ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ VE TÜRKİYE-İRAN SAVUNMA HARCAMALARI NEDENSELLİĞİ TESTİ

AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
1
ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ VE TÜRKİYE-İRAN SAVUNMA HARCAMALARI
NEDENSELLİĞİ TESTİ
Mustafa AKAL∗ Adnan DOĞRUYOL∗∗ Kürşat BİLİŞLİ∗∗∗
ÖZET
Bu çalışmada İran ve Türkiye Savunma Harcamalarının birbirlerine etkisi olup olmadığı
1988-2008 dönemi için test edilmiştir. Ayrıca, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Kurulu süreci ve
İran’ın örgütte gözlemci statüsünde bulunması Türkiye’nin savunma harcamalarını artırıcı bir
etkide bulunup bulunmadığı yapay değişken kullanım tekniğiyle test edilmiştir. Testler
sonucunda, Türkiye ile İran savunma harcamaları arasında çift yönlü nedensellik olduğu
bulunmuştur. Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurulmasından sonra ve İran’ın gözlemci üye
statüsünde bulunmasının Türkiye savunma harcamalarını artırıcı yönde etkili olduğu
görülmüştür. Son yıllarda azalma gösteren Türkiye savunma harcamalarının güvenlik ve
çatışma risklerine karşın artırılması ve alternatif savunma stratejileri geliştirilip bu doğrultuda
yatırımlarda bulunmasına önem verilmelidir.
Anahtar Kelimeler: Şanghay İşbirliği Örgütü, İran, Türkiye, Savunma Harcamaları,
NedensellikTesti.
SHANGHAICOOPERATION ORGANIZATION AND CAUSALITY TEST
BETWEEN IRANIAN ND TURKISH DEFENCE EXPENDITURES
ABSTRACT
This study tests Whether a causality between Iranian and Turkish defence expenditures exists
fort he period of 1988-2008. Additionally, Whether establishing Shanghai Cooperation
Organization (SCO) and the accepatance of Iran as observer to the organization increases
Turkey’s defence expenditures is tested by employing a dummy variable for the period of
1995-2008. Granger Test indicated two way directional causaliy between two countries’
defence expenditures, and a dummy variable is found statistically significant to conclude that
the process and establishment of SCO with Iran’s membership as observer to the SCO has
affected Turkey’s defence expenditures positively for the years. Even there have been
∗ Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, akal@sakarya.edu.tr
∗∗ Yard. Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü,
adogruyol@sakarya.edu.tr
∗∗∗ Binbaşı,Türk Kara Kuvvetleri, 48’inci Motorlu Piyade Tugayı, khurshad@hotmail.com
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
2
declines in defence expenditures of Turkey in recent years, importantly, Turkish defence
expenditures need to be increased, and alternative defence strategies need to be developed
with new investments against security risks.
Key Words: Shanghai Cooperation Organization, Iran, Turkey, Defence Expenditures,
Causality Test.
1. GİRİŞ
Bu çalışmada bölgemizde yaşanan stratejik gelişmelere ve yeni güç odaklanmalarına dikkat
çekilerek, Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye İran ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
(NATO)’ne üye Türkiye arasında çıkabilecek bir gerginlik senaryosuna göre, her iki ülkenin
savunma harcamaları arasında nedensellik araştırılacaktır.
Dünyada soğuk savaşın sona ermesine ve süper güç çekişmelerindeki azalmalara ve bunun
paralelinde Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika’daki birçok gelişmekte olan ülkelerin savunma
harcamalarında azalmalar olmasına rağmen, Türkiye ve İran dâhil ABD, Rusya, Çin, Avrupa
Birliği ülkeleri, Hindistan, Pakistan, İsrail, Suriye ve Irak gibi birçok ülkede bu alanda önemli
harcamalar yapılmaya devam edilmektedir. Avrupa ile Asya’nın; doğu kültürü ile batı
kültürünün, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ile eski Varşova Paktı’nın tam
ortasında kalan, jeopolitik ve jeostratejik önemi çok fazla olan Türkiye’nin savunma
harcamaları son yıllarda azalma eğilimine girmiştir. Ancak yerleşmiş coğrafi koşulların ve
sıcak çatışmaların yoğun olduğu bir bölgede, coğrafik olarak NATO savunma zincirinin son
halkası olmanın yarattığı önemle Türkiye, barış zamanında bile milli savunma olanaklarını
güçlü tutmak zorundadır. Diğer taraftan, Topur (2006:163), Silahlı kuvvetlerin işleyişine ait
ilkeler çatışmaların/harplerin çerçevesini oluşturmakta olduğunu ve söz konusu ilkelerin karşı
karşıya bulunulan tehdidin etkisi altında zaman içerisinde evrim geçirdiğini belirtir.
Eski Sovyetler Birliği zamanında dünyanın yedide birini Moskova merkezli yönetmeye
alışmış olan Rusya ve hiçbir zaman tek kutuplu bir dünyayı kabul etmeyen Çin arasında,
öncelikle sınır anlaşmazlıklarının düzenlenmesi ve Çin’in yoğun üretim faaliyetleri sonrası
ihtiyaç duyduğu enerji ihtiyaçlarının karşılanması düşüncesiyle başlamış olan ikili ilişkiler,
bölgedeki komşu birkaç ülkenin de katılımıyla 1996 yılında “Şanghay Beşlisi” adıyla yeni bir
güç birliği haline gelmiştir. Özbekistan’ın birliğe 2001 yılında katılımıyla birlik toplam altı
katılımcı üye ülke, İran dahil dört gözlemci ülke ile ilişkilerini devam ettirmektedir. Örgüt, 11
Eylül saldırısı sonrasında dünyanın değişik bölgelerinde harekâtlar düzenleyen Amerika
Birleşik Devletleri (ABD)’nin karşısında bir güç oluşturma düşüncesiyle askeri işbirliği
konusundaki ilişkilerini pekiştirmeye başlamış ve özellikle sonuncusu 2007 yılında Ural
Dağları’nda yapılan askeri tatbikatlarla da bu faaliyetlerine hız vermiştir. Ayrıca 2007 yılında
Rusya Devlet Başkanı Putin’in “tek kutuplu dünya kabul edilemez” sözleriyle de misyonunu
açık bir şekilde ortaya koymuştur.
