MU’İZZÎ’NİN DİVANINDA VEZİN TÜRLERİ

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences
Sayı/Number 54, Haziran/June 2015, 43-48
MU’İZZÎ’NİN DİVANINDA VEZİN TÜRLERİ
Prosody Species in Muizzi’s Diwan
Hakan YAMAN*

Özet
İran edebiyatının klasik dönem önemli
şairlerinden biri olan Mu’izzî, XI-XII.
yüzyıllarda yaşamış olan kaside şairidir.
Kaside, gazel, terkibibent, rubai ve musammat
nazım şekillerinden oluşan bir divanı olan
Mu’izzî, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah ve
Melikşah’ın oğulları Berkyaruk ve Gıyaseddin
Muhammed Tapar gibi hükümdarlar hakkında
kasideler yazmıştır. Sultan Sencer’in sarayında
Melikü’ş-şuarâlığa yükselen Mu’izzî,
memduhlarından almış olduğu hediyelerle
rahat bir hayat sürmüştür.
Bu makalede, Mu’izzî’nin divanındaki 176
rubai dışında mevcut manzumelerin
tamamının taktii yapılarak bahirleri ve
vezinleri bulunmuştur. Bahirler, en çok
kullanım oranlarına göre tasnif edilmiş ve her
bahirdeki vezin sayısı zikredilerek, divanda yer
alan manzumelerin kullanım yüzdesi
çıkarılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Mu’izzî, Divan, Vezin,
İnceleme

Abstract
One of the significant poets of classical
period in Iranian poetry, Muizzi is an
qasida poet who lived in the 11th and 12th
centuries. Having composed a Diwan
consisting of qasidas, odes, terkibibents,
rubaies and musammats, Muizzi wrote
qasidas for Melikşah, the Great Seljuk
Emperor, and his sons Berkyaruk and
Gıyaseddin Muhammed Tapar. Appointed
to the position of Sultans of Poets in the
palace of Sultan Sencer, Muizzi had a
comfortable life with the grants and
presents he received from the people he
praised.
In this study, all the verses have found
in Muizzi’s Diwan except the 176 rubaies
were measured taking into account the
measures of Diwan poetry. The bahirs have
found were classified, the number of
prosody in each bahir was given and the
percentage of the use of the poems in the
Diwan has been found.
Key Words: Mu’izzî, diwan, prosody, study
Giriş
Emîrü’ş-şu‘arâ Ebû Abdullah Muhammed b. Abdulmelik Mu‘izzî-yi Nîşâbûrî,
Horasan’ın ünlü şair ve fesahatçilerindendir.1 440 (1048-1049) yılı civarında Nişabur’da
dünyaya gelmiştir. Babası, Sultan Alparslan’ın emîrü’ş-şu‘arâsı Abdulmelik Burhânî’dir.
Babası, ölümünden önce onu Sultan Melikşah’ın himayesine vermiştir. Şair, Sultan
Melikşah’ın “Muizzü’d-dünya ve’d-dîn” lakabından dolayı Mu‘izzî mahlasını almış;
hükümdarın nedimi olmuş; Sultan Melikşah’ın ölümünden (465-1072) sonra Sultan
Sencer’in hizmetine girmiş ve Sencer’in sarayında Melikü’ş-şuarâlığa yükselmiştir. Sultan

* Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü. El-mek:
hakanyaman9087@hotmail.com.
1 Zebîhullâh Safâ, Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, intişârât-ı Firdovs, Tahran 1371 hş., II, s. 508.
44 SBD 54 Hakan YAMAN
Sencer kendisine İsfahan şehrinin gelirlerinden maaş bağlamıştır.2 Onun vefatı hakkında
Avfî, Lubâbu’l-Elbâb’da şöyle söylemiştir: “Vefatının sebebi şudur: Bir gün Sultan Said
Sencer, otakta ok atıyordu. O, otağın dışında oturmuştu. Aniden Şah’ın yayından bir ok
fırladı; hedefini şaşırdı. Kasıtsız olarak yürekten fazilet ehli olanın ciğerine saplandı.
Okunun o dört kanatlı kuşu, o hüner ehli fayda dolu kişinin fayda dolu yüreğinden dane
aldı; o anda yere düştü ve ruhu semaya yükseldi.”3 Hükümdarın çadırından attığı bu ok
Mu‘izzî’ye isabet ederek yaralanmasına sebep olmuştu. O anda ya da bir süre yaşadıktan
sonra iyileşmeyen bu yaradan dolayı 518-521 (1124-1127) yılları arasında vefat etti.4
Kaside, gazel, terkibibent, rubai ve musammattan oluşan bir divanı olan
Mu‘izzî’nin kasidelerinde, Ferruhî, Unsûrî ve Menûçehrî gibi şairlerin etkisi görülür.
Fakat kendine özgü samimi ve sade bir üslûbu vardır. Şiirlerinde kolay anlaşılan
kelimeleri tercih eden Mu‘izzî, yeni mazmun ve kavramları kullanarak gazelin
gelişmesine yardımcı olmuştur. Kasideye çok konulu bir şekil kazandırma eğiliminde
olan Mu‘izzî, bizzat hayatıyla ilgili çeşitli manzumelerde yoksulluğunu tasvir eder ve bu
yoksulluğun hâmisi tarafından giderildiğini söyler.5
Avfî, şairlerden üç kişinin üç devlette mevkice yükselip çok önemli konumlara
geldiklerini ve o zamana kadar onların ulaşmış oldukları bu mertebe ve makama hiç
kimsenin ulaşamadığını zikreder. Birisi Samaniler zamanında yaşamış olan Rudekî, diğeri
Sultan Mahmud zamanında yaşamış olan Unsurî ve sonuncusu da Sultan Melikşah
zamanının melikü’ş-şuarâ’sı Mu‘izzî’dir.6
Bu çalışmada Mu‘izzî’nin Nâsır-i Heyyirî tarafından 1362 hş.’de Tahran’da
neşredilen çalışması esas alınarak, divandaki 176 rubai dışındaki mevcut manzumelerin
hepsinin taktii yapılıp bahirleri ve vezinleri bulunmuştur. Bahirler, en çok kullanım
oranlarına göre tasnif edilmiş ve her bahirdeki vezin sayısı zikredilerek divanda yer alan
manzumelerdeki kullanım yüzdesi çıkarılmıştır.
Kullanım Niceliğine Göre Bahirler ve Vezinleri
Divanda mevcut olup ele alınan manzumeler, 454 kaside, 61 gazel, 6
terkibibent ve 1 musammattan oluşmaktadır. Mu‘izzî, zikredilen manzumelerini remel,

