleneksel metin şerhinin, esasında bir dilcilik faaliyeti olduğu ile ilgili tafsilatlı bilgi için bkz. Naile Ağababa, Ortaçağ
Türk Dil Bilim Adamları, Ahenk Yayınları, Van 2006. 4
Bu tür şerhler arasında çeşitli şârihler tarafından “Şerh-i Müşkilât-ı Mesnevî”, “Hall-i Müşkilât-ı Mesnevî”, “Şerh-i
Müşkilât-ı Şeh-nâme”, “Şerh-i Müşkilât-ı Urfî-i Şîrâzî”, “Hall-i Müşkilât-ı Urfî-i Şîrâzî” gibi isimlerle kaleme
alınmış eserler vardır. Bu tür şerhler genelde, meşrûh eserin içinde garip, müşkil görünen kelimelerin, deyimlerin
halline, izahına ve genel şerh için veri sağlamak amacına yöneliktir. 5
Eski Türk edebiyatı sahasının araştırılmaya yeni başlanmış konularından “lügat şerhleri” ve “manzum lügat şerhleri”
konusunda sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Bunun için bkz. Yusuf Öz, “Tuhfe-i Vehbi Şerhleri”, İlmî
Araştırmalar, sayı: 5, İstanbul 1997, ss. 219-232; Yusuf Öz, Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Konya 1999; Atabey Kılıç,
“Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi ‘Hediyyetü’l-İhvan’”, Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları,
Volume 1/1, 2006, pp. 19-28; Atabey Kılıç, Bosnavì Mehmed Necìb, Süb≈a-i ™ıbyän Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän
(İnceleme-Metin), Laçin, Kayseri 2007; Zehra Gümüş, Pîrî Paşa-zâde Cemâlî Mehmed b. Abdülbâkî, Tuhfe-i Mîr
[Tuhfe-i Şâhidî Şerhi](İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), (Basılmamış yüksek lisans tezi), Erciyes
Üniversitesi 2006; Zehra Gümüş, “Pîrî Paşazâde Mehmed b. Cemâlî’nin Tuhfe-i Şâhidî Şerhi: Tuhfe-i Mîr”,
Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/3 (Tunca Kortantamer Özel Sayısı I), Summer 2007, pp. 296-
312. 6 İstişhâd kelimesi yerine zaman zaman “ihticâc” ve “istidlâl” kelimeleri de kullanılmıştır. Terim ile ilgili detaylı bilgi için
bkz. İsmail Durmuş, “İstişhâd”, DİA, c. XXIII, İstanbul 2001, ss. 396-397. 7
Terim olarak farklı anlamlar yüklenmiş olsa da, “muhadramûn” genelde, Câhiliye zamanında ve İslâm döneminde de
yaşayıp eser veren şâirlere denilmiştir. Bu konuda bkz. Mehmet Efendioğlu, “Muhadramûn”, DİA, c. XXX,
İstanbul 2005, ss. 395-396. 8 İslâmî ilimler tarihinde, İslâm’ın başlangıcından H. 4. (M. 10.) asrın başlarına kadar devam eden zaman dilimi
“mütekaddimûn/mütekkaddimîn devri” olarak kabul edilmektedir. Bu terim için bkz. Murteza Bedir,
“Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, ss. 186-188.
Turkish Studies
9 İslâm tarihinde “müvelledûn” terimi, Doğu’da, çeşitli yollarla dışarıdan getirilen ya da Araplar arasında doğup Arapça
eğitim alan yabancı kökenli müslüman köleler ile Batı’da, İslâmiyeti kabul eden ilk İspanyollar’ın çocukları
hakkında kullanılmıştır. Bu terim hakkında bkz. Mehmet Özdemir, “Müvelledûn”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006,
ss. 228-229.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 295
atasözleri, dinî ve ilmî konularda yazılmış çeşitli eserler ile manzum ve mensur olarak kaleme
alınmış edebî eserler de şâhit olarak kullanılmıştır.
İstişhâd yöntemine, İslâmî ilimler geleneğine bağlı olarak Türk-Osmanlı bilim
dünyasında yapılan çalışmalarda da başvurulmuştur. Geleneğin yüzyıllar içinde verdiği ilmî ve
edebî eserlerin sayısındaki büyük artış nispetinde kullanılan şâhit sayısı da artmıştır. Osmanlı ilim
ve edebiyat geleneği Arapça, Farsça ve Türkçe dilleri üzerine kurulmuş olduğundan, istişhâd
metodunda her üç dilden de eserler şâhit olarak kullanılmıştır.
Biz bu çalışmada, Vassâf Tarihi’nin, 18. yüzyılın ilk yarısında Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî
tarafından “Mâ Lâ Budde Li’l-Edîb Mine’l-Meşhûri Ve’l-Garîb”10 adıyla te’lif edilmiş ve daha
çok “Şerh-i Lugât-ı Vassâf” olarak tanınan şerhin şâhit ve örnek kaynaklarını “şerh kaynakları”
açısından bir değerlendirmeye ve tasnif denemesine tâbi tutmaya çalışacağız. Ancak öncelikle,
çalışmamıza konu olan şerh eserini, meşrûh eseri ve sahiplerini kısaca tanıtıcı bilgiler vermek
yerinde olacaktır.
Daha çok, İlhanlı Devleti hükümdarlarından Olcaytu’nun verdiği “Vassâfu’l-Hazret”
(yani sarayın veya sultanın meddahı) veya “Vassâf” lakabı ile tanınan İranlı tarihçi ve şâir
Şerefü’d-dîn Abdullâh bin Fazlullâh-ı Şîrâzî (öl. H. 735/M. 1334), Salgurlu Atabegleri ile Moğol
emir ve vezirlerinin himayesinde bulunmuştur. Kendisini meşhur tarihçi Atâ Melik Cüveynî’nin
halefi olarak kabul eden Vassâf, Cüveynî’nin “Târîh-i Cihân-güşâ”sına bir zeyl olarak beş ciltlik
“Tecziyetü’l-emsâr ve Tezciyetü’l-a’sâr”ını H. 697/M. 1297-1298’de te’life başlamış, ilk üç cildini
H. 702/M. 1303’te İlhanlı hükümdarı Gazan Han’a sunmuştur. Son iki cildin te’lifini de H.
712/M. 1312’de bitirerek devrin İlhanlı hükümdarı Olcaytu’ya takdim etmiştir. Bu eser lâkabına
nisbetle “Târîh-i Vassâf” adıyla meşhur olmuştur.11
Tecziyetü’l-emsâr ve Tezciyetü’l-a’sâr, Târîh-i Cihân-güşâ’nın bir zeyli olması hasebiyle
Moğollar’ın tarihî, fizikî ve siyasî coğrafyası, diğer devletlerle bilhassa Türk beylikleri ilişkileri
hakkında geniş bir malûmat vermektedir. Bu çerçevede İlhanlı devletinin Salgurlu ve Lur
atabegleri, Hârizmşahlar, Kirman ve Dehli sultanları ile münasebetleri eserde ayrıntılı olarak yer
almaktadır.12
İslâm-Türk coğrafyasında geniş yankı bulan Vassâf Tarihi, bilhassa Osmanlı sahasında
birçok kez istinsah edilmiş, çeşitli kişilerce tercüme ve şerhleri yapılmıştır. 18. yüzyılın ilk
yarısında tarihçi-şâir Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ13 (öl. H. 1136/M. 1723-1724) Vassâf
Tarihi’nin tercümesini, şerhini ve lügat şerhini14 ayrı ayrı eserler hâlinde te’lif etmiştir. 19.
yüzyılın ikinci yarısına kadar sırasıyla Ahmed Neylî, İbrâhîm Hanîf, Ahmed Vâsıf, Mehmed Ârif,

10 Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî, Mâ Lâ Budde Li’l-Edîb Mine’l-Meşhûri Ve’l-Garîb, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi, Râşid
Efendi no: 959. 11 Erdoğan Merçil, “Vassâf”, İA, c. XIII, s. 232. 12 Merçil, a.g.m., s. 232. 13 Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Şeyhî Mehmed Efendi, Vekayiü’l-Fudalâ c. II-III
(Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri, c. IV), (haz.: Abdülkadir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989, ss. 746-747;
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, c. IV, (haz.: Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul 1996, s. 1118; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, c. III, (haz.: Mustafa Tatcı- Cemâl Kurnaz),
Bizim Büro Basımevi, Ankara 2000, ss. 152-154.
Turkish Studies
14 Vassâf Tarihi lügatinin Nazmî-zâde tarafından yapılan şerhin nüshaları için bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya
no: 3151 (365 vr.); Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi no: 3227 (369 vr.); Süleymaniye Kütüphanesi,
Hamidiye no: 1162 (329 vr.); Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye no: 1396 (329 vr.); Süleymaniye Kütüphanesi,
Lala İsmâil no: 546 (274 vr.); Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye no: 3376; Süleymaniye Kütüphanesi,
Nuruosmaniye no: 3377; Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttâb no: 1114 (265 vr.); Bu eserler de genelde “Şerh-i
Müşkilât-ı Vassâf” ve “Şerh-i Müşkilât-ı Lugât-ı Vassâf” adlarıyla yer almaktadır. Nazmî-zâde’nin Türkçe kaleme
aldığı bu lügat şerhi Doç. Dr. Atabey Kılıç danışmanlığında hazırlanan bir proje ile ilim âleminin istifadesine
sunulacaktır.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

296 Abdülkadir DAĞLAR
ve Nushî-zâde tarafından eserin rahatlıkla anlaşılmasına yönelik tercüme ve şerh eserleri
verilmiştir.15
Mîrzâ-zâdeler ailesinin bir ferdi olarak H. 1084/M. 1673’te İstanbul’da doğan Ahmed
Neylî, küçük yaşta başladığı ilmî hayatına ilmiye sınıfının bütün kademelerinde tedrîcen görev
alarak devam etmiştir. İkinci kez getirildiği Rumeli kazaskerliğinden yaşlılık ve hastalık sebebiyle
ayrılmasından yirmi gün sonra yine İstanbul’da 19 Rebiyülâhır 1161/29 Mart 1748’de ölmüştür.
Türk edebiyatının âlim-şâirlerinden sayılan Neylî’nin mürettep “Dîvân”ının yanında, “El-Fazlu’lVehbî
Fî-Tercemeti’l-Cânibi’l-Garbî”, “El-Evfâ Fî-Tercemeti’l-Vefâ (Fî-Fezâ’ili’l-Mustafâ)” ve
“Mâ Lâ Budde Li’l-Edîb Mine’l-Meşhûri Ve’l-Garîb (Şerh-i Lugât-ı Vassâf)” adlı ilmî tercüme ve
şerh eserleri mevcuttur.16
Kaynaklarda, Ahmed Neylî’nin, “Şerh-i Lugât-ı Vassâf”ı dönemin meşhur
reisülküttaplarından Ebûbekir bin Rüstem-i Şirvânî’nin (öl. 28 Ramazan 1135/2 Temmuz 1723)
Vassâf Tarihi’ni şerh etme yolundaki çalışmalarını, müsveddelerini, toplayıp tamamlama suretiyle
oluşturduğu yazılıdır.17 “Ebûbekir bin Rüstem-i Şirvânî” hakkında verilen bilgiler ise büyük
ölçüde bu yönde olup, Mehmed Süreyya, Şirvânî’nin Vassâf tarihinin ilk cildinin lügatini şerh
ettiğini bildirmektedir.18 Bu durumda eserin büyük kısmının şerhini Neylî’nin tamamladığı
anlaşılmaktadır.
Tespit edilebildiği kadarıyla, eserin 8 nüshası bulunmaktadır.19 İstinsah kayıtlarından ve
bir nüshanın sonunda düşülen tarih kıtasından yola çıkılarak bunların en eski tarihlisinin Kayseri
Râşid Efendi Kütüphanesi’ndeki nüsha olduğu anlaşılmaktadır. Bu nüshanın 379a varağında
müstensihin düştüğü ferağ kaydının sonunda verdiği hicrî “3 Cemâziyelevvel 1150” tarihi milâdî
29 Ağustos 1737’ye denk gelmektedir. Şirvânî’nin ölüm tarihinin 2 Temmuz 1723 olduğu göz
önüne alındığında, 29 Mart 1748’de vefat eden Neylî’nin, eserin te’lifini bu tarihler arasında
yaptığı anlaşılmaktadır.
Eserin tüm nüshaları bizzat incelenmiş olup, bu çalışma Râşid Efendi 959 numaradaki
nüsha esas alınarak yapılmıştır. Nüshanın 1b-360a varakları arasında Vassâf Tarihi’nin lügati şerh
edilmiştir. 360a’da şerhin sonunda bir “Temmet” kaydı vardır. 360b-378b arasında bazı ayetlerin,
muhtemelen Neylî tarafından yapılan, tefsiri yer almaktadır. 379a’da da “Vaøaúa’l-ferä˚ úan-ta≈rìri

