SA'İB-İ TEBRIZI'NİN HAYATI VE ESERLERİ

SA'İB-İ TEBRIZI'NİN HAYATI VE ESERLERİ
Prof. Dr. Ali GÜZEL YÜZ
Özet
İran ve Azeri Türk edebiyatının 17. yüzyıl ünlü şairi Sü'ib-i Tcbrizr'nin
hayatı. seyahatlerii şiirleri ve eserleri hakkında bilgiler verilmektedir.
Anahtar Kelimeler. Saih-i Tcbrizi, İran edebiyatı, Azeri edebiyatı, Fars şiiri
Abstract
Süib-i Tebriz! was a famous poet of Persian and Azarbuijan litcrature in
xvıı. century, This article deals with his life, travels, pocts and his works.
Key words: Sa' ib Tabrizi. Iranian literature. Azari literaturo. Persian pocm
İran ve Azeri Türk edebiyatının ünlü simalarından olan ve Sa'Ib
mahlasıyla tanınan Mirza Muhammed Ali, Safevi döneminin ünlü şairi Mirza
Abdurrahim' in oğludur. Doğum yeri ve tarihi konusunda ihtilaflar vardır.
Kaynakların çoğunda 1601-1607 yılları arasında Isfahan'da doğduğu ifade
edilmekle birlikte Kısas-ı Hakan! adlı eserin sahibi Velikuli Big Şarnlu'ya göre
ıse 1601 yılında Tebriz' de dünyaya gelmiştir. ı
1603 yılında ı. Şah Abbas, Tebriz kalesini fetbedince. Sa'jb'In ailesi
Tebriz'den lsfahau'u göç etmiştir. Saib, bu şehirde büyümüş ve yetişmiştir.
"Şirin Kalem" adıyla bilinen amcası Şernseddin-i Tebrizi''nin yanında hat
sanatını öğrenmiş; edebiyat ile akli ve nakli ilimler üzerine dönemin en ünlü
alimlerinden ders almıştır. Genç yaşta Hac ziyaretinde bulunan Saib. Osmanlı
yönetimi altındaki bazı ülkeleri gezdikterı sonra Isfahana dönmüş ve orada bir
İsmail Hikmet, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. II, Bakü 1928; Tahsin Yazıcı, "Saib", İslam
Ansiklopedisi. c. XI, s. 75-77; Muhammed Ali-yi Terbiyet, Dônişnıeııdôn-i Azerbaycan,
Tahran 1314 hş./1935.
Ali GÜZELYÜZ
süre ikarnct etmıştır. 1. Şah Abbas nezdinde bazı kişilerin onun aleyhinde
bulunduklarını öğrenince, Hindistana gitme sevdasina kapılmıştır. 1625 yılında
Isfahandan ayrılarak Kabile gitmiş ve Zafer Han'ın hizmetine girmiştir. Agra,
Lahor. Burhanput ve Keşmir seferlerinde Zafer Hana refakat etmiştir. Sil'ib'e
burada "Mustaid Han" unvanı verilmiştir. Burhanpur'da iken babasırun. onun
peşinden Isfaharı'dan Agra'ya geldiği haberini almış; Keşmirde Zafer Hanın
yanında bir süre babasıyla birlikte kaldıktan sonra [rarı'u dönmüştür. Şairin
Hindistan' daki ikarneri 9 yıl kadar sürmüştür."
Bir süre Meşhed, Kum, Kfişan, Kazvin, Erdebil. Yezd ve Tebriz'de
kalmış; Şah Abbas' ın torunu olan ve Safi mahlasıyla şiirler söyleyen Sam-ı
Mirzarun saltanat sürdüğü dönemde (1628-1642) yeniden Isfahana dönmüş ve
bu zat hakkında kasideler söylemiştir. Seyahatleri sırasında Kum'da Mevla
Abdurrezzak-ı Lahici, Kaşarı'da ise Mevla Muhsin-i Feyz ile görüşmüştür.
Şah Safi'den sonra, Sanı mahlasryla Türkçe ve Farsça şiirler söyleyen
oğlu II. Şah Abbas saltanat sürmüştür. Onun 24 yıllık saltanatı süresince Sa'ib,
şöhrct ve azametinin en yüksek derecesine ulaşmış ve Meliküşşuara unvanını
almıştır. Bir defasında da onunla birlikte Mazenderana gitmiştir.
Şah Süleyman 1667 yılında başa geçince, artık yaşlanmış olan Süib
iuzivaya çekilmiş ve şahın sarayına gidip gelmemesine rağmen, saygı görmeye
devam etmiştir.
lsfahanda vefat eden ve kendi adıyla anılan tekkede toprağa verilen
Saibin doğum tarihinde olduğu gibi vefat tarihi konusunda da şüpheler vardır.