Diğer taraftan, jeostratejik ve jeopolitik konumu itibariyle dünyanın en istikrarsız bölgeleri
olan Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu’nun ortasında bulunan Türkiye, ülkenin ulusal
bağımsızlığını, egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve hayati çıkarlarını korumak ve muhafaza
etmek esaslarına dayalı bir savunma politikası izlemektedir.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
3
11 Eylül sonrasında ABD hegemonyasında yeniden şekillenen dünya düzeni özellikle, yapay
sınırlar içerisinde jeopolitik sorunları bünyesinde barındıran Orta Doğu coğrafyasının
dengelerini tamamı ile değiştirmiş, aktör sayısını artırmış ve barış sürecini daha da
karmaşıklaştırmıştır. Dolayısıyla, küresel alanda mevcut paradigmaların kırılma noktası olan
11 Eylül saldırıları sonrası yaşanan ABD kaynaklı kaos ortamı, Orta Doğu ülkelerinin
birbirleriyle olan ilişkilerini ve dış politika stratejilerini de derinden etkilemiştir. İran-Türkiye
ilişkilerini de bu gelişmeler doğrultusunda gelişmeler göstermeye başlamıştır. değerlendirmek
uygun olacaktır. Çünkü ABD’nin yarattığı bu “yeni dünya düzeni” ve yenilenen doktrini
bölgedeki tüm ülkeleri yakından ilgilendirmekte ve etkilemektedir. Dolayısıyla, çatışmalar ve
gerginlikler tarihi ve kültürel bağları bulunan bölge ülkelerinin savunma harcamaları ve
stratejileri üzerinde etkili olmaktadır.
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün stratejik boyutu ve örgüte gözlemci üye ısıfatında katılan
İran’ın durumu Türkiye için oldukça önem arz etmektedir. Türkiye barışı destekleme
konusundaki ısrarına rağmen, bölgede yaşanan gerilimlere, çatışmalara ve savaşlara kayıtsız
kalamamaktadır. İran Şanghay İşbirliği Örgütü’ne gözlemci olmakla, artık ABD tarafından
üzerinde kurulmak istenen tepkilere sert çıkışlar yapabilme yetisini kazanmış bulunmaktadır.
Örgütten bu desteği açık bir şekilde almış olmasa da, ABD’nin yapmış olduğu operasyonlara
Rusya ve Çin tarafından gösterilen tepkiler İran’ı cesaretlendirmiştir.
Diğer taraftan, Irak Savaşı için ABD’nin istediği tezkerenin Türkiye Büyük Millet Meclisi
tarafından onaylanmaması sebebiyle gerilen Türkiye-ABD ilişkileri neticesinde Türkiye’nin
kaynayan Orta Doğu kazanına itilebileceği; ABD’nin artık “kilit taşı” ülke konumunda
gördüğü Türkiye ve İran gibi ülkeleri birbirine düşürebileceği; kafa kafaya tokuşturabileceği;
istikrarsız bir Orta Doğu ile kendi istikrarını tesis etmek isteyebileceği değerlendirilmektedir.
Bu senaryolar içinde de birbirine komşu ülkelerin birbirlerini birer tehdit unsuru olarak
görebileceği açıktır.
Diğer taraftan, 1984 yılından beri süre gelen süreçte ise devlet ve özellikle TSK, bölücü terör
örgütüyle yoğun bir mücadele içindedir. Türkiye savunma harcamalarını içerisinde bulunduğu
coğrafyada devam eden tehditlere karşı savunma sağlamak ve olası tehditlere karşı
caydırıcılık sağlamak maksadıyla düzenlemektedir.
Bahsi edilen stratejik gelişmeler ve yeni güç odaklanmaları doğrultusunda, Türkiye ile İran
savunma harcamalarının birbirlerinden etkilendiği iddiamız Granger nedensellik testi
yaklaşımıyla test edilecektir. Türkiye’nin bir NATO üyesi olması, İran’ın da şu anda gözlemci
olmasına rağmen gelecekte Şanghay İşbirliği Örgütü’nün bir üyesi olacağı, tarafların bunun
bilincinde olduğu, bu iki askeri blok arasında karşılıklı etkileşim çerçevesinde İran’ın
Şanghay İşbirliği Örgütü’ne gözlemci statüsüne kavuşmasıyla Türkiye’nin savunma
harcamalarını artırıcı yönde etkilediği hipotezimiz de yapay değişken kullanım yaklaşımıyla
test edilecektir.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
4
2. Şanghay İşbirliği Örgütü, Stratejik Boyutu, Türkiye ve İran
2.1. Şanghay İşbirliği Örgütü ve Stratejik Boyutu
Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın katılımıyla 1996'da
kurulan Şanghay İşbirliği Örgütü, 2001'de Özbekistan'ın katılımıyla üye sayısını altıya
çıkartmıştır. Şanghay İşbirliği Örgütü, 2004’te Moğolistan’a, 2005’te Pakistan, Hindistan ve
İran’a gözlemci statüsü verdikten sonra 10 ülkeden oluşan bölgesel ekonomik ve güvenlik
işbirliği örgütüne dönüşmüştür (Karaca, 2004:107). Şanghay İşbirliği Örgütü’nün
genişlemesiyle birlikte örgütün coğrafi kapsam alanı Doğu Asya, Orta Asya, Batı Asya ve
Güney Asya’ya genişleyerek ve örgüt Asya bölgesini temsil etme özelliğini kazanmıştır.
Şanghay İşbirliği Örgütü yapmış olduğu toplantılarda, NATO’nun doğuya doğru yayılması,
Japonya ile ABD’nin oluşturmaya çalıştığı füze kalkan sistemi, dünyada çok kutupluluğun
gerekliliği konuları üzerinde durarak NATO’ya bir alternatif olarak “Doğu’nun NATO’su”
olmuştur. Örgütte, BM Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesinden ikisi (Çin ve Rusya) yer
almaktadır. Dünyada stratejik nükleer silaha sahip olan ülkelerin (ABD, İngiltere, Fransa,
Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore, İran) yarısı bu örgütte yer almaktadır. Örgüt
dünyanın en büyük ordusuna sahiptir. Üye ülkelerin zengin yeraltı ve yer üstü kaynaklara,
belli düzeyde teknolojiye ve nitelikli insan kaynağına sahip olması dolayısıyla örgüt aynı
zamanda ekonomik üretim, tüketim ve enerji alanında birbirini tamamlayıcı özelliklere
ülkelerden oluşup, dünyanın en büyük pazarına sahip olabilecek, askeri, ekonomik ve siyasi
bir örgüt konumuna gelme potansiyeline sahiptir. Şanghay İşbirliği Örgütü’nün işlevini
yavaşlatan birçok bölgesel sorunları olmasıyla birlikte mevcut potansiyeli değerlendirmeye
yönelik olarak Çin’in örgüte üye ülkeler arasında serbest ticaret ve ekonomik entegrasyon
projesi vardır (Oğan, 2007:57).