15 Merçil, a.g.m., s. 233. 16 Neylî hakkında daha detaylı ve etraflı bilgi için bkz. Sadık Erdem, “Neylî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri”, Yedi İklim,
Aralık 1992 (Ayrı basım); Atabey Kılıç, 18. YY.’ın Meşhur Âilelerinden Mîrzâ-zâdeler, Laçin Yayınları, Kayseri
2001, ss. 59-79; Atabey Kılıç, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, Kitabevi, İstanbul 2004; Sadık Erdem, Neylì ve
Dìvänı, AKM Yayınları, Ankara 2005. 17 “ 'İzzî de bu konuda ‘...ve bir øaç defúa reõîsü'l-küttäb olan efä◊ıl-ı úa´rınıñ ser-bülendi úAcem Ebùbekr Efendi mer≈ùmuñ
Tärì∆-i Va´´äf'ıñ lu˚at-ı úArabiyye'sin cemú ü ≈all øa´dıyla bidaú buyurduøları nüs∆a näøı´ ve perìşän øalma˚la
mer≈ùm-ı mebrùr niçe feväõid-i cezìle ◊ammıyla tertìb ü tekmìl idüp bir e§er-i cemìl buyurmuşlardır...’ diyerek
tamamlayıcı bilgi vermektedir. Bkz. İzzî: Tarih, vr. 160b. İzzî'den hareketle bazı kaynaklar da bu bilgileri
tekrarlamıştır. ‘...säbıøü'Ÿ-Ÿikr Reõìsü'l-küttäb úAcem Beg Efendi'niñ ‘Mä Lä Budde Minhu Li'l-Erìb Minel-Meşhùr
ve'l-˙arìb’ näm tärì∆-i Va´´äf'ıñ şer≈i nä-tamäm øalma˚la feväid-i ke§ìre ◊ammıyla itmäm itmişdir" Tevfîk:
Mecmû'ati't-Terâcim, vr. 99a.; ‘úAcem Ebùbekr Efendi'niñ Va´´äf şer≈iniñ itmämı...’ Mehmed Süreyya: Sicill-i
Osmânî, C. I., s. 251.” Kılıç, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, s. 174. 18 “…Tarih-i Vassâf’ın ilk cildine güzel bir şerhi vardır.” Mehmed Süreyya, a.g.e., c. II, s. 431; “…Á§ärı: ‘Mä Lä Budde
Li’l-Edìb’, ‘Şerh-i Tärì∆-i Va´´äf’dur.” Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., c. I, s. 233.
Turkish Studies
19 “İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi T. Y. Nu. 974; Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphânesi Hacı Selim Ağa Nu. 8l5 (Hem
Didüm tärì∆ini ey Näõilì/Bu kitäb oldı bi-úavni’lläh temäm) (H. 1157/M. 1144); Süleymâniye Kütüphânesi Mihrişah
Sultan Nu. 3l7/2 (H. 1174/M. 1760); İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi T. Y. Nu. 3969 (H. 1195/M. 1781);
İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi T. Y. Nu. l5l6; Süleymâniye Kütüphânesi Lala İsmail Nu. 545/2; İstanbul
Üniversitesi Kütüphânesi A.Y. Nu. 322l; Kayseri Râşid Efendi Kütüphânesi Râşid Efendi Nu. 959 (3
Cemâziyelevvel 1150/29 Ağustos 1737).” Kılıç, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, ss. 176-179.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 297
Lu˚ätu’l-Va´´äf” şeklinde bir ferâğ kaydı vardır.20
Eser, “hurûf-ı hecâ” yani elifbâ tertibine uygun olarak oluşturulmuştur. Ancak sadece
kelime ve deyimlerin ilk harfleri esas alınmıştır. Muhtevasında, Arapça, Farsça, Türkçe, Moğolca
3500 civarında kelime ve deyimin izah ve şerhi bulunmaktadır. Bu kelime ve deyimler, önemine
göre bazen kısaca bazen de ayrıntılı bir şekilde şerh edilmiştir.
Eserde, çok çeşitli konularda Arapça, Farsça, Türkçe (bilhassa Osmanlı ve Çağatay
Türkçesi) 300’ün üzerinde şâhit kaynak yer almaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere, şerh
kaynakları üzerinde yapılacak inceleme ve tasnif denemesinde örneklem olarak bu eser
kullanılmıştır. Şâhit gösterme, ya doğrudan “kaynak eserden alıntı yapma”, veya dolaylı şekilde
“kaynak eser içinde başka kaynaktan yapılmış alıntıyı içeren pasajı verme” yoluyla yapılmıştır.
İstişhâd metoduyla yapılan alıntıların sonunda, nâdiren de başında, “eserin adı” veya “eserin
meşhur adı” verilmiştir. Bazen de kaynak eserin adı yerine, “eser sahibinin adı (veya meşhur adı)”
yazılmıştır.
Kaynakları başlıca üç grupta tasnif etmek mümkündür: Diline, konusuna ve türüne göre
tasnif. Tasnif sırasında kaynaklar ayrı ayrı, varsa, her grupta sınıflarına göre yerleştirildi; bazı
kaynaklar ise ancak tek grupta yer bulabildi. Kaynak eser ve kaynak şahıslar hakkında
ulaşılabildiği kadarıyla kısa bilgiler, ilk grup tasnifte dipnotlarda gösterildi.21 İlk grupta yer
almayan birkaç kaynak dışında, bu bilgilere sonraki tasniflerde tekrar yer verilmedi.
A. Diline göre tasnif:
İstişhâd edilen kaynakların çoğu, İslâm medeniyetinin üç büyük dili Arapça, Farsça ve
Türkçe’den biri ile kaleme alınmıştır. Bu tasnif, bu üç dile ayrılmış üç gruptan oluşmaktadır.
1. Arapça kaynaklar: æämùs22, Şer≈-i Ebniye23, Ebu’l-úAbbäs24, Kaúb b. Züheyr25,
Keşkùl26, en-Nihäye27, Şer≈u I´≠ılä≈ätu’´-™ùfiyyeti Mu≈yi’d-dìnü’l-úÁräbì28, Mu≈yi’d-dìnü’l-

20 Yazmalar elektronik ortama aktarıldığından nüshanın aslını görme imkânımız olmadı. Ancak daha önce yapılan bir
çalışmada, varak numaraları ile ilgili birkaç küçük farkla (Bu farklar muhtemelen 379b’nin başında daha önceden
yazılan “371” rakamından kaynaklanmaktadır.), nüshanın tavsifi şu şekilde verilmiştir:
“Çaharkûşe, şemseli, zencirekli, mıklepli kahverengi deri cilt âharlı, suyollu filigranlı, beyaz, âbâdî kağıt; talik yazı, metin
siyah, başlıklar kırmızı mürekkeple, önemli kelimelerin altı kırmızı mürekkeple çizilmiş; 290x165, 195x90 mm.
ölçü, 31 satır, 371 yaprak, 351b, 352a-b ve 353a boş; istinsah tarihi (vr. 371a) 3 Cemâziyelevvel 1150/29 Ağustos
1737 Çarşamba; müstensihi Mehemmed Bahtî İbn 'Osman; temellük kaydı (1a) "İsta´≈abehu el-≈aøìr Me≈med
Räşid Fevzì-zäde biúavnillähi teúälä mu≈a´´ılu'l-úulùm ve'l-istifäde úan `¥äcegän-ı Dìvän-ı Hümäyùn ˚ufira
lehumä"; 1b, 46b ve 371a'da "Häze'l-kitäb vaøfu Me≈med Räşid Bin Caúfer Fevzì ≠aleben li-mer◊atillahi teúälä
bişar≠ı en lä yu∆race min ≈ı◊änetin ˚aferelehu velivälideyh (sene) 1211 " şeklindeki vakıf mührü basılıdır.
Baş 1b: Bi'smi'llahi'r-ramani'r-ra≈ìm ve bihi nestaúìn... El-≈amdü li'llahi elleŸi fa◊lu benì Ádem... ammä baúd işbu mecmùúai
mer˚ùbeniñ däúì-i cemú ü teõlìfi ve müstedúì-i tertìb ü ta´nìfi oldur ki...
Son 351a: Yele yekrän ... ve Şeref-näme'de ol ≠orı atdır ki yelesi ve øuyru˚ı sefìd ola `äøänì buyurur "Du esbe der äv-ı
rikäbì der äver / Gezed çerme-i ´ub≈-ı yekrän nümäyed" rikäb øade≈dir yaúnì tez gel ve bir øade≈ şaräb getür ki
´ub≈-ı ezraø şuúäúından şafaø gibi sür∆ u gül-gùn ola säõir kütüb-i lü˚atde øula at maúnäsına meŸkùrdur. Şer≈-i
müşkilät-ı Şeh-näme. Temme.
353b-370b arasında Vassaf tarihinde geçen sûre ve âyetlerin açıklamaları vardır.” Kılıç, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve
Divanı, s. 179. 21 Bu kısa bilgiler için, başta İslâm Ansiklopedisi (İA) ve Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) olmak üzere,
ansiklopedik kaynaklardan istifade edildi. 22 el-æämùsu’l-Mu≈ì≠ (Arapça-Arapça 60000 kelimelik lügat). Fìrùzäbädì Ebu’≠-Æähir (öl. 1415). 23 Ebù Bişr úAmr Sìbeveyh (757-796). 8. asır Basra dil mektebinin en önemli nahiv âlimi. 24 Câhiliye ve Asr-ı Saâdet dönemi muhadram Arap şâiri. 25 (öl. 645). Câhiliye dönemi meşhur heccav şâiri, Asr-ı Saâdet’te Hz. Muhammed’in meddâhı. 630 yılında æa´ìde-i Bänet
Suúäd/ æa´ìde-i Bürde’yi kaleme almıştır. 26 (Güzel söz, şiir, nükte ve anekdotlar mecmuası). Behäõu’d-dìn Mu≈ammed el-úÁmilì (1547- 1622). 27 en-Nihäye fì-˙arìbi’l-~adì§ ve’l-E§er (Hadîslerdeki garîb kelimelerin alfabetik lügati). İbnü’l-E§ìr Mecdü’d-dìn elMübärek
(1149-1210).
Turkish Studies
28 (Tasavvuf terimleri lügati). úAbdü’r-rezzäø el-Käşì/Käşänì (öl. 1335).
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