Kaynaklarda ölüm tarihi hakkında farklı bilgiler bulunmaktadır. Tezkire
yazarlarınııı çoğu, "Saib vefat yfift = Sil'ib vefat etti" ibaresinin tekabül ettiği
LOÖL (ICı70171) yılında vefat ettiğini kaydetmektedir. Mezar taşında ise ölüm
tarihi olarak 1087 (1676177) yılı yazılmıştır. Emiri Firuzkuhi, mezar taşının,
şairin ölümünden çok sonra yazıldığını ve bu tarihin doğru olmadığını ifade
etmektedir. Ancak Saib üzerine araştırmalar yapan ve şiirlerini yayınlayan
Muhammed Kahraman}, divanın 1086 (1675176) tarihli ve Saibin kendi el
yazısıyla yazılan bir niishasını bulmuştur. Bu da şairin en azından bu tarihe
nanu Kcrimi, "Der Hüşıyc-i Scbk-i Sa' ib", Mecelle-i Dônişkede-i Edebiyôı ii U/III1I-i lnsaııi,
yıl: 2:2. sayı: 91-92, Tahran 1976. s. 116-129.
Muhammed Kahraman. Ber-gozide-i Eş 'ar-i Sôib ve Diger Şııarô-vi Ma 'riıf-! Sebk-i llindi, s.
17.
skiB-i TEBRIZI'NiN HA YATI VE ESERLERi 3
kadar hayatta olduğunu göstermeketdir. Ayrıca şaırın çağdaşı olan Va' iz-i
Kazvini'rıin, onun vefatı için söylediği rubainin son mısraında düşürdüğü 1087
(1676177) tarihine bakılırsa, tezkire yazarlarının yanıldığı söylenebilir."
Dindar, İslôrni esaslara riayet eden ve son derece olgun bir kişiliğe sahip
olan şair. tasavvufa da intisab etmiş olup Şeyh Salih-i Lenbani'rıin mürididir.
Setine-i Hoşguvôr' ın yazarı Bidil' in ifadesine göre Sa' ib, uzun boylu.
zayıf ve esmer idi. Ayrıca güzel sesli olduğu ve tütün ile nargile kullandığı da
anlaşılmaktadır (Zeynel'übidin Mu'ternen, Asar-ı ber-giizide-i Sô'ib, Tahran,
ts" s. lO, 27). Kendisinden önceki şairlerden saygıyla söz eden şair, özellikle
Mevlana Celaleddin (ö, 1273) ve Sa' di-yi Şitazi (ö. 1292)'ye büyük ilgi
duymuş, Hafız-ı Şiraz! (ö. 1390)'den de büyük ölçüde etkilenmiştir." Kendi
çağdaş: olan şairlere karşı da sevgi ve saygı beslemiş, herhangi bir kıskançlık
duyrnamışur."
Saib; Talib-i Amuli (ö, 1626), Kelim-i Kfişani' (ö. 1651), Zuhüri-yi
Turşizi (Ö. 1616), Haktrn Rukna-yı Kaşant, Hakim Şifa'i-yi Isfahani (ö. 1628),
Eşref-i Mazenderüni. Mir Necat-ı Isfahani, Ebu Ttıı'ab-ı Tebrizi, Muhsin Te'sIri
Tcbrizi gibi şairlerle çağdaşnr.'
Eserleri: İran edebiyatı tarihinde en verimli şairlerden biri kabul edilen
Süibin eserleri manzum ve mensur olmak üzere ikiye ayrılır. Şiirlerinin
200000 ile 300000beyit arasında olduğu belirtilmektedir.8 Ayrıca 20000 beyit
kadar Türkçe şiiri olduğu da ifade edilir. Manzum eserleri, Farsça ve Türkçe
gazeller ve kasidelerden oluşan Divan' i ile Kaıulalıarniiıne ve Mahmud Ll Aydz
"Saih-i Tebriz!", Ziııdegi o Şi'r-i Ş'didin-i İran. (yazarlar heyeti). c. Il. s. 494.
Kıılliyyôı-ı S{/'ib-i Tebrizi. nşr. Emiri-yi Firüzkühi, Tahran 1333 hşI1954: Şibli-yi Numüni.
Si 'rıı'l-Acenı ra Tarilı-i Sıl 'ara ve Edebiw/ı-ı lraıı. iii. Tahran 1334 hşJ1955; Zcyncl'übidin
Mutcmcn. Aslir-ı ber-giııide-i Sli 'ib. Tahran, ts.
