Atıf / ©- Habibov, A. (2008). İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi ve Günümüze Ulaşan En Eski Şiî
Tefsirler. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1), 207-251.
Özet- Bu makalede İslam Ümmetinin ikinci büyük grubu olan İmâmiyye Şiası’nın Tefsir Tarihinden
bahsedilmekte ve günümüze ulaşan en eski Şiî tefsirlerle müellifleri hakkında bilgi verilmeye
çalışılmaktadır.
Anahtar sözcükler- İlk dönem, İmamiyye, tefsir, rivayet, dirayət
§§§
Giriş
Nazil olduğu günden itibaren Kur’an’la ilgili sayısız çalışmalar yapılmıştır. Mezhebi
ve düşüncesi ne olursa olsun bu mukaddes Kitabın anlaşılması için çok sayıda Müslüman
âlim büyük çabalar sarf etmiş ciltler dolusu eser telif etmiştir. Bu çalışmaların ekseriyeti hiç
şüphesiz Tefsir sahasında ortaya konulmuştur. Tefsir sahasında eser telif edenlerin bir
kısmı da İmâmiyye Şiası âlimleridir. İslam Dünyasının ikinci büyük grubu olan İmâmiyye
Şiası âlimleri, doğuşundan günümüze kadar geçen süre zarfında çok sayıda Tefsir kaleme
almışlardır. Bu tefsirlerin bir kısmı tarihin karanlık sayfalarında kaybolmuşken, büyük bir
kısmı da günümüze ulaşabilmiştir. Biz de makalemizde önce İmâmiyye’nin tefsir tarihine
kısaca değinecek, daha sonra günümüze ulaşan en erken Şiî tefsirleri ve müfessirlerle ilgili
bilgi vermeye çalışacağız.
Dr. Aslan HABİBOV
208
A. İMAMİYYE ŞİASININ TEFSİR TARİHİNE BİR BAKIŞ
Doğuşunu Hz. Peygamberin yaşadığı döneme dayandıran Şîa1
, Şiî tefsirinin baş-
langıcını da Sahâbe’ye kadar götürmektedir. Önce halife seçiminde, daha sonra
Muaviye’ye karşı İmam Ali’nin yanında yer alan Ubeyy b. Ka’b (ö. 32/652), İbn Mesud (ö.
33/653), İbn Abbas (ö. 68/687), Cabir b. Abdillah (ö. 74/693) gibi sahabî, Meysem etTemmâr
(ö. 60/680) ve Ebu’l-Esved ed-Duelî (ö. 69/688) gibi tabiîleri ilk Şiî müfessirler
olarak kabul etmektedirler.2
İlk tefsir kitabının Sâid b. Cübeyr (ö. 95/714) tarafından telif edildiği kabul edilmektedir.3
Şiî kaynaklar, Sâid b. Cübeyr’in İmam Ali b. Hüseyin’in yanında bulunan az sayıda
kişilerden biri olduğunu, kendisini İmam olarak kabul ettiğini, İmam’ın da onu övdüğünü ve
bundan dolayı Haccâc tarafından şehit edildiğini nakletmektedirler.4
Bu rivayetleri Sâid b.
Cübeyr’in Şiîliğine delil olarak kabul eden Şiî kaynaklar, ilk tefsirin de bir Şiî tarafından telif
edildiğini söylemektedirler.5
Bununla birlikte Sâid b. Cübeyr, Ehl-i Sünnet tarafından güvenilir
kabul edilmekte ve Sünnî kaynaklarda onun Şiîliğine dair her hangi bir kayıt bulunmamaktadır.6
1
Şîa’nın doğuşu meselesi Şiî ve Sünnî alimler arasında ihtilaflı konulardandır. Bu konuda geniş bilgi
için bkz.: Ebû Muhammed el-Hasan b. Mûsâ en-Nevbahtî, Fıraku’ş-Şîa, İstanbul 1931, s. 15-16;
Muhammed Hüseyin Tabatabâî, İslamda Şia, (çev. Abbas Kazımî, Kadir Akaras), İstanbul 1999, s.
31; Şerefuddin el-Mûsevî, el-Muracaat, (çev. Sabahattin Sonay), Adana trs., s. 22-32, 122-125,
173-180 vd. Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikâdi İslam Mezhepleri, İstanbul 1991, s. 119; İsmail
Aka, “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiilik,” Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu,
İstanbul 1993, s. 69
2
Seyyid Hasan es-Sadr, Te’sîsu’ş-Şîa Li Ulûmi’l-İslâm, Kum 1375, s. 322-323; Akiki Behşaişi,
Tabakât-ı Mufessirân-ı Şîa, Kum 1382, s. 208-220; Ca’fer Subhânî, “Mukaddime,” et-Tibyân fî
Tefsîri’l-Kur’ân, (Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan et-Tûsî), Kum 1413, I, 185-186.
3
İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara 2005, s. 113.
4
Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz el-Keşşî, Ricâl, Meşhed 1348, s. 115, 119.
5
Sadr, Te’sîsu’ş-Şîa, s. 322.
6
Sünnî kaynaklarda Sâid b. Cübeyr hakkında geniş bilgi için bkz. Ebû Muhammed Abdullah b.
Müslim b. Kuteybe, el-Maârif, Mısır 1353, s. 197; Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed
ez-Zehebî, Ma’rifetu’l-Kurrâi’l-Kibâr, İstanbul 1995, s. I, 165-168.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
209
Aslında taraflarca paylaşılamayan tek şahıs Sâid b. Cübeyr değildir. Yukarıda isimlerini
zikrettiğimiz İbn Abbas, İbn Mes’ûd, Ubeyy b. Ka’b, Câbir b. Abdillah, Ebu’l-Esved edDuelî’nin
yanı sıra, Sâid b. el-Müseyyeb (ö. 105/723), Tâvus b. Keysân (106/724)7
Ebû
Bekr Âsım (128/746), Zeyd b. Eslem (136, 140, 145/753, 757, 762) gibi erken dönem mü-
fessirler Şiî kaynaklarda “İlk Şiî Müfessirler” olarak tanıtılırken,8
Ehl-i Sünnet kaynakları da
kendilerinden övgü ile bahsetmekte, Şiî olduklarına dair her hangi bir kayıt düşmemektedirler.9
Sonuç itibariyle Şiî kaynaklara göre ilk Şiî Tefsir daha I. yüzyılda telif edilmiştir.
Bilindiği gibi bidayette tefsir, rivayet tefsiri şeklinde ortaya çıkmıştır.10 Şiî çevrelerde
de tefsir faaliyetleri ilk olarak rivayet şeklinde başlamıştır. Günümüze ulaşan tefsirlerden ilk
dönem müfessirlerine ait tefsir rivayetlerine baktığımızda bunu açık bir şekilde görmekteyiz.
Rivayet tefsirinin kaynağı olarak Kur’ân’ın bizzat kendisi, Hz. Peygamber, Sahabe ve
Tâbiûn’u gören Ehl-i Sünnet11’ten farklı olarak Şîa, Kur’ân ile Hz. Peygamber’in yanısıra
Ehl-i Beyt İmamları’nı ilk kaynak olarak kabul etmektedir. Ehli Beyt İmamlarının bir kısmı
Sahabe, Tabiun döneminde yaşamış olsalar da, bu durum onların ilk kaynak olmalarında
etkili değildir.