298 Abdülkadir DAĞLAR
úÁräbì29, Şer≈u’t-Täõiyye-i Fer˚änì30, Ebù Nuväs31, Ebù Temmäm32, Müfredät-ı Rä˚ıb33, elEväõil34,
el-Furùø35, Şer≈-i Bänet Suúäd36, ™ı≈ä≈-ı Cevherì37, Lisänü’l-úArab38, Mecmaúu’lBa≈reyn/Mecmaúu’´-™a˚änì39,
el-Yetìmetü’l-úArab40, Vefeyätü’l-Aúyän41, Muúcemü’l-Büldän42,
Kitäbü’l-En´äb43, Näbi˚ä44, Muúciz-i A≈med45, El-Memälik ve’l-Mesälik46, İbn Düreyd47,
A´maúì48, İstìúäb49, Mecmaúu’l-Em§äl50, Zähir51, Ebu’l-Ferec52, Me§elü’s-Säõir53, İbn Mesúùd54,
İbn Keysän55, TehŸìb56, Mu∆ta´aru’l-Ensäb57, İbn Zeyd58, İbn æuteybe59, TeŸkire-i Dävùd60,
Şer≈u æa´ìdetü’l-Bürõe61, Mu≈ammed b. ~abìb62, Risäle-i Miúräciyye63, Şer≈u’l-Ça˚mìnì64,

29 Mu≈yi’d-dìn Mu≈ammed b. úAlì b. Mu≈ammed el-úArabì (1165-1240). Şeyh-i Ekber lâkabıyla da anılan meşhur
mutasavvıf-filozof. 30 (İbnü’l-Färı◊’ın Na®mu’s-sülùk/et-Täõiyyetü’l-Kübrå kasîdesinin şerhi). Saúìdü’d-dìn el-Fer˚änì (öl. 1300). 31 Ebù Nuväs el-~akemì (756/7-813?). Abbâsîler döneminin Dîvân sahibi meşhur klâsik şâiri. 32 Ebù Temmäm et-Æäõì (805/6-846). Dîvân sahibi klâsik Arap şâiri, Arap şiiri antolojilerinden “el-`amäse” müellifi. 33 el-Müfredät fì-˙arìbi’l-æurõän (Kur’ân’da yer alan garîb kelimelerin lügati). Rä˚ıb el-I´fahänì. 34 (Arapça lügat ve gramer kitabı). Ebù Hiläl el-úAskerì (öl. 1009→). 35 el-Furùøu’l-Lu˚aviyye (Arapça lügat ve gramer kitabı). Ebù Hiläl el-úAskerì. 36 İbn Hişäm (1309-1360). Mısırlı meşhur nahiv âlimi. 37 (Sahîh Arapça kelimeleri bir araya getiren 40000 maddelik lügat). İsmäúìl b. ~ammäd el-Cevherì (öl. ←1009). 38 Täcü’l-Lu˚a (80000 Arapça kelime ile ilgili çok detaylı bilgileri ihtiva eden büyük ansiklopedik sözlük olması itibarıyla
Arapça lügatlerin en önemlisi sayılmaktadır). İbn Mükerrem (İbn Man®ùr) (1232-1311). 39 (Müellifin ™ı≈ä≈-ı Cevherì üzerine yazdığı “et-Tekmile” ve “el-~äşiye” eserlerini içeren lügati). Raøiyyü’d-dìn es-™a˚änì
(öl. 1252). 40 (Müellifin kendinden önceki meşhûr Arap şâir ve ediplerinin hâl tercümelerini verdiği biyografik eseri). Ebù Man´ùr
úAbdü’l-melìk es-Seúälibì (961-1038). 41 (İslâm tarihinde meşhur olmuş erkek-kadın 800’den fazla şahsın biyografisinin verildiği eser). İbn Hallikän (1211-1282). 42 (Çok etraflı ve tafsilâtlı coğrafya lügati). Yäøùt el-~amevì er-Rùmì (öl. 1229). 43 (Şecere, ensab kitabı). Semúänì. 44 Näbi˚ä el-Caúdì (öl. 685). Muhadram şâir ve sahâbî. Kuşeyr ve Ukayl kabilelerini hicveden “el-æa´ìdetü’l-Fä◊ı≈a (el-
æa´ìdetü’l-Lämiyye)”yi kaleme aldı. 45 Ebu’l-Aúlå el-Maúarrì (973-1057). Filozof, şâir. 46 el-Mesälik ve’l-Memälik (Coğrafya eseri). Ebù úUbeyd Bekrì (öl. 1094). 47 İbn Düreyd Mu≈ammed b. Hasan (973-933). “Kitäbu’l-Cemhere fì-úİlmi’l-Lu˚a” ve “el-İştiøäø” eserlerinin müellifi,
meşhur lügat âlimi. 48 Ebù Saúìd úAbdü’l-melik el-A´maúì el-Bä∆ılì (740-831). Basra dil mektebinin önde gelen tarihçi, edebiyat tarihçisi ve
filoloğu. Klâsik Arap şâirlerinin seçme şiirlerini bir araya getiren “el-A´maúiyyät” adlı mecmuanın/antolojisinin
sahibi. 49 (Sahâbî biyografisi). İbn úAbdü’l-berr en-Nemerì (öl. 1071). 50 (Ansiklopedik Arap atasözleri lügatlerinin en önemlilerinden). Ahmed b. Mu≈ammed el-Meydänì en-Nìsäbùrì (öl. 1124).
Arap filoloğu. 51 (Günlük ibädet dilindeki kelime, deyim, atasözü, tabir, kelâm-ı kibar ve benzerlerini ihtiva eden Arapça lügat). Ebùbekr
Mu≈ammed b. el-æäsım b. Mu≈ammed el-Enbärì (öl. 940). 52 Ebu’l-Ferec el-I´fahänì (897-967). Arap tarihçisi ve edebiyat tarihçisi. “el-E˚änì” adlı ansiklopedik şarkı, şiir
mecmuasının sahibi. 53 el-Me§elü’s-Säõir fì-Edebi’l-Kätib ve’ş-Şäúir. İbnü’l-E§ìr ÷ıyäu’d-dìn el-Cezerì (1163-1239). Belâgat âlimi, edebiyat
münekkidi. 54 (öl. 652). Hadîs râvîsi ve mushaf müstensihi sahâbî.
55 (öl. 932). Nahiv, tefsir ve hadîs âlimi.
56 TehŸìbü’l-Lu˚a. Ebù Man´ùr el-Ezherì (öl. 1499). Arap dili ve edebiyatçısı. 57 (Ensâb kitabı).İbn E§ìr İzzü’d-dìn Ebu’l-~asan b. Mu≈ammed (1160-1234). 58 İbn Zeydùn (1004-1071). Dîvân sahibi Endülüslü şâir, vezir. 59 Ebù æuteybe el-Kùfì (828-889). Tarih ve edebiyat araştırmacısı. 60 TeŸkiretü Uli’l-Elbäb ve’l-Cämiúu li’l-úAcebi’l-úUcäb (“TeŸkire-i An≠äkì” adıyla da bilinen ansiklopedik tıp kitabı).
Dävùd-ı An≠äkì (öl. 1599). 61 Ebù úAlì el-Merzùøì (970/1-1030). Basra dil mektebine mensub edebiyat münekkidi. 62 (öl. 860). Ensâb âlimi, râvî, edebiyatçı.
Turkish Studies
63 (Felsefî konulu eser).İbn Sìnä (Şey∆u’r-Reõìs) (980-1037). İslâm felsefe ve tıbbının en başta gelen isimlerinden.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 299
Tefsìr-i Bey◊ävì65, el-Mı´bä≈66, Ebì Na´r67, Şer≈u’l-Meväøıf
68, el-Lübäb fi’l-Ensäb69, Mefätì≈u’l-
úUlùm70, Taúrìfät71, Esräru’l-Belä˚a72, Muúcem73, Fütù≈u’l-Biläd74, Ev≈adì75, İmruõü’l-æays76, elFäõiø77,
el-Mücmel78, Kitäbu’n-Nebät79, Şer≈u Şevähidü’r-Ra◊iyy80, Risäle81, el-Mu˚rib82, elBedõü’t-Tärì∆83,
Eşkäl-i Teõsìs84, Nüzhetü’l-Müştäø fì-İ∆tiräøi’l-Áfäø85, Æaberänì86, Bey≈aøì87,
Em§äl88, Şer≈u’l-Mu≠avvel89, úAcäõibü’l-Büldän90, Şer≈-i Me´äbì≈91, Dìvän-ı İbnü’r-Rùmì92, elMu◊äf
ve’l-Mensùb93, Kitäbu’l-Eşkäl94, Æabaøät95, Esäsu’l-Belä˚a96, Ebu’l-Esved97, ~assän98,
~ayätü’l-~ayevän99, Kitäbu Mecäzu’l-æurõän100, Ebù İs≈äø101, İtøän102, Taøvìmü’l-Büldän103,
64 Şer≈u’l-Müla∆∆a´ fì-úİlmi’l-Heyõe (Ça˚mìnì’nin “el-Müla∆∆a´ fi’l-Heyõe” adlı astronomi eserinin şerhi). æä¬ì-zäde erRùmì
(öl. 1440). Osmanlı matematikçi ve astronomu. 65 Enväru’t-Tenzìl ve Esräru’t-Teõvìl. Na´ìrü’d-dìn Ebù Saúìd el-Bey◊ävì (öl. 1286). Müfessir, Eş’arî kelâmcısı, Şâfiî fakihi. 66 el- Mu≠arrızì el-`¥ärizmì (1143-1213). Arap dili ve edebiyatı âlimi. 67 Ebù Na´r Mu≈ammed el-Färäbì et-Türkì (871/2-950). İslâm felsefe tarihinin en büyük filozoflarından. 68 (úAdùdü’d-dìn el-úÍcì’nin kelâm konusunda yazdığı “el-Meväøıf” adlı eserin en meşhur şerhi). Seyyid eş-Şerìf el-Cürcänì
(1340-1413) Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. 69 (Ensâb kitabı). İbn E§ìr İzzü’d-dìn Ebu’l-~asan b. Mu≈ammed (1160-1234). 70 (Bilhassa kâtipler için hazırlanmış ansiklopedik eser, terim lügati). Mu≈ammed b. A≈med el-`¥ärizmì (öl. 997). 71 et-Taúrìfät (Terimler lügati). Seyyid eş-Şerìf el-Cürcänì. 72 (Belâgatın beyân kısmı ile ilgili meşhur eser). úAbdü’l-øähir el-Cürcänì (öl. 1078/9). 73 Muúcemü Mestaúcem min-Esmäõi’l-Biläd ve’l-Mevä◊ıú (Coğrafya ile ilgili meşhur eser). Ebù úUbeyd el-Bekrì (öl. 1094). 74 Fütù≈u’l-Büldän (İslâm fetihlerinin sosyal ve kültürel tarihi). Ebu’l-~asan A≈med el-Beläzurì (öl. 892/3). 75 Taøiyyü’d-dìn/ Taøì-i Ev≈adì. 76 İmruõü’l-æays b. ~ucr (öl. 540?). Câhiliye dönemi Dîvân sahibi Mu’allaka şâirlerinden. 77 el-Fäõiø fì-˙arìbi’l-~adì§ (Hadîslerdeki garîb ve nâdir kelimeleri açıklayan alfabetik lügat). Cäru’lläh ez-Zema≈şerì (öl.
1144). 78 Mücmelü’l-Lu˚a (Arapça sahîh kelimelerin alfabetik sözlüğü). İbn Färis (918/9-1004). Kûfe dil mektebine mensup Arap
filoloğu. 79 (Ansiklopedik nebâtât/botanik sözlüğü). Ebù ~anìfe Dìneverì (öl. 895). 80 (İbnü’l-~äcib’in sarf ilmine dair “Şäfiye” adlı eserine Ra◊ıyyü’d-dìn el-Esteräbädì’nin yaptığı “Şurù≈u’ş-Şäfiye” isimli
şerhteki şâhid beyitlerin şerhi). úAbdü’l-øädir el-Ba˚dädì (1621- 1682). Arap filoloğu ve edebiyat tarihçisi. 81 Risäletü’t-Tev≈ìd (“Şer≈u æa´ìdetü’t-Täõiyye”nin içinden bir bölüm). Şeyh Şerefü’d-dìn Dävud el-æay´erì (öl. 1350). 82 el-Mu˚rib fì-Tertìbi’l-Muúrib (Hanefî fıkıh kitaplarında geçen garîb ve muarreb kelimelere dâir çok geniş bir lügat
çalışması). el-Mu≠arrızì. 83 Ebù Zeyd el-Bel∆ì (850-934). Mütefekkir, tabip, coğrafyacı. 84 Eşkälü’t-Teõsìs (Matematik, geometri eseri). Şemsü’d-dìn Mu≈ammed b. Eşref es-Semerøandì. 85 (Coğrafya üzerine eser). eş-Şerìf el-İdrisì (1100-1165). 86 Ebù Caúfer Mu≈ammed e≠-Æaberänì/Æaberì (839-923). Tarihe dair “Tärì∆u’r-Rüsül ve’l-Mülùk” ile önemli Kur’ân
tefsirlerinden “Cämiúu’l-Beyän úan-Teõvìli Áyeti’l-æurõän” eserlerinin müellifi meşhur tarihçi, müfessir. 87 A≈med b. Hüseyn el-Bey≈aøì (öl. 1066). Şâfiî fakihi ve muhaddis. “es-Sünenü’l-Kübrå/Kebìr” ve “el-Esmäõ ve’´-™ıfät”
eserlerinin sahibi. 88 Cemheretü’l-Em§äl (Hadîslerde geçen atasözlerini alfabetik sırayla şerh ve izah ettiği eser). Ebù Hiläl el-úAskerì. 89 Saúdü’d-dìn-i Taftäzänì (1322-1394/95)). Arap filoloğu ve belâgatçısı, meşhur ilâhiyâtçı. 90 (æazvìnì’nin “Á§äru’l-Biläd ve A∆bäru’l-úİbäd” adlı ansiklopedik coğrafya eserinin ilk şekline verilen isim). 91 (Be˚avì’nin “Me´äbì≈u’s-Sünne” isimli sahih hadîs mecmuasının şerhi). Nùreysì. 92 İbnü’r-Rùmì (836-896). Abbâsîler dönemi şâiri. 93 £imäru’l-æulùb fi’l-Mu◊äf ve’l-Men´ùb (Arapça gramer kitabı). Seúälibì. 94 æazvìnì.
95 Ebì úAbdu’lläh Mu≈ammed b. Saúd Kätib el-Väøıdì (747-823). İslâm tarihçisi. 96 Zema≈şerì. 97 Ebu’l-Esved ed-Düõelì (öl. 688). Arap filolojisinde ilk nahiv âlimi, şâir. 98 ~assän b. £äbit (öl. 680). Hz. Muhammed’in, kasîde ve darbımeselleriyle tanınan sahâbî şâiri. 99 (Hayvanlar âlemine dâir etraflı bir ansiklopedik eser). Ebu’l-Beøä Kemälü’d-dìn Mu≈ammed eş-Şäfiúì ed-Demìrì (1341-
1405). 100 (Kur’ân’ın filolojik tefsiri). Ebù úUbeyde Maúmer b. Mü§ennå (öl. 824). 101 Ebù İs≈äø el-İlbìrì (öl. 1067). Endülüslü şâir ve fakîh. 102 el-İtøän fì-úUlùmi’l-æurõän (Genel ilâhiyat konuları üzerine bir eser). Celälü’d-dìn es-Süyù≠ì (öl. 1505).
Turkish Studies
103 (Coğrafya konulu eser). Ebu’l-Fidäõ İbn Ke§ìr (1301/2-1373). Şâfiî fakihi, müfessir, muhaddis, müverrih.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