2 Adnan Karaismailoğlu, “Mu‘izzî”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, s. 98.
3 Muhammed Avfî, Lubâbu’l-elbâb (tsh. Edward C. Brown neşrinden tsh. Sa‘îd-i Nefîsî
mukaddime-i Muhammed-i Kazvînî), Tahran 1389 hş., s. 446.
4
Emîrü’ş-şu‘arâ Muhammed b. Abdulmelik Mu‘izzî-yi Nîşâbûrî, Külliyât-ı Divân-ı Mu‘izzî (Nşr.
Nâsır-i Heyyirî), Tahran 1362 hş., s. 8; Adnan Karaismailoğlu, “Mu‘izzî”, s. 98.
5Bedî‘üzzaman Furûzanfer, Sohen u Sohenverâ, intişârât-i Hârezmî, Tahran 1380, s.233-
234. Mu‘izzî, Külliyât-ı Divân-ı Mu‘izzî, s. 7.; Adnan Karaismailoğlu, “Mu‘izzî”, s. 98.
6Muhammed Avfî, Lubâbu’l-elbâb (tsh. Edward C. Brown neşrinden tsh. Sa‘îd-i Nefîsî),
s. 446.
Mu’izzî’nin Divanında Vezin Türleri
SBD 54 45
hezec, müctes, muzâri‘, mütekârib, hafîf, münserih, seri‘, recez ve basît olmak üzere
toplam 10 bahirde söylemiştir.
Kullanım yüzdesine göre; Mu‘izzî’nin divanındaki manzumelerin yüzde 35.05’ini
remel bahri; yüzde 19.73’ünü hezec bahri; yüzde 18.97’sini müctes bahri; yüzde
18.39’unu muzâri‘ bahri; yüzde 02.68’ini mütekârib bahri; yüzde 02.30’unu hafîf bahri;
yüzde 01.53’ünü münserih bahri; yüzde 0.58’ini recez bahri; yüzde 0.58’ini seri‘ bahri;
yüzde 0.19’unu basît bahri oluşturmaktadır.
1. Remel Bahri
Mu‘izzî’nin en çok kullandığı bahirdir. 183 manzumesini bu bahirde söylemiştir.
Bunlar divanındaki manzumelerin yüzde 35.05’ini oluşturmaktadır. Bahrin 7 vezni
kullanılmıştır. Bunlar:
1. Remel-i müsemmen-i mahzûf (81 manzume):
FâilâtünFâilâtünFâilâtünFâilün
2. Remel-i müsemmen-i maksûr (67 manzume):
FâilâtünFâilâtünFâilâtünFâilât
3. Remel-i müsemmen-i mahbûn-i mahzûf-i aslem-i zarb (18 manzume):
FâilâtünFeilâtünFeilâtünFeilün
4. Remel-i müsemmen-i mahbûn-i maksûr (10 manzume):
FâilâtünFeilâtünFeilâtünFeilât
5. Remel-i müsemmen-i mahbûn-i maktu‘-i musabbağ ( 3 manzume):
FâilâtünFeilâtünFeilâtünFe‘lât
6. Remel-i müsemmen-i mahbûn-i maktu‘ (2 manzume):
FâilâtünFeilâtünFeilâtünFe‘lün
7. Remel-i müseddes-i maksûr (2 manzume):
FâilâtünFâilâtünFâilât
2. Hezec Bahri
Mu‘izzî’nin remel bahrinden sonra en çok kullandığı bahir olup 103 manzumede
bu bahirden yararlanmıştır. Manzumelerin yüzde 19.73’ünü kapsayan bu bahrin 10
veznine yer vermiştir. Bunlar:
1. Hezec-i müsemmen-i sâlim (25 manzume):
MefâîlünMefâîlünMefâîlünMefâîlün
2. Hezec-i müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i maksûr (25 manzume):
MefûlüMefâîlüMefâîlüMefâîl
3. Hezec-i müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i mahzûf (25 manzume):
MefûlüMefâîlüMefâîlüFeûlün
4. Hezec-i müseddes-i mahzûf (9 manzume):
MefâîlünMefâîlünFeûlün
5. Hezec-i müsemmen-i ahreb (7 manzume):
MefûlüMefâîlünMefûlüMefâîlün
46 SBD 54 Hakan YAMAN
6. Hezec-i müseddes-i ahreb-i makbûz-i sahîh-i arûz ve zarb (4 manzume):
MefûlüMefâilünMefâîlün
7. Hezec-i müseddes-i maksûr (3 manzume):
Mefâîlün Mefâîlün Mefâîl
8. Hezec-i müseddes-i ahreb-i makbûz-i maksûr (2 manzume):
MefûlüMefâilünMefâîl
9. Hezec-i müseddes-i ahreb-i makbûz-i mahzûf (2 manzume):
MefûlüMefâilünFeûlün
10. Hezec-i müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i sâlim-i arûz ve zarb (1 manzume):
MefûlüMefâîlüMefâîlüMefâîlün
3. Müctes Bahri
Mu‘izzî, 99 manzumesini bu bahirde söylemiş ve bu bahrin 4 vezninden
faydalanmıştır. Bu da divandaki manzumelerin yüzde 18.97’sini oluşturmaktadır. Bunlar:
1. Müctes-i müsemmen-i mahzûf (41 manzume)
Mefâilün/feilâtün/mefâilün/feilün
2. Müctes-i müsemmen-i maksûr (30 manzume)
Mefâilün/feilâtün/mefâilün/feilât
3. Müctes-i müsemmen-i maktu‘-i musabbağ (17 manzume)
Mefâilün/feilâtün/mefâilün/fe‘lât
4. Müctes-i müsemmen-i mahbûn-i aslem-i zarb ve arûz (11 manzume)
Mefâilün/feilâtün/mefâilün/fe‘lün
4. Muzâri‘ Bahri
96 manzume bu bahirde söylemiştir ve divandaki manzumelerin yüzde 18.39’unu
teşkil etmektedir. Bahrin 5 vezninden yararlanmıştır.
1. Muzâri‘-i müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i mahzûf (38 manzume)
MefûlüFâilâtüMefâîlüFâilün
2. Muzâri‘-i müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i maksûr (34 manzume)
MefûlüFâilâtüMefâîlüFâilât
3. Muzâri‘-i müsemmen-i ahreb (14 manzume)
MefûlüFâilâtünMefûlüFâilâtün
4. Muzâri‘-i müsemmen-i ahreb-i maksûr (7 manzume)
MefûlüFâilâtünMefûlüFâilât
5. Muzâri‘-i müsemmen-i ahreb-i mahzûf (2 manzume)
MefûlüFâilâtünMefûlüFâilün
5. Mütekârib Bahri
Mu‘izzî, 14 manzumesini bu bahirde söylemiş ve bu bahrin 3 veznini
kullanmıştır. Bu da divandaki manzumelerin yüzde 02.68’ini oluşturmaktadır. Bu bahrin
şu vezinlerini kullanmıştır:
Mu’izzî’nin Divanında Vezin Türleri
SBD 54 47
1. Mütekârib-i müsemmen-i sahih-i zarb ve arûz (6 manzume)
Feûlün/feûlün/ feûlün/ feûlün
2. Mütekârib-i müsemmen-i mahzûf (5 manzume)
Feûlün/feûlün/ feûlün/ feil
3. Mütekârib-i müsemmen-i maksûr (3 manzume)
Feûlün/feûlün/ feûlün/ feûl
6. Hafîf Bahri
12 manzumesini bu bahirde söylemiştir ve divandaki manzumelerin yüzde
02.30’unu teşkil etmektedir. Bu bahrin 4 vezninden faydalanmıştır. Faydalandığı vezinler
şunlardır:
1. Hafîf-i aslem (5 manzume)
Fâilâtün/mefâilün/fe‘lün
2. Hafîf-i mahbûn-i maksûr (3 manzume)
Fâilâtün/mefâilün/feilât
3. Hafîf-i aslem-i musabbağ (2 manzume)
Fâilâtün/mefâilün/fe‘lât
4. Hafîf-i mahbûn-i mahzûf (2 manzume)
Fâilâtün/mefâilün/feilun
7. Münserih Bahri
Mu‘izzî, 8 manzumesini bu bahirde söylemiş ve bu bahrin 3 veznini kullanmıştır.
Bu da divandaki manzumelerin yüzde 01.53’ünü oluşturmaktadır. Bu bahrin şu
vezinlerini kullanmıştır:
1. Münserih-i müsemmen-i menhûr (5 manzume)
Müfteilün/fâilâtü/müfteilün/fe‘
2. Münserih-i müsemmen-i matvî (2 manzume)
Müfteilün/fâilâtü/müfteilün/fâilâtü
3. Münserih-i müsemmen-i mecdû‘ (1 manzume)
Müfteilün/fâilâtü/müfteilün/fâilâtü
8. Recez Bahri
3 manzumesini bu bahirde söylemiş olup divandaki manzumelerin yüzde 0.58’ini
teşkil etmektedir. Bu bahrin 1 vezninden faydalanmıştır. Faydalandığı vezin şudur:
1. Recez-i müsemmen-i sâlim (3 manzume)
Müstefilün/müstefilün/müstefilün/müstefilün