Soğuk savaşın hafızalarda hala taze olan anıları, ABD’nin global hegemonik bir güç olarak
dünya sahnesine çıkışı gibi faktörler, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün ilişkilerinde jeopolitik
kaygıların ön plana çıktığı görülür (Taşdemir, 2008:69). Şanghay İşbirliği Örgütü’nün
NATO’ya ya da Varşova Paktı’na benzetilmesi doğal olarak Soğuk Savaş dönemindeki iki
kutuplaşma sistemini hatırlatmakta, ancak bu günümüzde demokratikleşme ve insan hakları
çerçevesinde ideoloji çatışmasına dönüşmüş görülmektedir. Bunun yanında güvenlik ve
ekonomik anlaşmazlıkların da yaşanacağı ve ikili ilişkilerin inişli çıkışlı olma ihtimali
oldukça yüksektir (Lee, 2008:18).
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün liderler toplantısı Çin’in Şanghay şehrinde yapılırken, ABD
Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Sean McCormack, “ABD tarafından, örgütün ekonomik işbirliği
ve terörle mücadele alanındaki çabalarına destek verileceğini, ancak Temmuz 2005’te ABD
kuvvetlerinin Afganistan’dan çekilmesine ilişkin takvim istenmesi ve İran Cumhurbaşkanı
Mahmut Ahmedinecad’ın örgüte davet edilmesinin kabul edilemeyeceğini” beyan etmiştir.
Üstelik McCormack teröre destek veren en büyük devlet olarak görülen İran’ın örgüte davet
edilmesinin örgütün temel hedefine de aykırı olduğunu vurgulamış, 20 Mayıs 2006 ŞİÖ
liderler zirvesi öncesinde de ABD’nin Çin Büyükelçiliği, örgüt sekreteri Zhang Deguang’den
ABD’yi düşman olarak gören ülkelerin örgüte kabul edilmemesini istemiştir (Adıbelli,
2008:82).
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
5
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ABD, NATO’yu ayakta tutmak için yeni ideolojik
gerekçelendirme olarak yeni tehdit ve düşmanlar; uluslar arası terörizm, İslamcı terörizm,
uyuşturucu kaçakçılığı vb. gerekçeleri öne sürmüş, bu yolda büyük bir dönüm noktası olarak
11 Eylül saldırıları Amerika’nın aleyhine değil tamamen lehine gelişen bir durum
oluşturmuştur (Başköy vd., 2005, Çiftçi: 204). 20 Eylül 2002 tarihinde yayınlanan ABD
Ulusal Güvenlik Stratejisi, Bush Doktrini’nin temelini oluşturmuştur. Bu stratejide amaç
olarak dünyayı sadece daha güvenli değil, aynı zamanda daha iyi yapmak hedefi seçilmiştir.
Ne var ki, Bush Doktrini ABD menfaatlerinin dünyanın her yerinde, ne pahasına olursa olsun
korunması, muhafaza edilmesi ile yükseltilmesi dikte edilmekte ve küresel egemenlikle
ilişkilendirilmekte olduğundan uluslar arası ilişkilerde radikal unsurlar içermiştir. Bush
dönemi politikalarının oluşturulmasında rol alan Zalmay M.Khalizad’a göre bu husus,
“Düşman bir güç ya da koalisyon, kritik bir bölgede üstünlük sağladığında küresel bir rakip
ortaya çıkabilir. Bu nedenle amaç doğrultusunda kuvvet kullanarak bu şekilde bir gelişmenin
önüne geçmek, ABD’nin hayati menfaatlerindendir” şeklinde çok açık bir şekilde ifade
edilmiştir (Cural, 2009:95).
ABD’nin Güney Asya ülkelerini yanına alarak Çin ve Rusya’nın etkisini kırmaya yönelik, 25-
26 Nisan 2006’da ABD Kongresinde “ABD’nin Orta Asya Politikasına yönelik olarak
Türkiye’yi de içine alan ve Orta Asya ve Güney Asya bölgelerini kapsayan “Büyük Orta Asya
Politikası” oluşturulması hedeflenmiş, bu bağlamda ABD, bölgede yeni enerji boru hattı inşa
etmeli ve Güney Asya ülkelerinin Kazakistan ile Türkmenistan’ın petrol ve doğalgaz
kaynaklarından, Özbekistan’ın yeraltı termik enerji kaynaklarından ve Tacikistan ile
Kırgızistan’ın hidroelektrik kaynaklarından istifade etmesi kararları alınmıştır (Adıbelli,
2008:84). Nitekim, Hindistan’ın eski Özbekistan ve Türkiye Büyükelçisi M.K. Bhadrakumar,
ABD’nin bu projesinin Güney Asya ülkelerinin Şanghay İşbirliği Örgütü ile olan işbirliğini
engellemekte, Güney Asya ülkelerinin çıkarlarına zarar vermekte olduğunu, bunun da ileride
NATO gücünün neden Orta Asya’da olduğu sorgulamasıyla yüz yüze kalabileceğine işaret
etmiş, akabinde 16 Haziran 2006’da Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Beşinci Yıl Dönemi
Beyannamesi’nde; “Üye ülkelerin egemenliği, güvenliği ve toprak bütünlüğüne zarar verecek
ittifaka veya uluslararası kuruluşlara katılamaz” kararı açıklanmıştır (Adıbelli, 2008:85).
2.2. Şanghay İşbirliği Örgütü Üyesi İran ve NATO Üyesi Türkiye
Türkiye ve İran’ın Orta Asya ülkeleriyle ilişkileri ve jeopolitik konumları, aynı zamanda
Rusya’nın Orta Asya devletleriyle olan ilişkilerini ve yine Çin-Rus ekseninde kurulan
ortaklığı etkileyebilecek potansiyel değerdedir. Nitekim, Zeyrek (2010:872) Şanghay İşbirliği
Örgütü’nün ne siyasi ne de ekonomik anlamda yetersiz kalan bir girişim olmadığını belirtir.
Bu belirlemeye Şanghay İşbirliği Örgütü’nün askeri etkinlik boyutu da katılması gerekir.
Çünkü, Rusya ve Çin’in Orta Asya’daki etkisini yaymak ve ABD’nin bölgedeki etkisini
kırmak da Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kuruluş amaçlarından birisidir.