300 Abdülkadir DAĞLAR
Me´ädır-ı Ezherì104, ~äşiyetü Şer≈u Bänet Suúäd105, Mürùcü’Ÿ-ÿeheb106, Şer≈u Nu∆betü’l-Fikr107,
Şer≈u Edebü’l-Kätib108, Risäletü’l-~udùd109, Meúälimü’t-Tenzìl110, Şer≈u Esmäõü’l-~üsnå111,
Mervän b. Ebì ~ayfa112, Á§äru’l-Biläd113, Ebu’d-Derdä114, Ebù úUbeyde115, ~arìrì116, elMecis≠ì
117, Ferezdaø118, Dürretü’l-Esläk fì-Devleti’l-Eträk119, Şer≈u Menäzilü’s-Säõirìn120,
Mücälese121, Muúarrebät122, Kümeyt123, Kitäbü’l-Kämil124, Beşşär b. Bürd125, İbn Cinnì126,
İşärät127, Şer≈-i Tecrìd
˙ıyä§iyye140, eş-Şemìme141, Muúcemü’ş-Şuúarä142, Dìvän-ı Kemäl b. ˙ıyäs, Ebù `ätemü’l-

128, İbnü’l-Hey§em129, Nevädirihi li-İmruõü’l-æays130, Düstùru’l-Kätib fì-
Taúyìni’l-Merätib131, Mü§elle§ät132, Şer≈u Hidäyetü’l-~ikme133, Müfredät134, İbn úAbbäs135,
Keşşäf136, Tärì∆-i İbn Ke§ìr137, Şer≈u’l-Hemziyye138, TehŸìbü’l-Ensäb139, Şer≈u’l-Feväõidi’l-
104 Ezherì. 105 (İbn Hişäm’ın “Şer≈-i Bänet Suúäd” isimli eserine yapılan hâşiye). úAbdü’l-øädir el-Ba˚dädì. 106 Mürùcu’Ÿ-ÿeheb ve Meúädinü’l-Cevher (Eserin ilk bölümü coğrafya, ikinci bölümü ise tarih konuları üzerindedir). úAlì
b. ~üseyn el-Mesúùdì (893-956). Tarih ve coğrafya âlimi. 107 (Şâfiî fıkhıyla ilgili eser). İbn ~acer el-úAsøalänì (1372-1449). 108 (İnşâ ve kitabet (kompozisyon) üzerine İbn æuteybe’nin kaleme aldığı “Edebü’l-Kätib” adlı eserin şerhi). Mevhùb b.
A≈med el-Cevälìøì (1073/4-1145). Arap filoloğu. 109 İbn Sìnä. 110 (Kur’ân tefsiri). Ebù Mu≈ammed el-Ferrä el-Be˚avì (öl. 1122). Müfessir, muhaddis, Şâfiî fakihi. 111 İbn Berrecän (öl. 1142). Endülüslü mutasavvıf âlim. 112 (723-798). Arap edebiyatının dîvân sahibi medhiyeci şâiri. 113 Á§äru’l-Biläd ve A∆bäru’l-úİbäd (Ansiklopedik coğrafya kitabı). Zekeriyyä b. Mu≈ammed æazvìnì (1202-1283). 114 (öl. 652). Kur’ân muallimliği ve Dımaşk kadılığı yapan hadîs râvîsi sahâbî. 115 Ebù úUbeyde b. Cerrä≈ (583-589). Aşere-i Mübeşşere’den kumandan sahâbî. En az hadîs rivâyet eden sahâbîlerdendir. 116 Ebù Mu≈ammed æäsım el-~arìrì (1054-1122). Dil âlimi. Nazım-nesir karışık olarak sosyal tenkit konusunda “elMaøämät”ı
kaleme aldı. 117 Sintaksis (Astronomi kitabı). Ba≠lamyùs (öl. 168?). İskenderiyeli astronom, coğrafyacı ve matematikçi. 118 (641-732). Emevîler dönemi Arap edebiyatının gelenekçi, dîvân sahibi, heccâv şâiri. 119 (Kronolojik tarih ve biyografi eseri). İbn ~abìb Bedrü’d-dìn Ebù Mu≈ammed el-~asan el-~alebì (1311-1377). Fakih,
şâir, edebiyatçı. 120 (úAbdu’lläh-ı Herevì’nin “Menäzilü’s-Säõirìn” adlı tasavvufî eserinin şerhi). úAbdü’r-rezzäø el-Käşì/Käşänì. 121 Kitäbu’l-Mücälese (Karışık konulu bir eser). Dìneverì . 122 el-Muúarreb (Kur’ân, hadîs ve şiirlerde bulunan muarreb kelimelerin lügati niteliğindeki alfabetik eser). el-Cevälìøì. 123 Kümeyt el-Esedì (679/80-744). Emevîler dönemi, medhiye, hicviye ve mersiye yazarı, dîvân sahibi, Şiî şâir. 124 el-Kämil fi’l-Edeb (Dil, inşâ/kompozisyon ve lügat kitabı; şiir ve anekdot mecmuası). Ebu’l-úAbbäs Mu≈ammed elMüberred
el-Ezdì (826-900). Arap dil âlimi. 125 (öl. 783/4). Şiirleri şâhit olarak kullanılan son Arap şâiri. 126 (öl. 1002). Arap filoloğu. “Kitäbu’l-`a´äõi´ fì-úİlmi U´ùli’l-úArabiyye” adlı dil bilgisi çalışmasıyla tanınmaktadır. 127 el-İşärät ve’t-Tenbìhät (Mantık, tabiî bilimler, ilâhiyât konularında yazılmış bir eser). İbn Sìnä. 128 Teşyìdü’l-æaväúid fì-Şer≈i Tecrìdi’l-úAøäõid. Şemsü’d-dìn Ma≈mùd el-I´fahänì (1276-1349). Eş’arî kelâmcısı, Şâfiî
fakihi. 129 (öl. 1040). Matematik, geometri, optik sahalarında meşhur olmuş, “Kitäbü’l-Menä®ır” isimli eserin sahibi, âlim. 130 Kitäbu’n-Nevädir (Şiir mecmuası). Ebù Zeyd el-En´ärì (737-830). Basra dil mektebine mensup âlimlerden. 131 (Kâtipler için inşâ ve kitâbet/kompozisyon kurallarına dâir). Mu≈ammed b. Hindù Şäh eş-Şehìr Şems-i Münşì. 132 (Dil bilgisi, sarf üzerine). ™ä≈ibü’l-æämùs Fìrùzäbädì. 133 (Eser, úAlì b. úÖmer el-Kätibì’nin felsefî konularda “Hidäyetü’l-~ikme” adlı çalışmasının Mu≈ammed b. Mübärek Şäh
tarafından yapılan şerhidir). Mu≈ammed b. Mübärek Şäh. 134 Kitäbu’l-Cämiú li-Müfredäti’l-Edviye ve’l-A˚ziye (Bitkisel ve hayvansal ilaçlar üzerine bir ilaç mecmuası). İbn Bay≠ar
el-Malä˚ì (öl. 1248). Botanik bilgini. 135 úAbdu’lläh b. úAbbäs (öl. 687/8). En çok hadîs rivâyet eden sahâbîlerden. 136 el-Keşşäf úan-~aøäõiøı ˙avämı◊ı’t-Tenzìl ve úUyùni’l-Eøävìl fì-Vücùhi’t-Teõvìl (Kur’ân tefsiri). Zema≈şerì. 137 el-Bidäye ve’n-Nihäye (İslâm tarihi konusunda önemli bir çalışma). Ebu’l-Fidäõ İbn Ke§ìr. 138 el-Minehü’l-Mekkiyye fì-Şer≈i’l-Hemziyye (Bu´ìrì’nin “æa´ìdetü’l-Hemziyye”sinin şerhi). İbn ~acer el-Heytemì (öl.
1567). Şâfiî fakihi, muhaddis, edebiyatçı. 139 el-Lübäb fì-TehŸìbi’l-En´äb (Şecere/ensâb çalışması). İbnü’l-E§ìr úİzzü’d-dìn el-Cezerì (1160-1233).
Turkish Studies
140 et-Ta≈øìø fì-Şer≈i’l-Feväõidi’l-˙ıyä§iyye (úÍcì’nin “Feväõidü’l-˙ıyä§iyye” adlı belâgat kitabının şerhi). Şemsü’d-dìn elKirmänì
(1317-1384).
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 301
Verräø, el-úUmmänì, Ebu’≠-Æayyib143, æays b. Züheyr, Mu≈ammed b. ~abìb144, Cämiúü’l-Meõäribi
ve’l-Maøämät145, úUmdetü’l-Elfä®, Şevähidü’l-Bedìú, Ádätu’l-Fu◊alä, Şer≈u’l-Maø´ùre146, Şer≈u
Erbaúìne ~adì§en147, Şer≈-i Maøämät148, Mı´bä≈u’t-Tec ssüs, Kitäbu Mir´ädü’l-úİbäd, Kitäbu fì-
I´≠ılähäti Erbäbu’d-Dìvän
e