İmamiyye Şiası’na göre Hz. Peygamber çeşitli yerlerde Ehl-i Beyt’in önemini vurgulamış
ve Kur’ân’la birlikte kendilerine sarılması gerektiğini bildirmiştir. Küçük farklılıklarla
Ehl-i Sünnet kaynaklarında da geçen bir hadiste Hz. Peygamber, “ben size iki ağır emanet
bırakıyorum. Bunlara sarıldığınız müddetçe asla dalalete düşmezsiniz Bunlardan ilki Allah’ın
kitabı, diğeri ise İtretim Ehl-i Beytim’dir” buyurmaktadır.12 Hadisteki “Ehl-i Beyt” ibare-
7
Tâvus b. Keysân’ı sadece İbn Kuteybe Şiîler içerisinde zikretmektedir. Bkz. el-Maârif, s. 455 ve
624.
8
Bkz. Behşâişî, Tabakât, s. 207-220.
9
Bu şahıslarla ilgili bkz. Sünnî kaynaklardan, İbn Kuteybe, el-Maârif, s. 455, 624; Ebu’l-Fadl Ahmed
b Ali b. Hâcer el-Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzib, Beyrut 1325, IV, 84-88.
10 Emin el-Hûlî, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, (çev. Mevlüt Güngör), İstanbul 1995, s. 17-18.
11 Geniş bilgi için bkz. Sadreddin Gümüş, Kur’ân Tefsirinin Kaynakları, Kayıhan Yay., 1990, s. 31-
102.
12 Müslim Ebu’l-Hüseyin b. Haccâc en-Nişâburî, es-Sahih, İstanbul 1992, Kitâbu Fezâili’s-Sahabe 4,
(II, 1873); Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 14, 17, 26, IV, 366-367, V, 181-182, 189. Diğer rivayetler
Dr. Aslan HABİBOV
210
sinden maksadın İmamlar olduğunu söyleyen İmâmiyye Şîası,
13 Hz. Peygamber’den sonra
ümmetin bütün konularda Ehl-i Beyt İmamları’na sarılması gerektiğini ileri sürmektedir. Bu
yüzden Şiî tefsirinin asıl kaynağı Kur’ân, Hz. Peygamber ve İmamlardır.
İmam Hüseyn’in Kerbela’da şahadetinden sonra siyasetten tamamen uzaklaşarak
kendilerini ilme veren Ehl-i Beyt İmamları, baskıların az da olsa hafiflemesiyle öğrenci
yetiştirme faaliyetlerine hız vermeye başlamışlardır. Daha sonra Emevi-Abbasi çekişmesi
sonucu oluşan müsait şartlar, ilmi faaliyetlerin son derece hız kazanmasına neden olmuş-
tur. Bu tarihlerde İmam Muhammed el-Bâkır ve İmam Ca’fer es-Sâdık, sayıları 4000’e
varan öğrenci yetiştirmişlerdir.14 Bu tarihten itibaren Şiî ilim çevrelerinde tek kaynak olarak
Ehli Beyt İmamları ön plana çıkmaya başlamıştır. İmamlardan nakledilen rivayetlerden
çeşitli alanlarda eserler telif edilmeye başlanmıştır. Hem içerik hem de metot açısından tam
anlamıyla ilk Şiî tefsirinin bu dönemde ortaya çıktığını söyleyebiliriz. İlk Şiî tefsirin Cabir elCûfî’ye
(ö. 127/745) ait olduğu söylenir.15
Hz. Peygamber ve İmamlar, Şiî tefsirinin temel kaynağı olduğuna göre, Şiî müfessirlerin
ilk halkası da İmamların öğrencilerinden oluşmaktadır.16 Ehl-i Beyt İmamlar döneminin
hicrî III. asrın ikinci yarısına kadar devam etmesi,17 ilk halkanın bu tarihe kadar uzamasını
sağlamaktadır. İmâmiyye’nin XII. İmamı’nın hicri 329 yılında Büyük Gaybet’e çekilmesi ile
Şia’da yeni dönem başlamıştır. İmamlar Sonrası Dönem olarak isimlendirdiğimiz ve hicrî IV.
asrın sonuna kadar devam eden yaklaşık 70 yıllık bir zaman diliminde yetişen müfessirler
ve geniş açıklama için bkz. Adem Dölek, “Sekaleyn Hadisi ve Değerlendirilmesi,” Marife, yıl 4, sayı
3, kış 2004, s. 149-173.
13
Şerefuddin el-Mûsevî, el-Muracaat, s. 25.
14
Şeyh Müfid Muhammed b. Muhammed b. Numan el-Ukberî, el-İrşâd, Kum 1413, II, 179.
15 Ignaz Goldziher, İslam Tefsir Ekolleri, (çev. Mustafa İslamoğlu), İstanbul 1997, s. 304.
16 Mahmoud Ayoub, “The Speaking Qur’an and Silent Qur’an: A Study of the Principles and
Development af Imami Shi’i Tafsir”, Approaches to the History of the Interpretation of the Qur’an,
(ed. Andrew Rippin), Oxford 1988, s. 184.
17 Aslında Ehl-i Beyt İmamları dönemi Hicrî 329 da başlayan Gaybet-ı Kübra’ya kadar devam etmiş-
tir. Ancak hicrî 260 yılında başlayan Küçük Gaybet dönemi ile Şiîlerle İmamlar arasındaki irtibat
iyice azalmıştır. Bu sebeple Şiî kaynaklarda daha çok 11 İmamdan rivayet bulunmaktadır.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
211
ikinci tabakayı oluşturmaktadırlar. Birinci ve ikinci tabaka müfessirler Rivayet metoduna
uygun tefsirler telif etmişlerdir.
V. asırdan itibaren Şia’da ve Şiî tefsirinde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu
dönemde rivayet tefsiri yerini yavaş yavaş dirayet tefsirine bırakmıştır. Dirayet tefsiri’nin ön
planda olduğu bu dönem yaklaşık altı asır sürmüştür. XI. asırdan itibaren tekrar güç kazanan
Ahbârî18 düşünce sayesinde zayıflamış, yerini tekrar rivayet tefsirine bırakmıştır. Yaklaşık
iki asırlık bir durgunluktan sonra Usûlî19 düşünce tekrar eski günlerine dönmüş, dirayet
tefsiri de yeniden Şiî çevrelerde hâkim olmuştur. Bu durum günümüze kadar devam
etmektedir.
Yukarıda kısaca bahsettiğimiz gibi doğuşundan günümüze kadar geçirmiş olduğu
değişimden hareketle Şiî Tefsirini hem zaman hem de metot açısından dört döneme şu
şekilde ayırmamız mümkündür:
1. İlk Dönem veya Birinci Rivayet Dönemi (I-IV. asır)
2. Orta Dönem veya Birinci Dirayet Dönemi (IV-XI. asır)
3. Son Dönem veya İkinci Rivayet Dönemi (XI-XIII. asır)
4. Çağdaş Dönem veya İkinci Dirayet Dönemi (XIV-XV. asır)
Makalemizin bu bölümünde ilk olarak dört döneme ayırdığımız Şiî tefsir tarihine de-
ğinecek, daha sonra günümüze ulaşan en eski Şiî tefsirler ve sahipleri ile ilgili bilgi vermeye
çalışacağız.
18 Ehl-i Sünnet’te “Ehl-i Hadis”in benzeri olan bu düşünce sahiplerine göre, hadis ve rivayetlerin
(İmamların sözleri) zahiri yeterli hüccettir. Bunlar kayıtsız şartsız kabul edilmelidir. Hadis ve rivayetler
akla ters düşse bile kabul edilmelidir. Ahbârîlik hakkında geniş bilgi için bkz. Mazlum Uyar,
İmâmiyye Şîası’nda Düşünce Ekolleri Ahbârîlik, İstanbul 2000.