A. Hayyümpür. Ferlıeııg-i Sıılıcııverôn, Tebriz 1340 hşJ1961.
Fcrlıcııg-i t.'ş'lir-ı saı». nşr. Ahmed-i Gulçın-i Mc'anı, I-II, Tahran 1373 hş./1994; H. A. R.
Gibh. Osmanlı Şiiri Tarihi, c. i. kitap: i. İstanbul ~943; H. Ete. Tôrth-i Edebiyat-ı İran,
Tahran 1351 hş./1972: Hasan-ı Enüşc, "Sa'jb-i Tebrixi", Dônişnôıııe-i Edeb-i Fôrsi: Edeb-i
FdI'SI der Şiblı-i Kôrc (Hind, Pakistaıı, Banglôdeş}, c. IV, Tahran 1380 hş./200 i. s. 1565-
1575.
"Saih-i Tcbrizi", Zindegi o Si 'r-i Şôirôıı-! Iran, (yazarlar heyeti), c. Il, s. 485.
4 Ali GÜZELYÜZ
adlı mesnevilerinden ibarettir.'! Gazellerinin beyit sayısının 4-23 arasında
değiştiği ve gazellerde riayet edilmesi gereken kurallara pek uymadığı
görülmektedir. Gazellerinde kafiye tekrarına çokça rastlanmaktadır. Artar,
Sadi, Hafrz gibi çok sayıda şaire nazire yazdığı gazellerinde tasavvuf, aşk ve
nasihat gibi konuları ele almaktadır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma
nüshası bulunan Sa'ib'in Divôn"ı ilk kez 1871 yılında Hindistan'da basılmıştır.
Daha sonra ise İran ve Hindistan'da defalarca bası!mıştır. İran'da Muhammed-i
Kahraman tarafından 6 cilt halinde hazırlanan ve Divan-ı SÔ 'ib-i Tebrizi adıyla
1996 yılında Tahran' da basılan divan, 73000 beyit içermektedir. LO Saib. ayrıca
değişik dönemlere ait 691 şairin şiirlerinden seçmeler yapmıştır. Beyaz veya
Sefiııe-i Stı'ib adıyla bilinen bu seçmeler. henüz basllmamıştır.11 Eserin bilinen
tek nüshasına ait bazı bölümler, Vahid-i Destgirdi tarafından A rıııağôn adlı
dergide yayımlanmıştır. 12
Sa'rb'{n mensur eserleri ıse, tütün ve nargileyi övdüğü manzum ve
mensur karışımı küçük bir risale, bir hutbe ve bazı mektuplarından ibaret olup
bunların bazıları sefine türü yazmalarda bulunmaktadır. 13
Hind üslubunun önde gelen temsilcilerinden olan Süibin şiirlerinde;
yeni mazmunlar üretmek, düşüncede incelik; irsalülrnesel, mecaz,
rnüraatünrıazir gibi sanatlara bolca yer vermek gibi özelliklere rastlanır.
Süibin yaşadığı dönemde en çok kullanılan şiir türü gazel olup Mevlana
ve Hafrz gibi şairlerin dönemindekinden farklı olarak dünyevi arzuları konu
almaktadır. Bu dönemin gazelirıde, eski şairlerin şiirlerine yapılan nazirelere
çokça rastlarımaktadır. Şiirlerinde darbımeselleri bolca kullanan Saib' in de
gazelde Mevlana ve Hafızdan etkilendiği ve onların gazellerine nazire
söylediği görülmektedir.
Gazel dışında da çeşitli kalıplarda şiir söyleyen Saib, Farsça şiir söyleyen
şairler arasında "tekbeyt" türünü özel mazmunlarla en iyi kullanan şairdir.
Divan-ı Sfi 'ib-i Tebriii. ı-vı, nşr. Muhammed-i Kahraman, Tahran !375 !ış.!! 996; Divan-ı
Sôib-i Tebrizi. I-II, nşr, Cihangir-i Mansür, Tahran 1378 hş./1999: Dvisı II Yek Gazel-i SÔ'ib,
nşr, Emir Banü-yı Kerimi (Emiri-yi Firüzkühi), Tahran 1375 hş.!1996.
LO /st.crbaycan Tiirk Edebiyatı. ll, Ankara 1993, s. 245-253.
i i Hün Baba Muşôr, Fihrist-i Kiıôbtıô-v! Çôpt-v! Fôrst, Tahran ı337 hş.!1958.
ız Ahmed Tcmim Düri. "Mevlana Sa' ib-i Tebrizi Şair-i Hikmet u İI'fan", Dôniş , İslamabad
1989. sayı: 17-18, s. 52-79.
J3 Ethc, Caıaloguc or Pcrsian Manuscripts in the Library of the India Office, L

Konular