úu’lFürs167

149, Ni®ämu’l-˙arìb150, Şer≈-i Telvì≈ät151, Tab´ıratu’l-Mübtedå ve
TeŸkiretü’l-Müntehå, Reşìdü’d-dìn Va≠vät152, İ∆ti´äru Kitäbü’l-Büldän153, Le≠äõifü’l-Maúärif154,
Æabäøätü’n-Necät155, Cämiúü’l-Lu˚a156, Lübbü’t-Tevärì∆157, İbn ~äŸıø, Tu≈fetü’l-úAcäõib158,
˙äyetü’l-Vesäõil ilå-Maúrifeti’l-Eväõil159, Şer≈u’l-Bedìúät160, TeŸkiretü’l-Elbäb bi-U´ùli’lEnsäb161,
et-Taúrìf bi-Æabaøäti’l-Ümem162, ~adäõiøu’s-Si≈r fì-Deøäõiøı’ş-Şiúr163.
2. Farsça kaynaklar: Häcù-yı Kirmänì164, Bostän165, æänùnu’l-Edeb166, Mecma
, Nüzhetü’l-æulùb168, Muøaddimetü’l-Edeb169, ~akìm Enverì170, `äøänì171, Şer≈-i Gülşeni
Räz172, úA≠ä173, Mesnevì-i Mevlevì-i Maúnevì174, Kemäl-i I´fahänì175, Şey∆ úA≠≠är176, Esedì-i
Æùsì177, ~akìm Firdevsì178, ~akìm Nä´ır-ı `usrev179, ~akìm Nizärì-i Kuhistänì, úUrfì-i Şìräzì180,
141 (Edebiyat incelemesi ve mecmuası). £eúälibì. 142 (Tezkire türünde bir eser olup 5000 civarında Arap şâirin alfabetik biyografisini ihtiva etmektedir). Ebù úUbeydu’lläh
Mu≈ammed b. úİmrän el-Merzubänì (909-994). 143 Ebu’≠-Æayyib el-Mütenebbì (915-955). Dîvân sahibi Arap şâiri. 144 Mu≈ammed ibn ~abìb (?-859). Arap kabilelerinin isimleriyle ilgili “el-æabäõil ve’l-Eyyämu’l-Kebìr” eserinin sahibi
Arap lisâniyâtçı. 145 ~asan b. úAlì b. úÖmer el-Meräkeşì. 146 úAbdü’l-øädir e§-£enä. 147 Ebi’l-æäsım úAlì. 148 Zema≈şerì. 149 Ebi’l-Maúälì úAbdü’l-Vehhäb b. Mu≈ammed er-Rùzräverì. 150 İbrähìm b. úÍså er-Rebúì. 151 Şihäbü’d-dìn-i Sühreverdì (1155-1191). “Maktûl Sühreverdî” olarak da anılan, “İşrâk” felsefesinin kurucusu. 152 Reşìdü’d-dìn Mu≈ammed Va≠vä≠ (?-1177). Hârizmşâhlar döneminin meşhur şâir ve münşîsi. 153 Ebi’l-~asan eş-Şìrezì. 154 Ebì Bekr b. Mu≈ammed b. úAbdu’lläh b. úAmr en-Nìsäbùrì. 155 Celälü’d-dìn Ebu’l-Fa◊l úAbdu’r-ra≈män es-Süyù≠ì (1445-1505). İlâhiyât, lisâniyât ve tarih sahalarında eser veren
meşhur Arap âlimi. 156 Süyù≠ì. 157 Şerefü’d-dìn úAlì Yezdì/ Şeref-i Yezdì (?-1454). “ßafer-näme/Feti≈-näme” ve “Şer≈-i æa´ìde-i Bürde” eserlerinin de
sahibi, İranlı meşhur tarihçi ve şâir. 158 İbnü’l-E§ìr úİzzü’d-dìn el-Cezerì. 159 İsmäúìl Hibetu’lläh b. Ebi’r-Rı◊ä el-Mù´ulì eş-Şäfiúì. 160 İbn ~acer el-Heytemì. 161 Şey∆ Ebì Caúfer A≈med ibn úAbdü’l-úazìz bin úAbdü’l-veliyy el-Bettì. 162 Ebi’l-æäsım ™äìd b. A≈med b. ™äúid el-æä◊ì. 163 Mu≈ammed b. Mu≈ammed b. úAbdü’l-celìl el-úAmrì. 164 (1290-1352/60). Gül ü Nevrùz sahibi, klâsik İran şâiri. 165 (Manzum olarak kaleme alınmış İran-Şark klâsiği). Şey∆ Saúdì-i Şìräzì (1193-1292). 166 (Arapça-Farsça lügat). Ebu’l-Fa◊l ~ubeyş b. İbrähìm b. Muhammed et-Tiflìsì. 167 (Büyük Farsça lügati). Sürùrì-i Käşänì. 168 (Coğrafya-kozmografya ile ilgili Farsça eser). Hamdu’lläh el-Müstevfì el-æazvìnì (1281-1349). 169 (Arapça-Harezm Türkçesi ve Arapça-Farsça lügat). Zema≈şerì. 170 Ev≈adü’d-dìn Enverì (öl. 1189). Klâsik İran edebiyatının Dîvân sahibi, büyük kasîde şâiri. 171 `äøänì-i Şirvänì (1126-1199). Klâsik İran edebiyatının Dîvân sahibi, büyük kasîde şâiri. 172 (Mahmûd-ı Şebüsterî’nin meşhur eseri Gülşen-i Râz’ın Farsça şerhi). Lähicì Mu≈ammed b. Ya≈yå (Esìrì-i Lähicì/ Şey∆-
zäde Lähicì) (öl. 1506). İranlı mutasavvıf-şâir. 173 úA≠ä Melik Cüveynì (1226-1283). “Tärì∆-i Cihän-güşä” adlı Moğol-İlhanlı tarihinin müellifi, meşhur tarihçi. 174 Mevlänä Celälü’d-dìn-i Rùmì (1207-1273). 175 Kemälü’d-dìn-i I´fahänì (1173-1240). “`alläøu’l-meúänì” lâkabıyla meşhur, klâsik İran şâiri. 176 Ferìdü’d-dìn úA≠≠är (1142/45-1221). “İlähì-näme”, “Esrär-näme” ve “Man≠ıøu’≠-Æayr” adlı eserleri ile meşhur, İranlı
mutasavvıf şâir.
Turkish Studies
177 (öl. 1073). “Lu˚ät-ı Fürs/Ferheng-i Esedì” adlı lügatin sahibi, İranlı dil âlimi ve kasîde şâiri.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