19 Ehl-i Sünnet’teki Ehl-i Rey’in mukabili olan bu ekol, Hadis ve rivayetlerin tek başına yeterli olmadı-
ğını, ayrıca İcma ve Akıl gibi farklı istinbat metotlarının da kullanılması gerekliliğini savunmaktadırlar.
Ayrıca bu gruba göre İmamlardan nakledilen bütün rivayetler sahih olmayıp, incelenmesi gerekmektedir.
Usûli düşünce hakkında geniş bilgi için bkz. Mazlum Uyar, Şiî Ulemânın Otoritesinin
Temelleri, İstanbul 2004.
Dr. Aslan HABİBOV
212
1. İlk Dönem veya Birinci Rivayet Dönemi (I-IV. asır)
Birinci Rivayet Dönemi, İmamların hayatta olduğu “İmamlar Dönemi” ve hicrî 260 yı-
lından IV. asrın sonlarına kadar olan “İmamlar Sonrası Dönem” şeklinde iki kısımda incelememiz
gerekmektedir.
a. İmamlar Dönemi
İlk dönem Şiî tefsirinin en önemli kaynakları Kur’ân, Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyt
İmamlarıdır. İmamlar hayatta olduğu sürece ortaya çıkan sorunlar onlar vasıtasıyla çözülü-
yor, sorular cevaplandırılıyordu. Nüzul döneminden uzaklaşma sonucunda Kur’ân ayetlerinin
anlaşılmasında ortaya çıkan problemler, İmamların yorumları ile çözümünü buluyordu.
Bu dönemde anlaşılamayan ayetler İmamlara soruluyor ve onların ayetler hakkındaki yorumları
öğrencileri tarafından kayıt altına alınıyordu. Şia’ya göre İmamların sözleri de nass
mesabesinde olduğundan, alınan cevaplara her hangi bir katkıda bulunulmaksızın bir araya
getirilerek ilk tefsirler oluşturulmaya başlanıyordu. Böylece Şia’da rivayet tefsirlerinin temeli
atılmış oluyordu. Kaynaklar bu dönemde tefsir faaliyetinde bulunan çok sayıda şahsın
ismini tasrih etmektedir. Câbir el-Cûfi, Ebân b. Tağlib (ö. 141/758), Ebu’l-Cârûd (ö.
150/767), Ebû Hamza es-Sumâlî (ö. 150/767), Muhammed b. Ebî Umeyr (ö. 217/832) ve
Muhammed b. Hasan es-Saffâr (ö. 290/902) bu dönemin en önemli müfessirleri olarak
karşımıza çıkmaktadır.20 Bu müfessirler Şia açısından son derece önemlidir. İmamların
hayatta olması ve bu öğrencilerin vasıtasız olarak onlardan bilgi almış olmaları, kendilerine
Şiî kaynaklar nezdinde değer kazandırmıştır. Ayrıca bu dönemde telif edilen tefsirler, IV. ve
sonraki asırlarda kaleme alınmış tefsirlerle birlikte diğer kitapların temel kaynağı olmuştur.
Ne var ki bu dönemde telif edilen Şiî tefsirlerin tamamına yakını günümüze ulaşmamıştır.21
20 Geniş bilgi için bkz.: Aslan Habibov, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2007, 14-19.
21 Günümüzde Tefsîru İmam Hasan el-Askerî adıyla bir tefsir bulunmaktadır. İleride bu konuya ayrıntılı
bir şekilde değineceğiz.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
213
b. İmamlar Sonrası Dönem
Hicri 260/873 yılına gelindiğinde Şia’da önemli bir gelişme yaşanmaya başlandı.
İmâmiyye’nin 12. İmam’ı Muhammed b. Hasan el-Askerî babasının vefatı üzerine çeşitli
sebeplerden dolayı gaybete çekildi. Küçük gaybet olarak bilinen ve yaklaşık 68 yıl süren bu
dönemde 12. İmam, sadece dört sefiri22 ile görüşmüştür.
Küçük gaybetin başlaması ile Şiîlerin İmamla irtibatı kopma noktasına geldi. Bu dö-
nemde yetişen Şiî müfessirler selefleri tarafından önceki İmamlardan nakledilen tefsir rivayetleriyle
yetinerek tefsirlerini oluşturdular.
Ancak hicrî 329/940 yılına gelindiğinde Şia’da daha önemli bir gelişme yaşandı.
Dördüncü sefir Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed es-Sâmarrî (ö. 329/941)’nin ölümüne kısa bir
süre kala İmam kendisine, altı güne kadar dünyasını değiştireceğini, işlerini düzene koymasını,
yerine kimseyi tayin etmemesini ve Allah izin vermedikçe zuhur etmeyeceğini bildirdi.23
Samarrî’nin vefatıyla büyük gaybet başladı.
24 İmamla Şiîler arasında irtibat kopunca
Ehl-i Sünnet’te olduğu gibi Şia’da da nass dönemi bu şekilde kapanmış oldu. Böylece
Şia’da yeni bir tartışma başladı. İmam’ın gaybetinde onun görevlerini kim üstlenecek?
Daha İmam’ın, Küçük Gaybet’te iken İshak b. Yâkub’a cevap olarak ikinci sefiri vasıtasıyla
göndermiş olduğu emirde ifade ettiği, “yeni ortaya çıkan olaylarda, bizim ahbârımızı rivâyet
edenlere müracaat ediniz; çünkü onlar, benim sizin üzerindeki hüccetimdir ve ben de Allah’ın
hüccetiyim“25 sözünden hareketle ortaya çıkan problemlerin İmamların Ahbârı ile
çözülebileceğini iddia edenler, daha önce İmamlardan yapılan nakilleri bir araya getirmeye
başladılar. Böylece İmâmiyye Şiası’nın dört temel hadis kitabının ikisi Kuleynî (ö.
22 Bu sefirler sırasıyla, Ebû Amr Osman b. Sâid el-Amrî, (ö. 260, 267, 280/873, 881, 894), Muhammed
b. Osman b. Sâdi el-Amrî (ö. 304, 305/917, 918), Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Ruh en-Nevbahtî
(ö. 326/938) ve Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed es-Samarrî (ö. 329/941). Bu şahıslarla ilgili geniş
bilgi için bkz. Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan et-Tûsî, el-Ğaybe, Kum 1417, s. 353-396.
23 Tûsî, Ğaybe, s. 395.
24 Tûsî, Ğaybe, s. 394.
25
Şeyh Sadûk Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Musa b. Bâbuveyh el-Kummî, Kemâlu’dDîn
ve Temâmu’n-Ni’me, Kum 1395, II, 483.
Dr. Aslan HABİBOV
214
328/939)’nin el-Kâfî ve Şeyh Sadûk (ö. 381/991-2)’un Men Lâ Yahduruhu’l-Fakîh adlı eserleri
bu dönemde ortaya çıktı.
26
Ortaya çıkan sorunların İmamların sözleriyle çözülebileceği düşüncesinin devam
etmesinin bir başka nedeni ise, büyük gaybetin ne kadar süreceğinin İmam tarafından
açıklanmamasıdır. “Allah izin vermedikçe zuhur etmeyeceği” sözünden hareketle İmam’ın
bir an önce döneceğini umut eden Şiîler, kısa sürelik inkıta dönemi için İmamların ahbârının
yeterli olabileceğini düşünmeleri doğaldı.