Türkiye’nin 18 Şubat 1952'de NATO’ya üye olmasıyla beraber Avrupa ve dünyadaki diğer
devletler gibi Türkiye de NATO ve Varşova Paktı arasında soğuk savaş döneminde yaşanan
gerilimlerin etkisi altında kalmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması yeni bir dönüm noktası
olmuş, tek süper güç kalan ABD’nin, dünya üzerinde şahsi menfaati doğrultusunda Irak,
Balkanlar ve Afganistan’da yaptıklarına kimse engel olamamıştır. Amerika’nın Kafkaslar’da
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
6
ve Orta Asya’da daha başka neler yapmak istediğine gelince, ABD’nin, Rusya’nın yanı sıra,
İran ve Türkiye’nin de Orta Asya ile ilişkilerinde “bağımsız hareket edebilme yeteneğine”
sahip olmalarını kendisi için tehdit potansiyeli taşıdığını varsayarak davrandığının altı
çizilmesi gerekir. Türkiye ise Orta Asya ile ilişkilerin geliştirilmesinde ısrarla Amerikan
işbirliğini sağlayacak arayışların içinde olmuş, diğer yandan, etkileri var olan Rusya
faktörünü göz ardı etmiş, dolayısıyla Türkiye bölgeye yaklaşımlarında gerçekçi olmayan
şekilde Amerikan ağırlıklı hesaplar içine girmiştir (Topur, 2006:155). Türkiye ABD’den
ihtiyaç duyduğu desteği bulamayınca da bu ülkelerle ilişkilerin ilerlemesi adeta durmuştur.
Amerika, Afganistan’a girdikten sonra da İran’ın Afganistan içerisine Amerikan karşıtı nifak
soktuğu ve güvenlik tehdidi oluşturduğu anlayışında hareket etmekte, İran da yalnız rejimi
için değil, ekonomik çıkarları ve milli güvenliği bakımından ABD’yi tehdit olarak algılayıp,
buna göre davranmaktadır. İran’ın Batı yönü Amerika tarafından kapatılmışken, Şanghay
İşbirliği Örgütü gözlemci üyeliği kendisini Doğu’ya ve Güney Asya’ya açmış ve kendisine
stratejik derinlik kazandırmıştır (Topur, 2006:156). NATO’nun büyük ortağı ABD’nin İran’ı
bölgelerinde ekonomik ve askeri etki alanı yaratabilecek yetenek taşıyan bir kilit ülke ve
dolayısıyla tehdit olarak görmektedir. 11 Eylül 2001 olayı ile beraber ABD, bir NATO üyesi
olan Türkiye’den, “ne diyorsa aynen onun yapılmasını” istemekte, Türkiye’nin Irak, İran ve
Suriye konusunda kendisiyle yakın işbirliği yapması gerektiğini vurgulamakta, İran’ın
karşısına “tokuşturmak” için “başka bir tane Irak” aramaktadır (Topur, 2006:260-262).
NATO, ŞİÖ ve bunların liderleri olan ABD, Rusya ve Çin’in bölgeye bakış açıları dolayısıyla
Türkiye ve İran arasındaki ilişkiler, devamlı gerilim ve çatışmaların hüküm sürdüğü, ateşi hiç
sönmeyen Orta Doğu kazanında yeni gerginlik, çatışma ve hatta harplere dönüşebilir. Bu
bağlamda her iki ülke, geçmiş tarihi bağları ve tecrübelerinden hareketle temkinli
davranmakla birlikte varlıklarını sürdürebilmeleri için savunma harcamaları yapmak ve
artırmak durumundadırlar.
Orta Doğu’da yaşanan gerginliklere karşı burada yaşayan ülkelerin birtakım tedbirler alarak,
milli menfaatlerinin gerektirdiği hedefler doğrultusunda hareket etmek istemeleri son derece
doğaldır. Devamlı bir kriz, tırmanma ve çatışmaya hazır olmak için modern konvansiyonel
silah ve teçhizata sahip olmak kaçınılmazdır. İran gibi ekonomilerinin yetersiz olduğunu
düşündüğümüz bazı ülkelerin bu modernizasyonu yapma imkanları pek olası
gözükmemektedir. Bu ülkelerin çatışma risklerini asgariye indirmek ve bölgede eski saygınlık
ve caydırıcılıklarına kavuşmak için, konvansiyonel kuvvet dengesindeki zayıflığı telafi
edebilecekleri asimetrik yollara başvurdukları görülmektedir. Bu asimetrik yolun ise,
kimyasal, biyolojik ve nükleer silahların elde edilerek, bunların ülke imkanları ile üretilmesi
veya yabancı kaynaklardan satın alınması şeklinde olmaktadır. Erdurmaz (2003:163-166),
Orta Doğu ülkelerinin bir çoğunun ABD’yi ve müttefiklerini bölgede öncelikli tehdit olarak
algıladığını belirterek, Orta Doğu’da Kitle İmha Silahları (KİS)’nın yayılmasını, prestij
sağlamak, caydırmak, savaşmak, komşularla silah yarışı, gözdağı vermek, ABD ve
müttefiklerini sınırlamak veya tamamen önlemek, konvansiyonel zayıflığı ve konvansiyonel
silahların maliyetini telafi etmek, anlamlı bir silahların kontrolü rejiminin olmamasına karşı
gelişen bir reaksiyona, serseri devletler ve özel terörist hareketlere bağlar.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
7
İran’da yaşanan devrim konusunda Türkiye’nin, İran’ın dış politikada artan ideolojik ve
evrensel boyuttaki İslamcı akımların Türkiye’ye bulaşması, İran’ın da İslami devriminin
sonrası bir iç savaşa sürüklenerek bölünmesi ve Kürt Devleti’nin kurulmasına yol açabilme
endişeleri olmuştur. Türkiye, İran’ın 1984 yılından itibaren bölgesel stratejileri çerçevesinde
bölücü terör örgütü PKK’ya örtülü destek verdiğini, İran da, Türkiye’nin muhalif güç olan
“Halkın Mücahitleri Hareketini” desteklediğini tehdit kaynağı olarak göstermiştir. Irak’ın
kuzeyinde Kürt Devleti oluşumu ve PKK denklemi arasında kalan Türkiye, kendi çıkarları
için denge politikası olarak Mesut Barzani’nin lider olduğu Kürdistan Demokratik Partisi’ni
(KDP) desteklerken, İran ise Celal Talabani’nin lider olduğu Kürdistan Yurtseverler Birliği
(KYB) desteklemiştir. Kısacası, her iki devlet kendi güvenliğini sağlamak ve bölgesel bir güç
ve nüfuz sahibi olabilme isteklerinin gerçekleşmesine olumsuz etki edebileceği doğrultusunda
sahip oldukları rejimlerin birbirlerine tehdit olabileceği endişesine kapılmışlardır (Aydın,
2008,4-60).