302 Abdülkadir DAĞLAR
Menùçihrì181, Va´´äf182, Me´ädır-ı Zevzenì183, Enìsü’l-úUşşäø184, Emìr Muúizzì185, Şevket-i
Bu∆ärì186, ™äõib-i Tebrìzì187, es-Sämì fi’l-Esämì188, Cämiúü’t-Tevärì∆189, Gülistän190, Ebù
Şekùr191, ~akìm Ezraøì192, Lebìbì193, Yùsuf u Züley≈ä194, Ni®ämì195, `¥äce Selmän196,
Nigäristän197, Şemsü’l-Edeb198, Miúyär-ı Cemälì199, Tu≈fe-i úAläyinì, Şeref-näme-i İbrähìm/Lu˚ät-
ı Färùøì200.
3. Türkçe kaynaklar: Muøaddimetü’l-Edeb, Şer≈-i Müşkilät-ı Şeh-näme201, Şer≈-i
Man®ùme-i Şähidì202, Cämiúü’l-Fürs203, úAzmì-zäde204, Vanøulı
205, Ba≈ru’l-˙aräõib-i ~alìmì206,
Apuşøa/Lu˚at-ı Ça˚atay207, Lu˚at-ı Niúmetu’lläh208, Sebúa-i Seyyäre209, Ferhäd u Şìrìn210,
~ayretü’l-Ebrär211, Sedd-i İskenderì212, Leylå vü Mecnùn213, Mu≈äkemetü’l-Lu˚ateyn214,
Mecälisü’n-Nefäõis215, Ma≈bùbu’l-æulùb216, ˙aräõibü’´-™ı˚ar217, Nevädirü’ş-Şebäb218, Tärì∆-i
178 (940-1020). İran’ın millî destanı “Şeh-nâme”nin müellifi. 179 (1004-1073). Dîvân sahibi, klâsik İran şâiri, filozof. 180 (1555-1591). Sebk-i Hindî tarzının önde gelen, dîvân sahibi şâirlerinden. 181 Menùçihrì-i Dämegänì (öl. 1040/1). Dîvân sahibi, klâsik İran şâiri. 182 Şerefü’d-dîn Abdullâh bin Fazlullâh-ı Şîrâzî (öl. 1334). “Tecziyetü’l-Em´är ve Tezciyetü’l-Aú´är” adlı Moğol-İlhanlı
tarihinin “Vassâfu’l-Hazret” lâkabıyla meşhur olmuş müellifi. 183 (Arapça-Farsça lügat). 184 (Klâsik İran şiirinde yer alan mazmunlarla ilgili eser). Şerefü’d-dìn-i Rämì (öl. 1392). İranlı âlim, şâir. 185 (1048/9-1124/27). İran edebiyatının dîvân sahibi kasîde şâiri. 186 (öl. 1695). Sebk-i Hindî üslûbunun önde gelen temsilcilerinden. 187 (1590/91-1670/71). Sebk-i Hindî üslûbunun önde gelen temsilcilerinden. 188 (Arapça-Farsça lügat). Meydänì. 189 (Moğol-İlhanlı, Asya ve Avrupa tarihine dâir Farsça eser). Reşìdü’d-dìn Fa◊lu’lläh-ı Hemedänì (öl. 1318). 190 (Mensur-manzum olarak kaleme alınmış İran-Şark klâsiği). Şey∆ Saúdì-i Şìräzì. 191 Ebù Şekùr-ı Bel∆ì. X. yüzyıl İran edebiyatı şâiri; “Áferìn-näme” sahibi. 192 Ezraøì-i Herevì. XI. yüzyıl klâsik İran şiirinin dîvân sahibi kasîde ve rubâî şâiri. 193 Lebìbì-i `ora´änì. XI. yüzyıl klâsik İran şâiri. 194 (Câmî’nin “Heft-Evreng”indeki 7 mesnevîden biri). úAbdu’r-ra≈män-ı Cämì (1414-1492). İranlı meşhur âlim ve şâir. 195 Ni®ämì-i Gencevì (1150?-1214?). “Hamse” sahibi, Azerbaycan ve İran’ın en büyük şâirlerinden. 196 Selmän-ı Sävecì (1309-1376). İran edebiyatının meşhur şâirlerinden. 197 (Çeşitli dönemlere ait eserlerden derlenmiş kıssalar mecmuası). A≈med b. Mu≈ammed ˙affärì (?-1567). İranlı
edebiyatçı. 198 ~akìm Ebu’l-Mecd Mecdùd es-Senäyì (1072?-1131). Farsça tasavvufî mesnevî tarzının kurucusu kabul edilen İran şâiri. 199 Şems-i Fa∆rì. 200 Mìrzä İbrähìm. 201 Müşkilät-ı Lu˚ät-ı Şeh-näme. úAbdü’l-øädir el-Ba˚dädì. 202 (Şähidì İbrähìm Dede’nin Farsça-Türkçe manzum lügatinin Türkçe ve Arapça şerhi). úAbdü’l-øädir el-Ba˚dädì. 203 (Farsça gramer kitabı, çeşitli terimleri de ihtiva eden Farsça-Türkçe bir lügat). İbn Kemäl Paşa / Kemäl Paşa-zäde (1469-
1534). 204 úAzmì-zäde Mu´≠afå ~äletì (1570-1631). Anadolu sahası klâsik Türk şairlerinden. Rubâîleriyle meşhur olmuştur. 205 (16. yüzyılda kaleme alınmış Türkçe lügat). Vänì Me≈med b. Mu´≠afå (?-1592). Osmanlı dönemi fıkıh âlimi ve lügatçisi. 206 “Lu˚at-ı ~alìmì” olarak da bilinen, 15. yüzyılda yazılmış Farsça-Türkçe lügat). Lu≠fu’lläh ~alìmì. 207 (16. yüzyıl ortalarında kaleme alınmış, 2250 madde başından oluşan Çağatay Türkçesi-Osmanlı Türkçesi lügati). 208 (15/16. yüzyılda yazılmış Farsça-Türkçe lügat). Niúmetu’lläh er-Rùmì. 209 (Nevâyî’nin “Hamse”si içinde yer alan beş mesnevîden biri). Ni®ämü’d-dìn úAlì Şìr Neväyì (1441-1501). 210 (Nevâyî’nin “Hamse”si içinde yer alan beş mesnevîden biri). úAlì Şìr Neväyì. 211 (Nevâyî’nin “Hamse”si içinde yer alan beş mesnevîden biri). úAlì Şìr Neväyì. 212 (Nevâyî’nin “Hamse”si içinde yer alan beş mesnevîden biri). úAlì Şìr Neväyì. 213 (Nevâyî’nin “Hamse”si içinde yer alan beş mesnevîden biri). úAlì Şìr Neväyì. 214 (Nevâyî’nin, Türkçe-Farsça kaleme aldığı lügat). úAlì Şìr Neväyì. 215 (Nevâyî tarafından te’lif edilen, Türk edebiyatının ilk şu’arâ tezkiresi). úAlì Şìr Neväyì. 216 (Nevâyî tarafından te’lif edilen bir ahlâk kitabı). úAlì Şìr Neväyì. 217 (Nevâyî’nin, çocukluk yıllarında yazmış olduğu şiirlerinin toplandığı dîvânı). úAlì Şìr Neväyì.
Turkish Studies
218 (Nevâyî’nin, gençlik yıllarında yazmış olduğu şiirlerinin toplandığı dîvânı). úAlì Şìr Neväyì.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 303
Mülùk219, Vaøfiyye220, Tärì∆-i Enbiyä221, Na®mu’l-Cevähir222, Gül ü Nev-rùz223, Menä®ıru’l-
úAvälim224, Tevärì∆-i Mülùk225, Künhü’l-A∆bär226, A∆terì227, Deøäyıøu’l-~aøäyıø228, A∆läø-ı
Aúläõì229, Cämiúü’l-Lu˚ät, Miftä≈u’l-Lu˚a, Taøvìm-i ™ä≈ib-≈amäh, Tärì∆-i Sul≠än ~üseyn
Bayøara, Terceme-i Rav◊atu’l-`a≠ìb-i æäsım, Cämiúü’t-Tärì∆, Ma∆zen-i Mìr ~aydar.

Şâhit kaynaklarının dillerine göre tasnifi sonucunda, Arapça eserlerin veya eser
sahiplerinin büyük çoğunluğa sahip olduğu görülmektedir. Arapça kaynaklar arasında ilmî
eserlerin ve lügat çalışmalarının oranının büyük olduğu, edebî kaynakların bunlara oranla daha az
yer tuttuğu dikkati çekmektedir. Buna karşılık Farsça kaynakların büyük kısmı edebî eserler ve
şâirlerdir. Türkçe kaynaklar arasında da lügat çalışmaları, tarih kaynakları ve edebî eserler yer
almaktadır. Vassâf Tarihi’nin bir Moğol-İlhanlı tarihi olması hasebiyle olsa gerek, bölge
coğrafyasının en önemli kültür geleneği olan “Çağatay” sahasından, bilhassa Ali Şîr Nevâyî’den,
20’ye yakın eser şâhit kaynak olarak kullanılmıştır.
B. Konusuna göre tasnif:
Konularına göre kaynaklar, “kutsal/dinî”, “ilmî” ve “edebî” olmak üzere temelde üç
grupta değerlendirilmiştir. İslâm kültür dünyasının sözlü kutsal/dinî kaynakları, Kur’ân âyetleri ve
Hz. Muhammed’in hadîsleridir. İlmî kaynaklar, İslâm medeniyeti eğitim sisteminde ilmî
kategorilerde yer alan bilimler göz önüne alınarak tasnif edilmiştir. Bazı kaynaklar muhtevalarına
göre birden fazla bilimin konusu içinde yer aldıklarından, birkaç sınıfta yer bulabilmiştir. Edebî
kaynaklar da, İslâmî edebiyat geleneğinde temel eser kategorileri dikkate alınarak
sınıflandırılmıştır.
1. Kutsal/dinî kaynaklar: æurõän-ı Kerìm, ~adì§.
2. İlmî kaynaklar:
a. Tefsîr: Keşşäf, Tefsìr-i Bey◊ävì, Æaberänì, Kitäbu Mecäzu’l-æurõän, Tefsìr-i Ebu’lLey§-i
£emerøandì, Tefsìr-i úA≠ıyyetü’s-Sülemì, el-Müfredät fì-˙arìbi’l-æurõän, Meúälimü’tTenzìl,
Müfredät-ı Rä˚ıb.
b. Hadîs: İbn Mesúùd, İbn úAbbäs, Ebu’d-Derdä, Ebù úUbeyde, el-Fäõiø, en-Nihäye, İbn
Keysän, Bey≈aøì, Şer≈u Erbaúìne ~adì§en, Şer≈-i Me´äbì≈.
c. Fıkıh: Şer≈u Nu∆betü’l-Fikr, el-Mu˚rib, İtøän, Ebù İs≈äø.
d. Akâid: Şer≈u Esmäõü’l-~üsnå, Şer≈-i Tecrìd, Şer≈u’l-Meväøıf, İşärät.
e. Tasavvuf-Ahlâk: Şer≈u I´≠ılä≈ätu’´-™ùfiyyeti Mu≈yi’d-dìnü’l-úÁräbì, Şer≈-i Gülşen-i
Räz, Mu≈yi’d-dìn el-úÁräbì, Risäle, Şer≈u Menäzilü’s-Säõirìn, Ma≈bùbu’l-æulùb, A∆läø-ı Aúläõì.
f. Felsefe-Mantık: Muúciz-i A≈med, Risäle-i Miúräciyye, Ebì Na´r, Aris≠ä≠älìs230,
Risäletü’l-~udùd, İşärät, Şer≈u Hidäyeti’l-~ikme, °urùbu’l-Man≠ıø, Şer≈-i Telvì≈ät.
g. Tıp-Edviye/Farmakoloji: TeŸkire-i Dävùd, Buørä≠
231, Zeynü’d-dìn Ebì İbrähìm İsmäúìl
b. ~asan el-~üseynì el-Cürcänì232, Cälìnùs233, Müfredät.
219 Tärì∆-i Mülùk-i úAcem (İran şâhlarının dört tabaka halinde verildiği tarih-biyografi eseri). úAlì Şìr Neväyì. 220 (Nevâyî’nin vakfetmiş olduğu mal ve mülkleri için kaleme aldığı tescil belgesi.) úAlì Şìr Neväyì. 221 Tärì∆-i Enbiyä vü ~ukemä (Peygamberler ve bazı düşünürlerin anlatıldığı eser). úAlì Şìr Neväyì. 222 (Hz. Ali’nin “Nesrü’l-Leõäl” adlı sözlerinin rubâîler hâlinde manzum tercümesi). úAlì Şìr Neväyì. 223 (Celälü’d-dìn-i Æabìb’in Farsça “Gül ü Nev-rùz” mesnevîsinin yine aynı formda Çağatay Türkçesi’ne tercümesi).
Mevlänä Lu≠fì (öl. 1492?). Çağatay sahası Türk şâiri. 224 úÁşıø Me≈med (1556/7-1598→). Osmanlı coğrafya ve kozmografya âlimi. 225 Tenøì≈u’t-Tevärì∆i’l-Mülùk. ~üseyn Hezär-fenn (öl. 1691). Ansiklopedist Osmanlı âlimi. 226 Gelibolulu Mu´≠afå úÁlì (1541-1600). Osmanlı tarihçisi ve siyaset adamı. 227 A∆terì-i Kebìr (1545 tarihli Arapça-Türkçe lügat). Mu´≠afå b. Şemsü’d-dìn el-æara≈i´ärì (öl. 1560/1). 228 (Farsça eş anlamlı ve eş sesli kelimeler arasında bulunan farklara dâir Türkçe eser). Kemäl Paşa-zäde. 229 (Osmanlı sahasında yazılmış ahlâk kitabı). æınalı-zäde úAläõu’d-dìn úAlì Çelebi (1510-1572). 230 (MÖ 384- 322). İlk çağ Yunan filozofu.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