27
Bu dönemde durum Şiî tefsiri açısından pek farklı değildi. İmamla irtibat koptuğundan
nass dönemi kapanmıştı. Yukarıda bahsettiğimiz gibi ortaya çıkan problemlerin çözü-
münde İmamların ahbârına müracaatın gerekliliği düşüncesinden kaynaklanarak, nass
döneminde revaçta olan rivayet tefsiri bir müddet daha etkisini devam ettirdi. Bu dönemde,
daha önceki İmamların talebeleri tarafından telif edilen tefsirler bir araya getirilerek yeni
tefsirler oluşturulmaya başlandı. Şiî müfessirlerin II. halkasını oluşturan bu müfessirler,28
öncekilerin yazdıklarını her hangi bir müdahalede bulunmaksızın ve şahsi görüşlerini eklemeksizin
aktardıkları için,29 bu dönemde Şiî tefsir sahasında önemli bir değişiklik göze
çarpmamaktadır. Dolayısıyla bu müfessirler rivayet tefsir geleneğini devam ettirmişlerdir.
Kendilerinden önce telif edilmiş olan tefsirleri sonraki nesle ulaştırmaları açısından
bu asırda kaleme alınan tefsirler önem arz etmektedir. IV. asra ait bazı tefsirler günümüze
kadar ulaşmıştır.30 Ayrıca bu tefsirler, kendilerinden sonra yazılmış olup da bize ulaşan
birçok tefsir ve hadis kitaplarının kaynağı olmuşlardır. Kummî (ö. yaklaşık 329/941), Ayyâşî
26 Diğer ikisi ise Ebu Ca’fer Muhammed b. Hasan et-Tûsî’nin Tehzîbu’l-Ahkâm ve el-İstibsâr adlı
eserleridir.
27 Bu dönemle ilgili geniş bilgi için bkz. Uyar, Ahbârîlik, s. 47-131
28 Ayoub, “The Speaking Qur’an and Silent Qur’an,” s. 184.
29 Bu müfessirlerden ileride hakkında genişce bahsedeceğimiz Kummî’yi istisna tutmamız gerekir.
Çünkü Kummî tefsirinde rivayetlerin yanısıra şahsi görüşlerine de yer vermektedir. Buna rağmen
Kummî Tefsiri, Rivayet Tefsirleri arasında zikredilmektedir. Bu farklılığından ötürü Kummî Tefsiri
çağdaşlarından ayrılmaktadır.
30 Bu döneme ait müfessirlerden Kummî (ö. yaklaşık 329/941), Ayyâşî (ö. yaklaşık 320/932) ve Furât
el-Kûfî (ö. yaklaşık 310/922)’ye ait tefsirler günümüze kadar ulaşmıştır. İleride bu tefsirlerle ilgili
ayrıntılı bilgilere yer verilecektir.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
215
(ö. yaklaşık 320/932) ve Furât el-Kûfî (ö. yaklaşık 310/922), İbn Huccâm (ö. 328/939 dan
sonra), Ebû Ca’fer el-Kummî (ö. 343/954) ve Şeyh Sadûk (ö. 381/991) bu dönemin en
önemli müfessirleridir.
2. Orta Dönem veya Birinci Dirayet Dönemi (V-X. asır)
Gaybet-i Kübra’dan itibaren Şia’da yavaş yavaş değişim başlamıştır. Daha, Küçük
Gaybet döneminde Nevbahti ailesinden Ebû Sehl en-Nevbahtî (ö. 311/923-24) ile yeğeni
Hasan b. Musa (ö. 300-310/912-922)’nın benimsemiş oldukları yaklaşım, Şîa’da bir dönüm
noktasını oluşturmaktadır. Onlardan sonra gelen ve Büyük Gaybet döneminde yaşayan İbn
Ebî Akîl (IV/X. asrın ilk yarısında yaşamıştır) ile İbn Cüneyd (ö. 381/991-992) de bu değişime
katkıda bulunmuşlardır. Ancak Şiî düşünce sistemindeki değişimin asıl mimarı Şeyh
Mufid olarak meşhur olan Muhammed b. Muhammed b. Nûman el-Ukberî (ö.413/1022-
1023) ile iki talebesi Şerif Murtaza (ö. 436/1044) ve Şeyh Tûsi (ö. 460/1056)’dir.31
Şiî düşüncedeki bu değişim bir bakıma kaçınılmazdı. Özellikle büyük gaybetle birlikte
nass döneminin sona ermesi, beraberinde bazı sorunları da getirmekteydi. Daha önce
problemlerin çözümünde tek yol kabul edilen İmamların Ahbârı, artık yetersiz kalmaya
başlamıştı. Bu sebeple daha önce Sünnîleri akli delil ve re’yi takip etmeye zorlayan problemler,
aynı şekilde Şiî ulemayı da akli çözüm yolları bulmaya sevk etmiştir.32
Bu gibi nedenlerden ötürü III. asrın sonlarından itibaren başlayan Usûli kıpırdanmalar,
IV. asrın sonlarına kadar Ahbârî çizginin gölgesinde varlığını sürdürmüştür. Ancak IV.
asrın sonu ve V. asrın başlarında Şeyh Müfid ve onun talebelerinin çalışmaları sayesinde
Ahbârî çizgi iyice zayıflamıştır. Böylece Ahbâri düşünce yok denecek kadar tesirsiz hale
gelmiştir.33
Bu durum tefsir için de söz konusu idi. O zamana kadar telif edilen rivayet tefsirleri
bir takım eksiklikleri barındırıyordu. İlk olarak bu tefsirler Kur’ân’ın tamamını içermiyordu.
İkinci olarak bu tefsirlerde bulunan rivayetler sıhhat açısından ayrıştırmaya tabi tutulmamış,
31 Uyar, Şii Ulemânın Otoritesinin Temelleri, s. 13-14.
32 Muhammed Bâkır es-Sadr, el-Meâlimu’l-Cedîde li’l-Usûl, Necef 1975, s. 80.
33 es-Sadr, el-Meâlim, s. 81.
Dr. Aslan HABİBOV
216
ulaşılabilen her türlü rivayetler kitaplarda nakledilmişti. Kısacası bu tefsirler dönemin ihtiyacına
cevap vermiyordu. Böylece esen değişim rüzgârları Şiî tefsirini de etkilemiş rivayet
tefsiri yerini dirayet tefsirine bırakmıştır. Yeni dönemin ilk müfessiri Şerif er-Radiyy (ö.
403/1012) kabul edilmektedir.34 Şerif er-Radiyy’in dışında Şeyh Müfid ve Şerif Murtaza da
dönemin önemli müfessirleri arasındadır. Telif ettikleri tefsirler kısmi olup, Kur’ân’ın tamamını
ihtiva etmediği için35 fazla etkili olamamışlardır. Ancak değişimin öncüleri olmaları
açısından önem arz etmektedirler. Dönemin ve daha sonraki devirlerin Şiî ilim çevrelerinde
en fazla kendisinden söz ettiren, hiç şüphesiz Şeyhu’t-Tâife olarak ünlenen Ebû Ca’fer
Muhammed b. Hasan et-Tûsî’dir.36 Bir taraftan Kur’ân’ın tamamını tefsir etmesi, diğer taraftan
dirayet metodunu kullanması, yeni dönemde Tûsî’yi diğerlerinden daha fazla ön plana
çıkarmıştır.