Bulundukları jeopolitik konumu dolayısıyla tarihte olduğu gibi günümüzde de önemini
koruyan, devlet geleneği olan iki ülke; İran ve Türkiye, Ortadoğu coğrafyasında, gerek
bölgesel açılımlarıyla gerekse jeopolitik tercihleriyle geçmişte olduğu gibi gelecekte de
bölgenin kaderini belirleyici olarak rol oynayacaklardır. Dolayısıyla, gerek küresel aktörlerin
dış müdahaleleri ve gerekse iki ülkenin geniş bir bölgesel alandaki açılımları çerçevesinde
İran ve Türkiye’nin birbirleri üzerindeki etkilerinin yadsınamayan bir gerçek olduğu
düşünülmelidir. Doğal olarak, bu etkileşimin sonucunda zaman zaman iki komşu ülkenin
ulusal menfaatlerinin çatışma noktasına gelmesi de ihtimal dahilindedir.
Avrasya’da yaşanan tüm bu gelişmeler bize, 2006 yılından itibaren gelinen noktada blokların,
oluşma aşamasının ötesine geçilerek sıklaştırılmaya ve cephelenmeye başlandığına işaret
etmektedir. Ve bu gelişmeler Türkiye ve İran savunma harcamalarını birbirleriyle etkileşim
içerisine itmektedir. Diğer taraftan bu değiş sürecinde her iki ülke de yeni stratejileri
doğrultusunda kendilerine roller belirleme arayışı içerisindedirler.
3. SAVUNMA HARCAMALARI
Savunma harcamalarının tanımlanması ve verilerinin toplanması üzerine NATO, IMF ve
Birleşmiş Milletler (UN) tarafından yapılan tanımlamalarda farklılıklar görülür. Çoğu zaman
devletler bu harcamaları kendi amaçlarına uygun olarak tanımlar. Giray (2002:187-188),
çeşitli kaynakları referans göstererek savunma harcamalarının düzeyi ve kompozisyonunun (i)
iktisadi ve bütçeyle ilgili sınırlamalara, (ii) ülkelerin jeopolitik durumlara ve tarihsel
bağlantılara, (iii) ülke içi bölgesel unsurlara (iv) ülkenin siyasal rejimine (v) ülkede risk
altındaki nüfus toplamına (vi) herhangi bir türden saldırı ihtimaline (vii) milli gelir düzeyi ve
onun dağılımına (viii) nüfusun yaş profiline (ix) kültürel farklara bağlı olabilecek olan
istatistiksel hayat değeri vb. faktörlere bağlı olduğunu, diğer taraftan da savunma
harcamalarının miktarı ve talebinin salt güvenlik düşüncesiyle açıklanamayacağını belirtir.
Türkiye’de savunma harcamaları, Milli Savunma Bakanlığı, Jandarma Genel Komutanlığı ve
Sahil Güvenlik Komutanlığı harcamaları toplamından oluşmaktadır. Savunma harcamalarının
finansmanı bütün ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de büyük oranda devlet bütçesi
içerisinden karşılanmaktadır. Ancak bunun dışında Savunma Sanayi Destekleme Fonu
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
8
(SSDF), Türk Silahlı Kuvvetlerini Geliştirme Vakfı (TSKGV) tarafından finanse edilen
ASELSAN, HAVELSAN, ROKETSAN, PİLSAN gibi iştiraklere yapılan harcamalarda
savunma harcamaları kapsamında değerlendirilmektedir (Uslu, 2007:2).
Dünya Savunma Harcamalarında son yıllarda kısmi azalmalar olsa da özellikle bazı ülkelerin
savunma harcamalarında artışlar oluğu gözlenmektedir. Şekil 1’de görüldüğü gibi
harcamalarda başı 2001 sonrası hızlı artış oranıyla ABD çekmekte, Çin ve Rusya gibi
ülkelerin savunma harcamalarının da 2000’li yıllarda artış trendine girdiği görülmektedir.
Özellikle ABD’nin son yıllarda savunma harcamalarına oldukça fazla pay ayırmış, 2008
yılında 548 Milyar $ harcama yapmıştır. Bu harcama ülkenin GSMH’sının % 4’üne karşılık
gelmiştir.
Şekil 1: Rusya, Çin ve ABD Savunma Harcamaları
Kaynak: SIPRI Yearbook 2009.
Şekil 2’de ise Türkiye ve komşularının savunma harcamalarının trendi görülmektedir.
Türkiye, bölgesinde savunma harcamalarına en fazla kaynak ayıran ülke konumundadır.
1988-2000 arasında Türkiye’nin savunma harcamaları hızlı bir artış seyrindedir. 1999‘dan
itibaren Türkiye’nin dünya ekonomisiyle tam entegre olmaya başlaması ve yaşadığı ekonomik
krizin etkisiyle 2000’den sonra Türkiye’nin savunma harcamaları azalmaya başlamıştır.
Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü (2008) verilerine göre milli gelir
içerisindeki payı da 2001’den bu yana %7.4’lerden azalarak 2008 yılı itibariyle %1.8
olmuştur. Bu da güvenlik riskini artırmaktadır. Ancak Yunanistan, İran ve Suriye’nin
savunma harcamalarında 1990’lı yıllarda başlayan artış trendi 2000’li yıllarda hız
kesmemiştir. İran savunma harcamaları 2000’li yıllarda hızlı bir artış seyrine girmiştir. Suriye
savunma harcamaları da 2000 sonrası hızlı bir artış içerisindedir. Ancak Yunanistan’ın
savunma harcamaları artış hızı 2003 yılından itibaren daha da artmış, fakat bu artış 2010
yılında yaşanan ekonomik krizin temel nedeni olmuştur. İran özellikle 2003-2008 yılları
0
100.000
200.000
300.000
400.000
500.000
600.000
700.000
800.000
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
RUSYA ÇİN ABD
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
9
arasında savunma harcamalarını artırmış olup, GSMH’dan ayırdığı payı da önemli bir şekilde
arttırmaktadır (SIPRI Yearbook, 2009).
Şekil 2: Türkiye ve Komşu Ülkeler Savunma Harcamaları
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
16.000
18.000
19881990199219941996199820002002200420062008
TÜRKİYE
İRAN
ERMENİSTAN
SURİYE
YUNANİSTAN
BULGARİSTAN
Kaynak : SIPRI Yearbook 2009.