304 Abdülkadir DAĞLAR
h. Nebâtât/Botanik: Kitäbu’n-Nebät.
ı. Hayvâniyât/Zooloji: ~ayätü’l-~ayevän.
j. Cebir-Hendese/Geometri-Optik: Eşkäl-i Teõsìs, Kitäbu’l-Eşkäl, İbnü’l-Hey§em.
k. Astronomi: Şer≈u’l-Ça˚mìnì, el-Mecis≠ì.
l. Coğrafya-Kozmografya: Nüzhetü’l-æulùb, Muúcemü’l-Büldän, El-Memälik ve’lMesälik,
Muúcem, Nüzhetü’l-Müştäø fì-İ∆tiräøi’l-Áfäø, úAcäõibü’l-Büldän, Taøvìmü’l-Büldän,
Mürùcü’Ÿ-ÿeheb, Á§äru’l-Biläd, Menä®ıru’l-úAvälim, Kitäbu Eøälìmü’s-Sebúa, İ∆ti´äru Kitäbü’lBüldän,
Ev◊a≈u’l-Mesälik ilå-Maúrifeti’l-Büldäni ve’l-Memälik, Kitäbu’l-Emkine, Menähìcü’l-
úİber, Minhäcu’l-Beyänu’n-Nìl, Tu≈fetü’l-úAcäõib.
m. Tarih/Kronik: úA≠ä, Fütù≈u’l-Biläd, Va´´äf, el-Bedõü’t-Tärì∆, Æaberänì, Cämiúü’tTevärì∆,
Mürùcü’Ÿ-ÿeheb, Dürretü’l-Esläk fì-Devleti’l-Eträk, Tärì∆-i İbn Ke§ìr, Tärì∆-i Mülùk,
Tärì∆-i Enbiyä, Tevärì∆-i Mülùk, Künhü’l-A∆bär, Şer≈-i Tärì∆-i úAynì, Tärì∆-i Rav◊atu’´-™afä,
Taøvìm-i ™ä≈ib-≈amäh, Lübbü’t-Tevärì∆, Kitäbu A∆bäru’l-Ciläd fì-Fütù≈i’l-Biläd, Seferü’sSeúäde,
Tärì∆-i Mirõätü’´-™afä, Et-Tedvìn fì-Tärì∆i æazvìn, Tärì∆-i Sul≠än ~üseyn Bayøara,
Tab´ıratu’l-Mübtedå ve TeŸkiretü’l-Müntehå, Reşìdü’d-dìn Va≠vät, Kitäbü’l-æabäõil, Terceme-i
Rav◊atu’l-`a≠ìb-i æäsım, Cämiúü’t-Tärì∆, Nüs∆atü’l-Veøäyì.
n. Tezkire/Ensâb/Biyografi: el-Yetìmetü’l-úArab, Vefeyätü’l-Aúyän, Kitäbü’l-En´äb,
İstìúäb, Mu∆ta´aru’l-Ensäb, Mu≈ammed b. ~abìb, el-Lübäb fi’l-Ensäb, Æabaøät, Dürretü’l-Esläk
fì-Devleti’l-Eträk, TehŸìbü’l-Ensäb, Muúcemü’ş-Şuúarä, Mecälisü’n-Nefäõis, Tärì∆-i Mülùk-i
úAcem, Tärì∆-i Enbiyä, TeŸkiretü’l-Elbäb bi-U´ùli’l-Ensäb, et-Taúrìf bi-Æabaøäti’l-Ümem,
Kitäbü’l-æabäõil, Æabäøätü’n-Necät.
o. Siyaset-Sosyoloji: ~arìrì, Vaøfiyye, A∆läø-ı Aúläõì.
p. Sarf-Nahiv/Dil bilgisi: Şer≈-i Ebniye, el-Eväõil, el-Furùø, İbn Düreyd, A´maúì, İbn
Keysän, Esedì-i Æùsì, el-Mı´bä≈, Şer≈u Şevähidü’r-Ra◊iyy, el-Mu◊äf ve’l-Mensùb, Ebu’l-Esved,
Kitäbu Mecäzu’l-æurõän, Me´ädır-ı Ezherì, Me´ädır-ı Zevzenì, Me´ädır-ı Lämiúì, ~arìrì, Cämiúü’lFürs,
Kitäbü’l-Kämil, İbn Cinnì, Mü§elle§ät, Deøäyıøu’l-~aøäyıø, æays b. Züheyr, Mu≈ammed b.
~abìb, el-Mu≈aøøıøu’ş-Şerìf fì-Şer≈i Keşşäf, úUmdetü’l-Elfä®.
r. Lügat/Sözlük: æämùs (Arapça-Arapça), en-Nihäye (Arapça-Arapça), Şer≈u I´≠ılä≈ätu’´-
™ùfiyyeti Mu≈yi’d-dìnü’l-úÁräbì, æänùnu’l-Edeb (Arapça-Farsça), Müfredät-ı Rä˚ıb, el-Eväõil
(Arapça-Arapça), el-Furùø, Mecmaúu’l-Fürs (Farsça-Farsça), ™ı≈ä≈-ı Cevherì (Arapça-Arapça),
Lisänü’l-úArab (Arapça-Arapça), Mecmaúu’l-Ba≈reyn /Mecmaúu’´-™a˚änì (Arapça-Arapça),
Muúcemü’l-Büldän, Muøaddimetü’l-Edeb (Arapça-Harezm Türkçesi, Arapça-Farsça), Şer≈-i
Müşkilät-ı Şeh-näme, Mecmaúu’l-Em§äl, Zähir, TehŸìb, Mefätì≈u’l-úUlùm, Taúrìfät, Şer≈-i
Man®ùme-i Şähidì, el-Fäõiø, Me´ädır-ı Zevzenì (Arapça-Farsça), el-Mücmel, Kitäbu’n-Nebät, elMu˚rib,
Em§äl, es-Sämì fi’l-Esämì (Arapça-Farsça), Cämiúü’l-Fürs (Farsça-Türkçe), Muúarrebät,
Kitäbü’l-Kämil, Vanøulı, Ba≈ru’l-˙aräõib-i ~alìmì (Farsça-Türkçe), Apuşøa/Lu˚at-ı Ça˚atay
(Çağatay Türkçesi-Osmanlı Türkçesi), Lu˚at-ı Niúmetu’lläh (Farsça-Türkçe), Mu≈äkemetü’lLu˚ateyn
(Farsça-Türkçe), A∆terì (Arapça-Türkçe), Deøäyıøu’l-~aøäyıø, el-Müfredät fì-˙arìbi’l-
æurõän, Cämiúü’l-Lu˚a, Ferheng-i Cihän-gìr, Lu˚at-ı Dürr-bär, Ni®ämu’l-˙arìb, Ferheng-i Mìrzä,
Ferheng-i Cengìzì, Miftä≈u’l-Lu˚a, ™urä∆u’l-Lu˚a, Ni´äbu’´-™ıbyän, Cämiúü’l-Lu˚ät, Şeref-nämei
İbrähìm/Lu˚at-ı Färùøì, Tu≈fe-i úAläyinì.
231 Hipoøra≠ (MÖ 460?- 375?). İlk çağ Grek dünyasında yaşamış ve “tıbbın babası” ünvanını almış hekim. İslâm bilim
dünyasında Buørä≠’ın en çok “Kitäbu’l-Fu´ùl” ve “Taødimetü’l-Maúrife” adlı eserleri tercüme ve şerh edilmiştir. 232 (öl. 1137). Hârizmşâhlar dönemi hekim ve cerrahı.
Turkish Studies
233 (öl. 200?). Meşhur Grek hekim, filozof ve ahlakçısı. İslâm bilim dünyasında daha çok “fi’l-A∆läø” ve “fi’l-Ádät”
eserleriyle tanınmıştır.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 305
s. Belâgat/Edebiyat bilimi: Me§elü’s-Säõir, Mu≈ammed b. ~abìb, Esräru’l-Belä˚a,
Enìsü’l-úUşşäø, Şer≈u’l-Mu≠avvel, Esäsu’l-Belä˚a, Şer≈u’l-Feväõidi’l-˙ıyä§iyye, Şer≈u’l-Fa´ì≈u’l-
úÁmme, Şevähidü’l-Bedìú, Şer≈u’l-Bedìúät, ~adäõiøu’s-Si≈r fì-Deøäõiøı’ş-Şiúr, A´maúì, Ebu’lFerec,
İbn æuteybe.
t. İnşâ/Kitâbet/Kompozisyon: Mefätì≈u’l-úUlùm, Şer≈u Edebü’l-Kätib, Kitäbü’l-Kämil,
Düstùru’l-Kätib fì-Taúyìni’l-Merätib, Kitäbu fì-I´≠ılähäti Erbäbu’d-Dìvän, Düstùru’l-Kitäb,
Dìvänü’l-İnşäõ.
2. Edebî kaynaklar:
a. Dîvân (Kasîde-Rubâî vd.): Ebù Nuväs, Ebù Temmäm, ~akìm Enverì, `äøänì, İbn
Zeyd, ~akìm Nä´ır-ı `usrev, ~akìm Nizärì-i Kuhistänì, úUrfì-i Şìräzì, Menùçihrì, İmruõü’l-æays,
Emìr Muúizzì, Şevket-i Bu∆ärì, Dìvän-ı İbnü’r-Rùmì, Ebu’l-úAbbäs, Kaúb b. Züheyr, Näbi˚ä,
Kemäl-i I´fahänì, Esedì-i Æùsì, Ebu’l-Esved, ~assän, Ebù İs≈äø, Mervän b. Ebì ~ayfa, Dìvän-ı
Kemäl b. ˙ıyäs, ™äõib-i Tebrìzì, Ferezdaø, ~akìm Ezraøì, Kümeyt, Beşşär b. Bürd, Lebìbì, úAzmì-
zäde, ˙aräõibü’´-™ı˚ar, Nevädirü’ş-Şebäb, Na®mu’l-Cevähir, `¥äce Selmän, Ebù `ätemü’lVerräø,
el-úUmmänì, Ebu’≠-Æayyib.
b. Mesnevî: Häcù-yı Kirmänì, Bostän, Mesnevì-i Mevlevì-i Maúnevì, Şey∆ úA≠≠är, ~akìm
Firdevsì, Ebù Şekùr, Sebúa-i Seyyäre, Ferhäd u Şìrìn, ~ayretü’l-Ebrär, Sedd-i İskenderì, Leylå vü
Mecnùn, Gül ü Nev-rùz, Ni®ämì-i Gencevì, Yùsuf u Züley≈ä.
c. Mensûr eser: Şer≈u’t-Täõiyye-i Fer˚änì, Şer≈-i Bänet Suúäd, Şer≈-i Gülşen-i Räz, Şer≈-i
Müşkilät-ı Şeh-näme, Mecmaúu’l-Em§äl, Şer≈u æa´ìdetü’l-Bürõe, Gülistän, ~äşiyetü Şer≈u Bänet
Suúäd, Şer≈u’l-Hemziyye, Şer≈-i Dìvän-ı `äøänì.
Eserde Kur’ân’dan, doğrudan veya tefsirler aracılığı ile dolaylı olarak yararlanıldığı, şâhit
gösterildiği görülmektedir. Hadîsler de, hadîs kitapları vasıtasıyla kaynak oluşturmaktadır. İlmî
kaynakların tasnifinden lügat ve lügat özelliği gösteren ansiklopedik eserlerle birlikte tefsir ve şerh
türü kaynakların çok kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bir tarih eserinin şerhi olması, müracaat edilen
tarih, coğrafya ve biyografi kaynaklarının sayısını artırmıştır. Bununla birlikte, gerektiğinde hemen
bütün bilim dallarında çok çeşitli eserlere ve şahıslara mürâcaat edilmiştir. Edebî kaynaklarda
dikkati çeken husus ise, klâsik Arap ve klâsik İran şâirlerinden çokça istifade edildiğidir.
Dîvânlarından ya da münferit şiirlerinden alıntı yapılan şâirlerin, eserlerinden ziyade kendi isimleri
(ya da mahlâsları) zikredilmektedir. Mesnevî formundaki edebî kaynaklarda daha çok eser isimleri
görülmektedir. Mensur türde ise, ağırlıklı olarak edebî eser şerhlerine yer verilmiştir.
C. Türüne göre tasnif:
Kaleme alınma veya ortaya çıkma şekillerine göre kaynak eserler 3 grupta
sınıflandırılmıştır.
1. Te’lif kaynaklar: æämùs, Bostän, en-Nihäye, æänùnu’l-Edeb, Müfredät-ı Rä˚ıb, elEväõil,
el-Furùø, Mecmaúu’l-Fürs, ™ı≈ä≈-ı Cevherì, Lisänü’l-úArab, el-Yetìmetü’l-úArab,
Vefeyätü’l-Aúyän, Nüzhetü’l-æulùb, Muúcemü’l-Büldän, Muøaddimetü’l-Edeb, Kitäbü’l-En´äb,
Muúciz-i A≈med, El-Memälik ve’l-Mesälik, İstìúäb, Me§elü’s-Säõir, TehŸìb, Mesnevì-i Mevlevì-i
Maúnevì, Risäle-i Miúräciyye, Tefsìr-i Bey◊ävì, el-Mı´bä≈, el-Lübäb fi’l-Ensäb, Taúrìfät, Esräru’lBelä˚a,
Muúcem, Enìsü’l-úUşşäø, el-Mücmel, el-Mu˚rib, el-Bedõü’t-Tärì∆, Nüzhetü’l-Müştäø fì-
İ∆tiräøi’l-Áfäø, úAcäõibü’l-Büldän, Dìvän-ı İbnü’r-Rùmì, el-Mu◊äf ve’l-Mensùb, Kitäbu’l-Eşkäl,
Æabaøät, Esäsu’l-Belä˚a, Kitäbu Mecäzu’l-æurõän, es-Sämì fi’l-Esämì, İtøän, Taøvìmü’l-Büldän,
Cämiúü’t-Tevärì∆, Gülistän, Me´ädır-ı Ezherì, Me´ädır-ı Zevzenì, Me´ädır-ı Lämiúì, úUmdetü’lElfä®,
Mürùcü’Ÿ-ÿeheb, Risäletü’l-~udùd, Meúälimü’t-Tenzìl, İşärät, Düstùru’l-Kätib fì-Taúyìni’lMerätib,
Keşşäf, Tärì∆-i İbn Ke§ìr, TehŸìbü’l-Ensäb, Muúcemü’ş-Şuúarä, Vanøulı, Ba≈ru’l-˙aräõibi
~alìmì, Apuşøa/Lu˚at-ı Ça˚atay, Lu˚at-ı Niúmetu’lläh, Sebúa-i Seyyäre, Ferhäd u Şìrìn,
~ayretü’l-Ebrär, Sedd-i İskenderì, Leylå vü Mecnùn, Mu≈äkemetü’l-Lu˚ateyn, Mecälisü’nTurkish
Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007