Yaklaşık altı asır süren bu dönemde, Tûsî’nin dışında çok sayıda müfessir yetişmiş
ve tefsirler kaleme alınmıştır. Ancak I. Dirayet Dönemine damgasını vuran Tûsî’nin yanısıra
Ebû Ali et-Tabersî ve Ebu’l-Futûh er-Râzi telif etmiş oldukları tefsirlerle kendilerinden sonrakiler
üzerinde büyük etki bırakmışlardır.37
Şiî tefsirinde IV. yüzyılın sonlarına doğru başlayan dirayet tefsiri dönemi X. yüzyıla
kadar devam etmiştir.38 Aslında bu dönem Ehl-i Sünnet açısından da aynı şekildedir. Zira
bu dönemde Ehl-i Sünnet cephesinde de Dirayet tefsirleri ön plandadır. Fahruddîn er-Râzî
(ö. 606/1209)’nin Mefâtîhu’l-Ğayb’ı, Kadı Beydâvî (ö. 685 veya 691/1286 veya 1292)’nin
Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl’i, Nesefî (ö. 710/1310)’nin Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’tTe’vil’i
bu dönemde telif edilmiş olan en önemli Sünnî Dirayet tefsirlerindendir.
34 Subhânî, “Mukaddime,” s. 236.
35
Şerif Radıyy, Şeyh Mufid ve Şerif Murtaza’nın tefsirleri ile ilgili bkz. Bahşâişî, Tabakât, s. 364-366,
370-371, 375-377.
36 Burada şunu belirtmek de fayda vardır ki, Şiî Tefsiri’nde değişimin mimarları olan bu şahıslar aynı
zamanda Şîa’daki değişimin de mimarlarıdırlar.
37 Geniş bilgi için bkz.: Habibov, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, s. 24-30.
38 Subhânî, Mukaddime, I, 236.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
217
3. Son Dönem veya İkinci Rivayet Dönemi (XI-XIII asır)
XI. yüzyıla gelindiğinde Şiî çevrelerde nöbet değişimi yaşanmaya başladı. Yaklaşık
altı asırdır etkin olan Usûlî düşünceye karşı bu süre zarfında silik bir şekilde de olsa devam
eden Ahbârî düşünce tekrar güç kazanmaya başladı. Hareketin başını çeken Muhammed
Emin el-Esterebâdî (ö. 1033/1624) kaleme almış olduğu el-Fevâidu’l-Medeniyye adlı eseriyle
Ahbârîlik yolu ve metodunu tekrar ihya etmek için çalışmalara başladı.
39 Başta İbn Ebî
Akîl, İbn Cüneyd ve Şeyh Müfid gibi âlimleri kıyas ve ictihâd yolunu açtıkları için tenkit etti
ve onları İmamların öğretilerinden sapmakla suçladı.
40 Bu ve diğer konularda Usûlîleri
eleştiren Esterebâdî, tekrar İmamların Ahbârı’na sarılmanın gerekliliğini ileri sürdü.
Esterebâdî’nin bu düşünceleri taraftar buldu ve Ahbârîlik tekrar canlandı.
41
Ahbârîliğin tekrar ortaya çıkması ile İmamların Ahbârı’na yönelme başladı. İmamların
Ahbârı’nı barındıran büyük hadis külliyatı telif edildi. Bu eserlerden Feyz el-Kâşânî
(1091/1680)’nin el-Vâfî ve el-Hurr el-Âmilî (1104/1693)’nin Vesâilu’ş-Şî’a ilâ Tahsîli Mesâili’ş-Şerîa’yı
saymamız mümkündür.42
Ortaya çıkan yeni durum müfessirleri de etkiledi ve tefsirde en doğru yolun rivayet
olduğu hususu ön plana çıktı. Rivayet Tefsiri’ne yönelmeyenler tenkit edildi. 43 Böylece
yeniden rivayet tefsirleri itibar görmeye başladı. Bu dönemde çok sayıda rivayet tefsiri
kaleme alındı. Bunların arasında üç tanesi daha fazla göze çarpmaktadır. Bunlardan ilki
Feyz el-Kâşânî’nin es-Sâfî, ikincisi Bahrânî (ö. 1107/1695)’nin el-Burhan, diğeri ise Huveyzî
(ö. 1112/1700)’nin Nuru’s-Sakaleyn adlı eserleridir.44
39 Muhammed Emin el-Esterebâdî, el-Fevâidu’l-Medeniyye, Tehran 1903, s. 49.
40 Muhammed Ali Emîr Muezzî, “İmâmi Şiîlikte Hadisin Sıhhat Kıstasları ve Fakîhin Otoritesine Dair
Değerlendirmeler,” (çev. M. Ali Sönmez), Uludağ Ü. İ. F. D, cilt 12, sayı 2, yıl 2003, s. 338.
41 Ahbârîlerin yeniden ortaya çıkışı ve sebepleri ile ilgili geniş bilgi için bkz. Uyar, Ahbârîlik, s. 156-
174.
42 Muezzî, “İmâmi Şiîlikte Hadisin Sıhhat Kıstasları,” s. 340.
43 Seyyid Haşim b. Süleyman el-Bahrânî, el-Burhân fî Tefsiri’l-Kur’ân, Kum trs., I, 25.
44 Geniş bilgi için bkz.: Habibov, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, s. 31-33
Dr. Aslan HABİBOV
218
Aslında Ehl-i Sünnet cephesinde de İkinci Rivayet Dönemi yaşanmıştır. İbn Kesîr (ö.
774/1373)’in telif etmiş olduğu Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm’i ve Abdurrahman es-Suyûtî (ö.
911/1505)’nin ed-Dürru’l-Mensûr’u İmâmiyye’deki İkinci Rivayet Dönemi’ne yakın dönemde
kaleme alınan tam anlamıyla rivayet tefsirlerindedir.
4. Çağdaş Dönem veya İkinci Dirayet Dönemi (XIV–XV. asır)
Şiî tefsirinde ikinci rivayet dönemi hicri XIII. yüzyıla kadar devam etmiştir. XIII. yüzyılda
mutedil Ahbârîlerin uzlaşmacı tutumu ve Behbehâni (ö. 1205/1790)’nin çalışmaları
neticesinde tekrar Usûlîler etkin hale gelmeye başladı. Daha sonra bazı Ahbârîlerin,
Ahbâriliği diriltme çabaları fayda vermemiş, Usûli düşünce varlığını korumuş ve günümüze
kadar etkinliğini artırarak gelmiştir. Ahbarîler günümüzde başta Bahreyn olmak üzere bazı
yerlerde az da olsa varlıklarını, Usûlîlerin etkisi altında sürdürmektedirler.45
Usûlîlerin tekrar etkin hale gelmesiyle, yeniden Dirâyet Tefsirleri ön plana çıkmaya
başlamıştır. Bu dönemde Arapça ve Farsça çok sayıda tefsir telif edilmiştir.46 Bunlardan,
Muhammed Cevâd Belâğî (1352/1933)’nin, Âlâu’r-Rahmân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Mir Kerim
Ağa Bâkuvî (ö. 1358/1939)’nin Keşfu’l-Hakâik an Nüketi’l-Âyâti ve’d-Dekâik,47 Muhammed
Cevâd Muğniyye (1400/1980)’nin el-Kâşif fî Tefsîri’l-Kur’ân, Ebu’l-Kâsım el-Hûî (ö.