48 SBD 54 Hakan YAMAN
9. Seri‘ Bahri
3 manzumede bu bahirden istifade etmiştir ve 2 vezninden faydalanmıştır. Bu da
divandaki manzumelerin yüzde 0.58’ini karşılamaktadır. Bunlar:
1. Seri‘-i matvî-yi mevkuf (2 manzume)
Müfteilün/müfteilün/fâilât
2. Seri‘-i matvî-yi mekşûf-î arûz-i mahbûl-i meksûf-i zarb (1 manzume)
Müfteilün/müfteilün/fâilün
10. Basît Bahri
Mu‘izzî’nin divanında en az faydalandığı bahirdir. Sadece 1 manzumede bu bahri
kullanmıştır. Bu da divandaki manzumelerin yüzde 0.19’luk kısmını kapsamaktadır.
Kullanılan tek vezin de şudur:
1. Basît-i mahbûn (1 manzume)
Müstefilün/feilün/müstefilün/feilün
Sonuç
Bu çalışmada, XI-XII. yüzyıllarda yaşamış olan İranlı kaside şairi Mu‘izzî’nin
divanındaki mevcut manzumelerin taktiinin yapılıp vezinlerinin ve bahirlerinin
bulunmasıyla en çok kullanılan bahrin “remel” olduğu; sonra sırasıyla hezec, müctes,
muzâri‘, mütekârib, hafîf, münserih, recez, seri‘ ve basît bahirlerinin kullanıldığı tespit
edilmiştir.
Kaynakça
Avfî, Muhammed, Lubâbu’l-elbâb (tsh. Edward C. Brown neşrinden tsh. Sa‘îd-i Nefîsî
mukaddime-i Muhammed-i Kazvînî), İntişârât-i Hermes, Tahran 1389 hş.
Değirmençay, Veyis, “Attâr’ın Divan’ında Vezin Türleri”, Atatürk Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Edebi Bilimler Araştırma Dergisi, S. 26, s. 245-249, Erzurum
2000.
----------, “Senâi’nin Divan’ında Vezin Türleri”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat
Fakültesi Edebi Bilimler Araştırma Dergisi, S. 26, s. 251-256, Erzurum 2000.
----------, Farsça Arûz ve Kafiye (2. Baskı), Atatürk Üniversitesi Ofset Tesisleri, Erzurum
2012.
Furûzanfer, Bedî‘üzzaman, Sohen u Sohenverân (çâp-i pencom), İntişârât-i Hârzemî,
Tahran 1380 hş.
Karaismailoğlu, Adnan, “Mu‘izzî”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, s. 98.
Mu‘izzî, Emîrü’ş-şu‘arâ Muhammed b. Abdulmelik Nîşâbûrî, Külliyât-ı Divân-ı Mu‘izzî
(bâ mukaddime ve tashîh-i Nâsır-i Heyyirî), neşr-i Merzban, Tahran 1362 hş.
Safâ, Zebîhullâh, Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, İntişârât-ı Firdovs, Tahran 1371 hş.

Konular