4.TÜRKİYE-İRAN SAVUNMA HARCAMALARI NEDENSELLİĞİ TESTİ
Nedensellik testi, birbiriyle ilişkili olduğu düşünülen değişkenler arasındaki ilişkiyi
istatistiksel olarak anlamlığını ortaya koyar. Test TRMEXP (Türkiye Savunma Harcamaları)
ile IRMEXP (İran Savunma Harcamaları) için Granger Standart Nedensellik testi ile
yapılmıştır. Savunma harcamaları verileri SIPRI Yearbook 2009’dan alınmıştır.
Granger (1969) nedenselliği şu şekilde tanımlanır: “Y’nin öngörüsü, X’in geçmiş değerleri
kullanıldığında, X’in geçmiş değerleri kullanılmadığı duruma göre daha başarılı ise X, Y’nin
Granger nedenidir”. Bu tanımlamanın doğruluğu test edildikten sonra ilişki X→Y şeklinde
gösterilir. Aynı durum Y→X için de araştırılır. Bu tanımlamayla birlikte değişkenlerin
ilavesiyle oluşturulan kısıtlı ve bütüncül modellerdeki parametrelerin anlamlılığı ve
modellerin anlamlılık farklılığı test edilip değişkenler arasında tek veya çift yönlü bir
nedenselliğin olup olmadığı ortaya konulur.
IRMEXP’nin TRMEXP’nin nedeni olup olmadığını araştırmak için kısıtlı ve bütüncül
modeller aşağıdaki gibi oluşturulmuştur. Kısıtlı denklemde TRMEXP’ye ait gecikmeler,
parametrelere ait t değerlerinin anlamlı olduğu yere kadar (k=1) alınmıştır:
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
10
TRMEXP TRMEXP t t t = + + β0 1 1 β ε − (Kısıtlı Model)
TRMEXP TRMEXP IRMEXP t t t t = + + + β0 1 1 1 1 β λ ε − − (Bütüncül Model)
Kısıtlı ve bütüncül modellerin ifadesinden sonra kurulan hipotezler şu şekilde olacaktır:
0 1
1 1
: ' ; 0
: ' ; 0
H IRMEXP TRMEXP nin nedeni değildir
H IRMEXP TRMEXP nin nedenidir
λ
λ
=

Tahmin edilen denklemler ve istatistik değerleri aşağıda verilmiştir:
TRMEXP TRMEXP t t = + 3073,82526 0,77288 −1
(1160.6)*** (0.09)***
TRMEXP TRMEXP IRMEXP t t t = + − 2934,51209 0,83351 0,18463 −1 1 −
(1095.5) ** (0.092) *** (0.1) *
Kurulan modellerdeki t’ lerin anlamlı olduğu görülmüştür. Ancak Wald F istatistiği kullanılarak boş
hipotezin ret edilip edilemeyeceğine bakılır. Eğer seçilen anlamlılık düzeyinde *
,
c
F F > u m t u − − boş
hipotez red edilecektir.
* ( ) /( )
/
r u
u
SSR SSR u m
F
SSR t u
− −
=

, burada
: Kısıtlı model hata kareler toplamı
: Bütüncül model hata kareler toplamı
r u
SSR
SSR
* (17588977 13892190)/(3-2)
4,79
(13892190) /(21 3)
F = = −

>
F F v v c c 1, 2, 1,18,0.05 α = = 4, 41
olduğundan dolayı boş hipotez ret edilir. Bu İran savunma harcamalarının Türkiye savunma
harcamalarının bir nedeni olduğu hipotezinin α = 0,05 anlamlılık düzeyinde kabulünü gerektirir;
IRMEXP TRMEXP → .
TRMEXP’nin IRMEXP’in nedeni olup olmadığını araştırmak için ise, aşağıdaki modeller tahmin
edilmiştir:
IRMEXP IRMEXP t t t = + + β0 1 1 β ε − (Kısıtlı Model)
IRMEXP IRMEXP TRMEXP t t t t = + + + β0 1 1 1 1 β λ ε − − (Bütüncül Model)
Kısıtlı ve bütüncül modellerin ifadesinden sonra kurulan hipotezler şu şekilde olacaktır:
0 1
1 1
: ' ; 0
: ' ; 0
H TRMEXP IRMEXP nin nedeni değildir
H TRMEXP IRMEXP nin nedenidir
λ
λ
=

AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
11
Tahmin edilen denklemler ve istatistik değerleri:
IRMEXP IRMEXP t t t = + + 431,04978 0.94467 −1 ε
(330.8) (0.083) ***
IRMEXP IRMEXP TRMEXP t t t = − + + 982.26018 0.89388 0.12614 −1 1 −
(917.3) (0.085) *** (0.076) *
olup parametrelere ait t değerlerinin anlamlı olduğu görülmüştür. Wald F istatistiği;
* (12282987 9739517)/(3-2)
4,70
(9739517) /(21 3)
F = = −

>
F F v v c c 1, 2, 1,18,0.05 α = = 4, 41
olduğundan dolayı boş hipotez ret edilir1. Buna göre TRMEXP de, IRMEXP’nin
(α = 0,05 anlamlılık düzeyinde) nedeni olduğunu belirten alternatif hipotez kabul edilir;
TRMEXP IRMEXP → .
Ancak t istatistikleri değerlendirildiğinde, Türkiye’nin savunma harcamalarının gecikmeli
değerinin İran’ın savunma harcamaları üzerine olan etkisinin istatistiksel anlamlılığı,
İran’ınkinin Türkiye savunma harcamaları üzerine olan etkisinden daha düşük olduğu görülür.
Bu durum, Türkiye’nin İran’ı, İran’ın Türkiye’yi tehdit olarak algılamasından daha yüksek
olduğunu işaret eder. Nitekim bu durum F istatistiklerinin karşılaştırılmasından da (4.7<4.79)
anlaşılmaktadır. Diğer bir deyişle 7.79’a karşılık gelen anlamlılık seviyesinde 4.7 anlamsız
olacak ve nedenselliğin tek yönlü olarak IRMEXP TRMEXP → şeklinde olacaktı.
Sonuç itibariyle, TRMEXP ile IRMEXP arasında 1 ve 15 serbestlik derecelerine karşılık gelen
%5 anlamlılık seviyesinde çift yönlü bir nedenselliğin olduğu sonucuna ulaşılmaktadır;
TRMEXP IRMEXP ↔ . Türkiye ve İran, her ne kadar barışçıl çabalar içerisinde bulunmakta
iseler de, savunma harcamalarının seviyesi birbirlerinin savunma harcamalarından
etkilenmektedir. Ayrıca Boş hipotez altında kurulan modeller, hem Türkiye hem de İran’ın
cari dönem savunma harcamaları, bir önceki dönemde yapmış oldukları kendi savunma
harcamalarından istatistiksel olarak anlamlı şekilde pozitif yönde etkilendiğini
göstermektedir. Bu da her iki ülke savunma harcamalarının geriye bağımlı olduğunu gösterir.