1413/1992’nin el-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân,
48 Nâsir Mekârim Şirâzî’nin el-Emsel, Muhammed
Hüseyin Fadlallah’ın Min Vahyi’l-Kur’ân adlı tefsirleri saymamız mümkündür. Bunların dı-
şında Komisyon tarafından yazılan ve Mekârim Şirâzî’nin tedkik ve tashih ettiği Tefsîru’nNumûne,
Ca’fer Subhânî tarafından kaleme alınan Mefâhimu’l-Kur’ân adlı konulu Kur’ân
tefsirlerini de anmamız yerinde olacaktır. İkinci Dirayet Döneminin en önemli müfessiri
45 Geniş bilgi için bkz. Uyar, Ahbârîlik, s. 334-359.
46 Konu ile ilgili bkz. Behşâişî, Tabakât, s. 690-1106.
47 Azerbaycanlı müfessirimiz Azeri Türkçesiyle yazılan ilk tefsirin sahibidir. Merhum müfessirimiz
1939 yılında 84 yaşında iken “İslami harekette bulunduğu ve anti-Sovyet düşüncede olduğu” için
kurşunlanarak şehit edilmiştir. Müfessirimiz bu dönemde şehit edilen binlerce masumdan biridir.
Bu tefsir Ahmet Dolunay tarafından Türkiye Türkçesine çevrilerek Gerçeğin Doğuşu adı ile İstanbul’da
2000 yılında basılmıştır.
48 Bu tefsirin sadece birinci cildi basılmıştır. Bu ciltte müfessir Giriş ve Fâtihâ Suresi’nin tefsirine yer
vermiştir. Müfessir vefat ettiğinden bu tefsirin devamı gelmeyecektir.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
219
Allame Muhammed Hüseyin et-Tabatabâî (ö. 1402/1981) ve telif ettiği el-Mîzân fî Tefsiri’lKur’ân
adlı tefsiridir.49
Çağdaş dönemde telif edilen tefsirlerin metoduna dikkat ettiğimizde, günümüzde Şiî
çevrelerde dirayet tefsirinin ön planda olduğu ve rivayet tefsirine fazla ilgi gösterilmediği
anlaşılmaktadır. Bu durum Ehl-i Sünnet açısından da aynıdır. Zira çağdaş dönemde Sünnî
müfessirler tarafından kaleme alınan tefsirler de Dirayet tefsirleridir.
B. GÜNÜMÜZE ULAŞAN EN ESKİ ŞİÎ TEFSİRLER
Makalemizin ilk bölümünde tam anlamıyla ilk Şiî tesirinin Tâbiun döneminde telif
edildiğini, bunu daha sonra çok sayıda tefsirin takip ettiğini, ileriki dönemde bu sayının
katlanarak arttığını, ancak telif edilmiş olan çok sayıda tefsirin orijinal haliyle elimizde bulunmadığını,
yalnız III-IV. asırda yazılmış olan tefsirlerde muhafaza edilerek günümüze
ulaştırıldığını belirtmiştik.
İlk dört asırda telif edilmiş olan tefsirlerden İmâmiyye Şîası’na ait olduğu söylenen
beş tefsir günümüze ulaşmıştır. Bunlar sırasıyla Tefsiru İmam Ca’fer es-Sâdık, Tefsiru
İmam Hasan el-Askeri, Tefsiru Furât el-Kûfî, Tefsîru’l-Ayyâşî ve Tefsîru’l-Kummî’ir.50
Makalemizin bu bölümünde söz konusu tefsirler ve müellifleri ile ilgili geniş bilgi
vermeye çalışacağız.
1. İmam Ca’fer es-Sâdık ve Tefsiri
Günümüzde Şia’ya nispet edilen en eski tefsir İmam Ca’fer es-Sâdık’a ait olduğu
söylenen Tefsîru İmam Ca’fer es-Sâdık adı ile bilinen ve bazı kütüphanelerde yazma şeklinde
muhafaza edilen bir tefsirdir. Tefsirin Şîa’nın VI. İmamı Ca’fer es-Sâdık’a nispet edil-
49 Geniş bilgi için bkz.: Habibov, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, s. 34-37.
50 Son dönem kaynaklar ayrıca Nu’mânî (ö. 360/971 civarı)’ye ait bir tefsirden söz etmektedirler.
Muhammed Bâkır el-Meclisî Bihâru’l-Envâr adlı eserinde (Beyrut, trs., LXXXX, 237-290.) 58 sayfalık
bir metin nakletmiştir. Bu metin tefsirden ziyade bir mukaddimedir. Bu eser Nu’mânî’ye, Mâ Verede
fî Sunûfi Âyâti’l-Kur’ân, Sa’d b. Abdillah el-Eş’arî (ö. 301/920)’ye en-Nâsih ve’l-Mensûh,
Seyyid Murtaza Alemu’l-Hudâ’ya ise Risâletu’l-Muhkem ve’l-Muteşâbih adı ile nispet edilmektedir.
Bu konu ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Geniş bilgi için bkz.: Habibov, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, s.
72-73.
Dr. Aslan HABİBOV
220
mesi İmâmiyye açısından heyecan verici olsa da, aşağıda açıklayacağımız sebepler bu
tefsirin İmam’a aidiyetinin ihtimal dâhilinde olmadığını göstermektedir. Tefsirle ilgili bilgilere
geçmeden önce sahibi olduğu iddia edilen İmam Ca’fer es-Sâdık hakkında kısa bilgi vermenin
faydalı olacağı kanaatindeyiz.
İmâmiyye Şiası’nın VI. İmamı Ca’fer es-Sâdık, hicri 83/702 Medine’de doğmuştur.
Babası Muhammed el-Bakır, annesi ise Fatıma binti Kâsım b. Muhammed b. Ebî Bekr’dir.51
İsmi Ca’fer, künyesi Ebû Abdullah, lakâbı ise Sâdık’tır. Hicri 148/765 yılında vefat etmiş ve
Bâki mezarlığında babasının yanında defnedilmiştir.52 Babası İmam Muhammed el-Bâkır,
Âtâ, Urve, Nâfi ve Zühri’den rivayetlerde bulunmuştur. Kendisinden ise oğlu İmam Mûsa elKâzım,
Yahya b. Said, Ebân b. Tağlib, İbn Cureyh, Mâlik, Ebû Hanife, Süfyan b. Uyeyne ve
Şu’be gibi meşhur alimler bir çok rivayette bulunmuşlardır.53 Kaynaklar İmam Malik’in, “Bir
süre Ca’fer b. Muhammed’in yanına gidip geliyordum. Yanına her gittiğimde onu ya namaz
kılıyor, ya oruç tutuyor veya Kur’ân okuyor, görüyordum. Abdestsiz hadis naklettiğini hiç
görmedim”54 şeklinde sözünü nakletmektedirler. İmam Sâdık ilim bakımından da herkes
tarafından kabul görmüş ve övülmüştür. Nitekim Ebû Hanife kendisi hakkında, “Ben Ca’fer
b. Muhammed’den daha bilginini görmedim” ifadesini kullanmaktadır.55
Kaynaklarda İmam Ca’fer es-Sâdık’a ait eserlerin sayısı hakkında farklı bilgiler bulunmaktadır.
Örneğin Âmilî eserlerin sayısını 24 olarak belirtirken, Fuad Sezgin ise bu
sayının 34 olduğunu ileri sürmektedir. Bu eserlerden bazıları şunlardır:
51 Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr b. Rustem et-Taberî, Delâilu’l-İmâme, Beyrut 1988, s. 110-111.
52 Ebû Ali Fadl b. Hasan et-Tabersî, İ’lâmu’l-Vera bi A’lâmi’l-Hudâ, Beyrut 1985, s. 312.
53
Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Siyeru Â’lâmi’n-Nubelâ, Beyrut 1986,
VI, 255-256; Seyyid Muhsin el-Emin, A’yânu’ş-Şîa, Beyrut 1986, I, 666.
54
İbn Hâcer, Tehzîb, II, 104-105.