306 Abdülkadir DAĞLAR
Nefäõis, Ma≈bùbu’l-æulùb, ˙aräõibü’´-™ı˚ar, Nevädirü’ş-Şebäb, Vaøfiyye, Tärì∆-i Enbiyä,
Menä®ıru’l-úAvälim, Tevärì∆-i Mülùk, Künhü’l-A∆bär, A∆terì, Deøäyıøu’l-~aøäyıø.
2. Tercüme-Şerh/Ta’lîk/Hâşiye-Muhtasar şeklindeki kaynaklar: Aris≠ä≠älìs, Buørä≠, elMecis≠ì,
Cälìnùs, Na®mu’l-Cevähir, Gül ü Nev-rùz, Terceme-i Rav◊atu’l-`a≠ìb-i æäsım,
Yesøuripdus, Şer≈-i Ebniye, Şer≈u I´≠ılä≈ätu’´-™ùfiyyeti Mu≈yi’d-dìnü’l-úÁräbì, Şer≈u’t-Täõiyye-i
Fer˚änì, Şer≈-i Bänet Suúäd, Mecmaúu’l-Ba≈reyn /Mecmaúu’´-™a˚änì, Şer≈-i Gülşen-i Räz, Şer≈-i
Müşkilät-ı Şeh-näme, Mu∆ta´aru’l-Ensäb, Şer≈u æa´ìdeti’l-Bürõe, Şer≈u’l-Ça˚mìnì, Şer≈u’lMeväøıf,
Şer≈-i Man®ùme-i Şähidì, Şer≈-i Şevähidü’r-Ra◊iyy, Şer≈u’l-Mu≠avvel, Şer≈-i Me´äbì≈,
~äşiyetü Şer≈u Bänet Suúäd, Şer≈u Nu∆betü’l-Fikr, Şer≈u Edebü’l-Kätib, Şer≈u Esmäõi’l-~üsnå,
Şer≈u Menäzilü’s-Säõirìn, Şer≈-i Tecrìd, Şer≈u Hidäyetü’l-~ikme, Şer≈u’l-Hemziyye, Şer≈u’lFeväõidü’l-˙ıyä§iyye,
Şer≈u Erbaúìne ~adì§en, Şer≈u’l-Maø´ùre, Şer≈-i Maøämät, Şer≈u’l-Vä≈idì,
Şer≈-i Dìvän-ı `äøänì, Şer≈-i Tärì∆-i úAynì, Şer≈u’l-Me≠äliú, Şer≈-i Mùciz, Şer≈u’l-Fa◊liyyät,
Şer≈u’l-Fa´ì≈u’l-úÁmme, Şer≈u’l-Bedìúät, Şer≈-i Telvì≈ät.
3. Mecmua/Antoloji türündeki kaynaklar: Keşkùl, Mecmaúu’l-Em§äl, A´maúì, Ebu’l-Ferec,
Em§äl, Kitäbü’l-Kämil, Nevädirihi li-İmruõü’l-æays, Müfredät, eş-Şemìme, İ∆tiyärät-ı Bedìúì,
Nigäristän.
Bu son grup tasniften de anlaşılacağı üzere, şâhit kaynakları daha çok te’lif eserlerden
oluşmakta; ancak, tercüme, şerh, zeyl ve benzeri türlerde meydana getirilmiş eserler de
azımsanmayacak bir yekun tutmaktadır. Çeşitli konularda, birçok kaynaktan derleme yoluyla
oluşturulan mecmua ve antoloji türü eserler nispeten daha az kullanılmıştır.
Moğol-İlhanlıların tarihi, coğrafyası, etki alanları ve kültürüne dâir önemli bilgiler veren
Farsça “Vassâf Tarihi”nin lügat şerhlerinden biri olan “Şerh-i Lugât-ı Vassâf”, içinde şahıs, eser,
boy, millet isimleri ile birlikte Arapça, Farsça, Türkçe, Moğolca 3500 civarında kelime, terim ve
deyime açıklık getirmektedir. Şârih Neylî Ahmed Efendi, bilgi ve tecrübesinin tüm imkânlarını
kullanarak çok çeşitli konularda, farklı türlerde kaleme alınmış 3 dilden 300’ün üzerinde
kaynaktan yararlanmıştır. Dolayısıyla bu şerh eseri, “istişhâd” metodu ile yapılan alıntılardan,
örneklemelerden oluşan “tanıklı ansiklopedik lügat” mahiyetindedir.
Hangi konu ve eser üzerinde, tek kelime şerhinden bütün bir kitap şerhine kadar hangi
hacimde olursa olsun şerh/metin şerhi, önemli ve ciddî bir iştir, ilmî bir ameliyedir. Zengin
denilebilecek kadar fazla kaynağa sahip bir şerh örneği üzerinde yaptığımız sınırlı bir tasnif
denemesi sonucunda, İslâm medeniyeti sahanlığında bilim ve kültürle ciddî manâda
uğraşabilmenin, iyi derecede Arapça, Farsça ve Türkçe bilgisi ile bu medeniyet evrenindeki
medreselerde okutulan ilimlere yeterince âşinâlığa ve vukûfa bağlı olduğu anlaşılmaktadır.
Günümüzde, “misalli sözlük”, “tanıklı sözlük” gibi isimlerle tavsif edilen lügatlerin prototipleri,
klâsik Arap filolojisi çalışmalarıyla ortaya çıkmış, ilk ve önemli örneğini 11. asırda “Dîvânu
Lugâti’t-Türk”le veren Türk lügatçilik faaliyetlerinin zeminini oluşturmuş; zamanla mensur ve
manzum lügatlerin sayısındaki artışı sağlamıştır. Birer filoloji kaynağı sayılabilen birbirinden
değerli “şerh” ve “lügat şerhi” çalışmalarının artması ile dil bilgisi ve lügat çalışmaları önemli bir
seviye kazanmış, meyvelerini bilhassa 19. yüzyılda Osmanlı sahasında yazılan Türkçe lügatlerle
vermiştir. Günümüzde daha kapsamlı, detaylı ve sıhhatli Türkçe sözlüklerin ortaya konması, lügat
ve şerh alanındaki birikimin, sabırlı ve titiz ekip çalışmalarıyla değerlendirilebilmesine bağlıdır.
Bu yolla hazırlanacak fonksiyonel sözlükler, çeşitli sahalarda ve özellikle Klâsik Türk edebiyatı
alanında yapılacak araştırmalara ışık tutacaktır.


KAYNAKÇA
Turkish Studies
AĞABABA, Naile, Ortaçağ Türk Dil Bilim Adamları, Ahenk Yayınları, Van 2006.
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007
Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi 307
BEDİR, Murteza, “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, ss. 186-188.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri I-III ve Ahmed Remzî Akyürek Miftâhu’l-Müellifîn
Fihristi, (haz.: Mustafa Tatcı-Cemâl Kurnaz), Bizim Büro Basımevi, Ankara 2000.
DURMUŞ, İsmail, “İstişhâd”, DİA, c. XXIII, İstanbul 2001, ss. 396-397.
EFENDİOĞLU, Mehmet, “Muhadramûn”, DİA, c. XXX, İstanbul 2005, ss. 395-396.
ERDEM, Sadık, “Neylî, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri”, Yedi İklim, Aralık 1992 (Ayrı basım).
ERDEM, Sadık, Neylì ve Dìvänı, AKM Yayınları, Ankara 2005.
GÜMÜŞ, Zehra, Pîrî Paşa-zâde Cemâlî Mehmed b. Abdülbâkî, Tuhfe-i Mîr [Tuhfe-i Şâhidî
Şerhi](İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), (Basılmamış yüksek lisans tezi),
Erciyes Üniversitesi 2006.
GÜMÜŞ, Zehra “Pîrî Paşazâde Mehmed b. Cemâlî’nin Tuhfe-i Şâhidî Şerhi: Tuhfe-i Mîr”,
Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/3 (Tunca Kortantamer Özel Sayısı I),
Summer 2007, pp. 296-312.
İslâm Ansiklopedisi, c. I-XIII, MEB Yayınları, İstanbul.
KILIÇ, Atabey, 18. YY.’ın Meşhur Âilelerinden Mîrzâ-zâdeler, Laçin Yayınları, Kayseri 2001.
KILIÇ, Atabey, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, Kitabevi, İstanbul 2004.
KILIÇ, Atabey, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi ‘Hediyyetü’l-İhvan’”, Turkish
Studies/ Türkoloji Araştırmaları, Volume 1/1, 2006, pp. 19-28.
KILIÇ, Atabey, Bosnavì Mehmed Necìb, Süb≈a-i ™ıbyän Şer≈i Hediyyetü’l-İ∆vän (İncelemeMetin),
Laçin, Kayseri 2007.
KORTANTAMER, Tunca, “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı: 8, İzmir 1994, ss. 1-10.
LEVEND, Agâh Sırrı, “İslâmî Edebiyatın Esasları ve Kaynakları”, TDAY-Belleten, 1971, 2.
Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1989, ss. 159-194.
LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi -Giriş-, c. I, 4. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1998.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî I-VI, (haz.: Nuri Akbayar-Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakfı
Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
MERÇİL, Erdoğan, “Vassâf”, İA, c. XIII, MEB Yayınları, İstanbul 1997, ss. 232-234.
Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî, Mâ Lâ Budde Li’l-Edîb Mine’l-Meşhûri Ve’l-Garîb, Kayseri Râşid
Efendi Kütüphanesi, Râşid Efendi no: 959.
ÖZ, Yusuf, “Tuhfe-i Vehbi Şerhleri”, İlmî Araştırmalar, sayı: 5, İstanbul 1997, ss. 219-232.
ÖZ, Yusuf, Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Konya 1999.
ÖZDEMİR, Mehmet, “Müvelledûn”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, ss. 228-229.
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekayiü’l-Fudalâ c. II-III, (Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri, c. IV), (haz.:
Abdülkadir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. I-XXXII, İSAM Yayınları, İstanbul.


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 2/4 Fall 2007