1***
:0-%1 anlamlılık seviyesini, **:%1-%5 anlamlılık seviyesini, *:%5-%10 anlamlılık seviyesini tanımlar.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
12
5. İRAN’IN ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜNE GÖZLEMCİLİĞİ VE ŞANGHAY
İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ’NÜN TÜRKİYE SAVUNMA HARCAMALARINA ETKİSİNİN
TESTİ
Bu kısımda Türkiye’nin savunma harcamalarının İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne
gözlemci olarak katılmasından etkilenip etkilenmediği testi hedeflenmiştir. Bu doğrultuda
aşağıdaki modellerde IRMEXP değişkeni ile birlikte İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne
gözlemci olarak katılmasından sonraki ve Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kuruluşundan bir yıl
önceyi kapsayacak şekilde 1995-2008 dönemi için yapay değişken kullanılmıştır. Aşağıda
tahmin edilen her üç model de İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne gözlemci statüsünde
bulunması Türkiye’nin savuma harcamalarını pozitif yönde etkilendiği göstermektedir.
LnTRMEXP LnIRMEXP LnIRMEXP D e t t t t = + − + + 9.72 0, 21 0, 28 0.345 9508 0.475 −1 1 −
(0.53)*** (0.11)** (0.12)** (0.099)*** (0.24)**
χ 2( ) 1 6 − = 3.79(0.58), χ 2(6 12) − = 5.32(0.91), AIC=-31.16.
LnTRMEXP LnIRMEXP LnIRMEXP D t t t = + − + 9.89 0,24 0,33 0.36 9508 −1
(0.42)*** (0.12)** (0.125)* (0.08)***
χ 2( ) 1 6 − = 9.23(0.16), χ 2(6 12) − = 13.19(0.35), AIC=-28.6
LnTRMEXP LnIRMEXP D t t = − + 10.05 0.11 0.37 9508 −1
(0.45)*** (0.06)* (0.088)***
χ2( ) 1 6 − = 9.6(0.14), χ2(6 12) − = 12.19(0.43), AIC=-26.23
Modellerin tahmin sonucuna göre Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurulması ve İran’ın Şanghay
İşbirliği Örgütü’ne gözlemci olarak katılmasının Türkiye’nin savunma harcamalarını artırdığı
görülür. Bu sonuç, bizim karşıt hipotezimizi doğrulamaktadır. Sadece İran’la olan sınır
uzunluğu ve diğer ilişkiler çerçevesinde Türkiye’nin savunma harcamaları etkilenmemekte,
aynı zamanda dünya da mevcut olan askeri bloklarda Türkiye’nin NATO’ya üyeliği ve İran’ın
sonraları üyeliğe dönüşebilecek Şanghay gözlemciliği Türkiye’nin daha fazla bir savunma
harcaması yapmasına yol açmaktadır. Tahmin edilen son üç model de Türkiye’nin savunma
harcamalarının öngörüsü için kullanılabilecek modellerdir.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
13
6. SONUÇ
Rusya ve Çin’in liderliğinde kurulan Şanghay İşbirliği Örgütü, soğuk savaş döneminin askeri
paktlarından Varşova Paktı’nın yerini almaya aday gözükmektedir. Şanghay İşbirliği Örgütü
gerek bölgesel gerekse uluslararası güvenlik konularında etkili olmaya başlamıştır. Bu
duruma gelinmesinde NATO’nun lideri olan ABD’nin 11 Eylül sonrası değişen savunma
doktrinini NATO üyesi devletleri de yanına alarak menfaatlerini koruması ve yükseltmesini
küresel egemenlikle ilişkilendirmesidir. ŞİÖ’ nün kurulma aşaması ve sonraki gelişmeler,
Türkiye’nin içinde bulunduğu NATO ile Şanghay İşbirliği Örgütü arasında bir çeşit adı
konmamış gizli bir savaş gibi gerginliklere yol açmaktadır. ABD tarafından Şanghay
İşbirliği Örgütü gözlemcisi ve gelecekte de üyesi olacağı beklenen İran’ın dünya üzerindeki
ABD karşıtı oluşumlara destek verdiği ve İran’ın bu tutumunun ABD’nin yeni doktrinine ters
düştüğü öne sürülmektedir. Zira Şanghay İşbirliği Örgütü’nün gelişim sürecinde antlaşmaya
varılan konulardan birisi dünya üzerinde hüküm süren terörizme engel olmaktır. Bu sebeple
de ABD, İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye alınmamasını istemektedir. Diğer taraftan
İran, Şanghay İşbirliği Örgütün’den aldığı destek ile son yıllarda KİS’lere verdiği önemi
arttırmış; zenginleştirilmiş uranyum çalışmalarıyla birlikte kimyasal ve biyolojik silahlarının
yanında, nükleer silahları da güçleri arasına katmaya başlamıştır. ABD bu çalışmaların
sonlandırılması konusunda kesin tavrını koymuş olsa da, İran bu tehditlere kulak asmadan
faaliyetlerine devam etmektedir. Bu gerginlik sürecinde bir ABD-İran savaşının yakın
zamanda çıkabileceği çoğu stratejist tarafından öngörülmektedir. NATO üyesi olan
Türkiye’nin de bu gerginliklerden etkilendiği, her türlü risk altında güvenliğini sağlamak için
askeri harcamalarına daha fazla kaynak ayırmak zorunda kaldığı görülür.
İran, ABD’nin Irak’ı işgali sonucu düşmanı olduğu Saddam yönetiminden kurtulmuş, ancak
bir sonraki hedef olma endişesiyle güvenlik algılamalarını tamamen değiştirmiştir. Orta Doğu
coğrafyasında yeni bir “kırılma noktası” yaratılmaya çalışılan Şii-Sünni gerginliğinin de,
ABD tarafından tetiklenen bir bölgesel bloklaşma politikası olduğu değerlendirilmektedir.