55
Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Tezkiretu’l-Huffâz, Haydarabad 1955,
I, 166.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
221
Misbâhu’ş-Şerîa ve Miftâhu’l-Hakîka, Kitâbu’t-Tevhid, Kitâbu’l-İhlîlce, Havassu’lKur’âni’l-Azîm,
Esrâru’l-Vahy, Risâletu’l-Vesâya ve’l-Fusûl, İhtilâcu’l-A’zâ ve Duâu’lCevşen56
Tefsiri
İsmine hiçbir Şiî kaynakta rastlanmayan, ancak dünyanın muhtelif kütüphanelerinde
İmam Ca’fer es-Sâdık’a nispet edilen ve yazma halinde bulunan bir tefsir de mevcuttur.
Ortalıkta bu adla bir tefsir bulunduğu için biz burada önce bu eseri kısaca tanıtıp daha
sonra çeşitli açılardan eleştiriye tabi tutacağız.
Kütüphanelerde İmam Ca’fer’e nispet edilen bu tefsirin 5 farklı nüshası bulunmaktadır.
Bunlar;
1. Buhara nüshası: XV. 13’de kayıtlı bulunan bu nüsha 309 varak olup, hicrî 1019 yı-
lında istinsah edilmiştir. 2. Bankipor nüshası: 18. 2/1460’da kayıtlı olup 233 varaktır. Hicrî
12. yüzyılda istinsah edilmiştir. 3. Aligarh nüshası: 2976111/28’de kayıtlı olup 138 varaktır.
İstinsah tarihi belli değildir. 4. Ch. Beatty nüshası: 5253’de kayıtlıdır. 137 varak olup, hicrî
10 yüzyılda istinsah edilmiştir. 5. Süleymaniye nüshası: Nafiz Paşa 65’de kayıtlı olup 154
varaktır.57
Biz çalışmamızın bu bölümünden itibaren Süleymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa
65’te kayıtlı bulunan bu nüshayı esas alarak incelemeye çalışacağız.
Nafiz Paşa 65’te kayıtlı bulunan nüsha üzerinde Tefsir-i Hazreti İmam Ca’fer Sâdık
ibaresi bulunmaktadır. Kitabın cilt kapağı siyah kartondan yapılmış, sırtı bez ile kaplanmış-
tır. Ebat’ı 225x168, 140x75 mm’dir. Yazısı nesih, satır sayısı 19, varak sayısı 154’tür. Kâğı-
56
İmam Ca’fer es-Sâdık’ın tüm eserleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. el-Emîn, A’yânu’ş-Şîa, I, 668-
669; Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband (GAL Supp.),
Leiden 1937-1942, I, 104; Fuad Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttum (GAS), Leiden
1968, I, 528-531, Mustafa Öz, “Ca’fer es-Sâdık,” DİA, İstanbul 1993, VII, 3.
57 Sezgin, GAS, I, 529.
Dr. Aslan HABİBOV
222
dı teksir kâğıdı renginde, fakat parlaktır. 1. a’da Selahuddîn el-Mevlevî tarafından vakfedildiğine
dair mühür bulunmaktadır. İstinsah tarihi ve müstensihi belirtilmemiştir.58
Elimizde bulunan nüshadaki ravilerin toplam sayısı yedidir. Bu raviler sırasıyla şunlardır:
1. Ahmed b. Muhammed b. Harb (ö. ?), 2. Ebû Tâhir b. Me’mun (ö. ?), 3. Ebû Muhammed
el-Hasan b. Muhammed b. Hamza (ö. ?), 4. Muhammed b. Hamza (ö. ?), 5. Ebû
Muhammed el-Hasan b. Abdillah (ö. ?) 5. Ali b. Muhammed b. Ali b. Mûsa er-Rıza (ö.
254/868), 7. Musa b. Ca’fer (ö. 183/799).
Kitap, “Bismillahirrahmanir rahim. Elhamdu lillahi’l-lezî hadaat lehu ef’idetu’lCebbârîn...”
cümlesiyle başlar, “temmetu’l-kitâb biavnillahi’l-meliki’l-vehhâb” cümlesiyle son
bulmaktadır.
İmam Sâdık’a nispet edilen bu tefsir tamamen işârî bir metotla yazılmış olup, Fâtiha’dan
Nâs’a kadar Kur’ân’ın tamamını ihtiva etmektedir. Kitap bir varaklık kısa mukaddimeden
sonra “Besmele”nin tefsiri ile başlar. Bu mukaddime “hamdele” ve “salvele”den
ibaret olup, tefsirin yazılması ile ilgili hiçbir açıklamaya yer verilmemektedir. Daha sonra
sırasıyla ayetleri tefsir ederek, aynı metodla Nas’a kadar devam etmektedir. Tefsirde İmam
Sâdık’ın yanısıra babası İmam Bâkır’ın da görüşlerine önemli ölçüde yer verilmiştir.59 Ayrı-
ca yer yer Hz. Peygamber60 ve İmam Ali’den61 de rivayetler aktarılmıştır. Tefsirin sonunda
ise İmam Ali, Zunnûn el-Mısrî ve Cüneyd-i Bağdâdî’den şiirler bulunmaktadır.62
Her ne kadar bazı kütüphanelerde İmam Ca’fer es-Sâdık’a izafeten böyle bir tefsir
bulunmakta ise de, bu durum tefsirin ona ait olduğunu kesinleştirmemektedir. Nitekim
sözkonusu tefsir bazı açılardan problem içermektedir.
58 Geniş bilgi için bkz. Celal Kırca, “Ca’fer es-Sâdık ve Ona İzafe Edilen Tefsir,” Erciyes Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 6, yıl 1989, .s. 106-107.
59
İmam Ca’fer b. Muhammed es-Sâdık, Tefsîru İmam Ca’fer es-Sâdık, Yazma, Süleymaniye
Kütühanesi, Nafiz Paşa 65, v. 13b, 20b, 23b, 27a, 117b, 119a, 127b, 128a, 145a.
60
İmam Ca’fer es-Sâdık, Tefsîr, v. 43b, 139b,
61
İmam Ca’fer es-Sâdık, Tefsîr, v. 23b, 37b.
62
İmam Ca’fer es-Sâdık, Tefsîr, v. 153b-154a.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
223
İlk olarak şunu belirtmemiz gerekir ki, hiçbir Şiî kaynakta İmam Sâdık’ın böyle bir
tefsirinin varlığından bahsedilmemektedir. 63 İkinci olarak tefsirin senedinde bulunan
ravilerin ekseriyeti meçhuldür. Yukarıda isimlerini sıraladığımız şahıslardan Mûsa b. Ca’fer,
VII. İmam ve İmam Sâdık’ın oğlu İmam Musa el-Kâzım’dır. İmam Kâzım’dan nakleden ise
oğlu İmam Ali b. Mûsa’nın torunu ve X. İmam Ali b. Muhammed en-Naki’dir. İmam Kâ-
zım’dan torununun oğlu olan İmam Ali en-Nâki’nin rivayette bulunması tarihi açıdan mümkün
değildir. Çünkü İmam Kâzım’ın vefatı hicri 183, İmam Nâki’nin doğumu ise hicrî 212
yılına tekabül etmektedir.64 Kaynaklarda Ehl-i Beyt İmamlarından olan ilk iki kişi hakkında
yeterli bilgi bulunmasına rağmen, diğer beş ravi hakkında ilk dönem Şiî ricâl kitaplarında
her hangi bir kayda rastlayamadık.