Çoğunluğu Sünni Müslümanlardan oluşan Türkiye’nin bu senaryo içerisindeki yeri tam olarak
belli değildir. Türkiye’nin komşusu olan İran’daki her türlü gelişme, Türkiye’yi doğrudan
veya dolaylı olarak etkilemektedir. Bu bağlamda, İran’ın nükleer programı çerçevesinde
yaşanan ve giderek krize doğru giden ABD-İran gerginliği de Türkiye’yi yakından
ilgilendirmektedir. Ayrıca, sorunun çözümünün kısa vadeli olmaması, konuyu daha karmaşık
bir hâle getirmekte, dolayısıyla Türkiye’ye olan olumsuz etkilerinin boyutu da
derinleşmektedir. Tüm bunların yanında ABD, Irak konusunda kendisine destek vermeyen
Türkiye’ye karşı olumsuz tavrını koymuş; kendisi gibi düşünmeyen ve hareket etmeyen bir
müttefiki yanında görmek istemediğini açıkça ifade etmiştir. Bu baskı altında, bir gerginlik
durumunda da, ABD öncelikle Türkiye’yi İran’a karşı öne sürmek isteyebilecektir. Bu
anlatılar olası senaryolardır. Ancak ülkelerin savunma harcamalarını etkileyen de bu
senaryolardır. Türkiye’nin içinde bulunduğu jeostratejik ve jeopolitik ortam, Ortadoğu ve
Avrasya’da gelişen yeni oluşumlar; Türkiye ve İran savunma harcamalarının boyutu siyasi
çevrelerce açıktan beyan edilmemesi ile birlikte birbirinin karşılıklı etkileşimi içerisinde
olduğu görülmektedir.
Çalışmada NATO üyesi olan Türkiye karşısında, Şanghay İşbirliği Örgütü tarafından
desteklenen İran örneği üzerinde durulmuş, Granger Nedensellik testine göre Türkiye
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
14
Savunma harcamaları ile İran savunma harcamaları arasında çift yönlü bir nedensellik
bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Diğer bir ifadeyle Türkiye Savunma Harcamaları, İran
Savunma Harcamalarının bir nedenidir; aynı şekilde İran Savunma Harcamaları da Türkiye
Savunma Harcamalarının bir nedenidir. Ayrıca, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurulması ve
İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’nde gözlemci sıfatıyla bulunduğu 1995-2008 dönemine
yönelik kullanılan yapay değişken de Türkiye’nin savunma harcamaları artırıcı yönde
istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Bu sonuçlara göre örneklem dönemi bizim tezimizi
doğrular niteliktedir. İran ile Türkiye savunma harcamaları karşılıklı olarak birbirlerini
etkilemektedir. Bu etkileşim hem normal savunma harcamaları hem de NATO ve Şanghay
İşbirliği Örgütü olarak askeri bloklar arasında, Türkiye ile İran üzerinde görülmektedir. Doğal
olarak NATO ve Şanghay İşbirliği Örgütü’nün ve üye ülkelerin milli çıkarlarının çatışma
noktasına gelmesi de ihtimal dahilindedir. Türkiye’nin karşılaşabileceği bu çıkar
çatışmalarını, millî çıkarlarından ödün vermeden, aktif, gerçekçi, barışçı ve uzun dönemli
stratejik öngörüye sahip bir yaklaşımla çözümlemesi gerekmektedir. Ancak, nedensellik
testine göre, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurulması ve örgütte İran’ın gözlemci statüsü ve
gelecekte üye olması beklentisi içerisinde kullanılan yapay değişkenin anlamlı bulunduğu
bulgusu doğrultusunda, ileride her türlü sıcak çatışmaya karşı, son zamanlarda azalma
gösteren, savunma harcamalarının güvenlik ve çatışma riskine karşıt caydırıcılık rolünün de
dikkate alınarak Türkiye savunma harcamalarının sürekli olarak artırılmasına ve savunma
stratejilerini çeşitlendirmesine önem verilmesi gerekmektedir.
KAYNAKÇA
ADIBELLİ, B. (2008): “Asya-Pasifik’te 11 Eylül Sonrası Dönemde Çin-ABD İlişkileri”,
Stratejik Analiz Dergisi, 93 (Ocak).
AYDIN, D. (2008): “İran’ın Orta Doğu Politikasının Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri”,
İstanbul, Harp Akademileri Komutanlığı SAE Yüksek Lisans Tezi.
BAŞKÖY, S. VE DİĞ. (2005): “ABD, Çin ve Hindistan’la Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye”
,İstanbul, Harp Akademileri Komutanlığı Basım Evi Müdürlüğü.
CURAL, A. (2009): “Hindistan Saldırısı Sonrası Bush Doktrini’nin Yeniden Analiz”, Silahlı
Kuvvetler Dergisi, 400.
ÇİFTÇİ, K. (2009): “Soğuk Savaş Sonrasında ABD: “Rıza” ya Dayalı “Hegemonya”dan
İmparatorluk Düzenine”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (10): 203–219
ERDURMAZ, A. S. (2003): “Ortadoğu’daki Kitle İmha Silahları Silahların Kontrolü ve
Türkiye”, Ankara, Ümit Yayıncılık.
GİRAY, F. (2002): ”Savunma Harcamaları ve Ekonomik Büyüme”, C. Ü. İktisadi ve İdari
Bilimler Dergisi, 5 (1):182-199.
GRANGER, C. (1969): “Investigating Causal Relations by Econometric Models and Crossspectral Methods”, Econometrica, 37.
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ
Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi
ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN
http://www.akademikbakis.org
15
KARACA, R. K. (2003): “Dünyadaki Yeni Güç Çin Tek Kutuptan, Çift Kutuba”, İstanbul, IQ
Kültür Sanat Yayıncılık.
LEE, S. (2008): “Çin İran İlişkileri Derinleşiyor”. Stratejik Analiz Dergisi, 93 (Ocak).
OĞAN, G. (2007): Üye Devletlerin Perspektifinden Şanghay İşbirliği Örgütü, Stratejik Analiz
Dergisi, 91 (Kasım).
SIPRI, Stockholm International Peace Research Institute (2010), SIPRI Yearbooks: 2008 ve
2009, The SIPRI Military Expenditure Database,
http://www.milexdata.sipri.org,(Erişim: 10.01.2010).
TAŞDEMİR, İ. (2008): “AB ve Diğer Uluslararası Birlikler İle İlişkilerde Türkiye’nin
Seçenekleri Cilt-1,2,” İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
T.C. Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü (2008). Ekonomik
Göstergeler Tablosu http://www.bumko.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx,(Erişim:
01.09.2009).
TOPUR, T. (2006):”Küreselleşme, Jeopolitika ve Milli Güvenlik”, İstanbul, Okumuş Adam
Yayınları.
USLU, F. Ş. (2007):”Türkiye’de Savunma Sanayi Harcamalarının Finansmanı”, Ankara,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Y.L. Tezi.
ZEYREK, C. (2010): ”Orta Asya’da Etkin Bölgesel Bütünleşme Çabaları: Şanghay İşbirliği
Örgütü (ŞİÖ)”, Ege Akademik Bakış, 10(1): 871-884

Konular