Ancak Brockelmann’ın bildirdiğine göre65 Buhara ve Bankipore nüshalarını nakleden
kişi Muhammed b. Harb değil, Muhammed b. İbrahim b. Ca’fer en-Nu’mânî’dir. Biz bu iki
nüshaya ulaşamadığımız için kabul veya reddetme imkânına sahip değiliz.66 Netice itibariyle
sened açısından da bakıldığında tefsirin İmam Sâdık’a aidiyeti çok şüphelidir.
Ayrıca bilindiği gibi Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyin es-Sülemî
Hakâiku’t-Tefsîr adlı eserinde İmam Ca’fer es-Sâdık’tan çok sayıda nakilde bulunmaktadır.
Elimizdeki nüshayı bu rivayetlerle karşılaştırdık.67 Besmelenin tefsiri hariç-ki ufak farklılıklar
vardır-benzer açıklamalara rastlayamadık. Daha sonra her ikisini önemli Şiî kaynaklardaki
Ca’fer es-Sâdık rivayetleri ile karşılaştırdık. Sonuç yukarıda belirttiğimiz gibi olumsuz çıktı.
63 Tahrânî, ez-Zerîa, IV, 269.
64 Tabersî, İ’lâmu’l-Verâ, s. 335, 396.
65 Brockelmann, GAL, Supp, 1/321.
66 Meclîsî, Nûmânî’nin İmam Sâdık’tan nakletmiş olduğu 58 sayfalık bir metin kaydetmektedir. Ancak
elimizdeki nüsha ile karşılaştırdığımızda benzer hiçbir yönünün olmadığını tespit ettik. Bkz. Meclî-
sî, Bihâru’l-Envâr, LXXXX, 237-290.
67 Karşılaştırınız: Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, Beyrut 2001. Ayrıca bu karşılaştırmada
Paul Nwyia tarafından Sülemî Tefsirindeki Ca’fer es-Sâdık’a dayanan rivayetlerin biraraya
getirildiği kitapçığı da kullandık. Bu kitapçık 1968 yılında Le Tafsîr Mystique Attribue a Ğa’far
Sâdiq adıyla Beyrut’ta basılmıştır.
Dr. Aslan HABİBOV
224
Netice itibariyle söyleyebiliriz ki hem elimizdeki yazma halinde olan tefsirin, hem de
Sülemî’nin nakletmiş olduğu rivayetlerin İmam Ca’fer es-Sâdık’a aidiyeti şüphelidir.
2. İmam Hasan el-Askerî ve Tefsiri
İlk dönem Şiî tefsirlerden biri de İmâmiyye’nin XI. İmam Hasan el-Askerî’ye nispet
edilen bir tefsirdir. Fatiha ve 282. ayete kadar Bakara suresini ihtiva eden bu tefsirin
İmam’a aidiyeti Şiî ilim çevrelerinde tartışma konusudur. Her ne kadar bir çok önemli Şiî
âlim tarafından referans olarak kabul edilse de bir takım sebeplerden ötürü bazı alimler
tefsirin İmam Hasan el-Askerî’ye ait olmadığını ileri sürmektedirler. Çalışmamızın bu bölü-
münde önce İmam Hasan el-Askerî hakkında kısa bilgi verdikten sonra tefsirini çeşitli açı-
lardan inceleyecek ve İmam’a aidiyetini tartışacağız.
Şiîlerin XI. İmamı Hasan b. Ali el-Askerî hicrî 232 (m. 847) yılında Irak’ın Samarra
şehrinde dünyaya geldi. Babası İmam Ali b. Muhammed, annesi ise Hudayse’dir. Bazı
tarihçilere göre annesinin ismi Süsen’dir.68 Lâkapları, “Nâkî,” “Zekî,” künyesi ise “Ebû Muhammed”’dir.
69 Abbâsî halifesinin emriyle Samarra’nın Asker denilen semtinde mecburi
ikamete tabi tutulduğu için “el-Askerî” nisbesiyle tanınmıştır. 70 Babasının hicri 254/868
yılında vefatı üzerine yerine geçerek 22 yaşında iken Şiîlerin önderliği vazifesini üstlenmiş-
tir.71 İmam Hasan el-Askerî hicrî 260/874 yılında 28 yaşında iken Samarra’da vefat etmiş,
evinde babasının mezarının yanıbaşında defnedilmiştir.72
Kaynaklarda İmam Hasan el-Askerî’ye nispet edilen 5 eserin ismi geçmektedir. Bunlar;
68 Ebû Ca’fer Muhammed b. Yâkub b. İshak Kuleynî, el-Usûl mine’l-Kâfi, Tehrân 1365, I, 503; Şeyh
Müfîd, el-İrşâd, s. II, 313; Tabersî, İ’lâmu’l-Verâ’, s. 408.
69 Taberî, Delâilu’l-İmâme, s. 223.
70 Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Mûsa b. Bâbuveyh Şeyh Sadûk, İlelu’ş-Şer’âi’, Necef
1963, s. 241, (Bab 176).
71 Tabersî, İ’lâmu’l-Verâ, s. 355.
72
Şeyh Müfîd, el-İrşâd, s. II, 336. Hasan el-Askerî’nin hayatı ile ilgili geniş bilgi için bkz. Emîn,
A’yânu’ş-Şîa, II, 40-44; Mehdi Pişâvî, İmamların Hayatı, (çev., Davut Duman), İstanbul trs., s. 421-
451.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
225
Kitâbuhu Aleyhisselâm ilâ İshâk b. İsmâil en-Neysâbûrî, Mâ Ruviye Anhu mine’lMevâzi’l-Kısâr,
Risâletu’l-Menkibe, Mukâtebâtu’r-Ricâl ani’l-Askerîyeyn ve et-Tefsir:
73
Tefsiri
Birçok kaynak İmam Hasan el-Askerî’nin imla ettirmesi ile yazılmış bir tefsirin varlı-
ğından bahsetmektedir.74 Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan75 bu tefsir birkaç
kez basılmıştır. İlk olarak Kaçar hanedanından Nasıruddîn Şah zamanında 1268 yılında
Tahran’da basılmıştır. İkinci olarak 1313 yılında tekrar basılmıştır. Üçüncü olarak 1315
yılında Tebriz’de Ali b. İbrahim el-Kummî tefsirinin haşiyesinde basılmıştır.76 Son olarak ise
Seyyid Ali Âşur’un tahkik ve tashihi ile 2001 yılında Beyrut’ta basılmıştır. Seyyid Ali Âşur
tahkik boyunca tüm yazma ve 1268 yılında Tahran’da basılan nüsha ile 1315 yılındaki
nüshalar karşılaştırmıştır.77
İmam Hasan el-Askerî’ye nispet edilen tefsirin ravileri sırasıyla şu şekildedir:
1. Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ca’fer b. Dekkâk, 2. Ebu’l-Hasan Muhammed
b. Ahmed b. Ali b. Hasan b. Şâzân ve Ebû Muhammed Ca’fer b. Ahmed b. Ali el-Kummî, 3.
Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali b. Mûsa b. Bâbuveyh el-Kummî 4. Ebu’l-Hasan Muhammed
b. Kâsım el-Esterebâdî el-Hâtîb, 5. Ebû Yâkub Yûsuf b. Muhammed b. Ziyad ve Ebu’lHasan
Ali b. Muhammed b. Seyyâr.
Tefsirin başında, sözkonusu tefsirin yazılması ile ilgili geniş açıklama bulunan bir
mukaddime yer almaktadır. Mukaddimede tefsirin aslen Taberistanlı olan iki ravisi, babaları
ile birlikte o sıralarda şehirde hüküm süren “ed-Dâi ile’l-Hak” lâkabıyla tanınan el-Hasan b.
Zeyd el-Alevî’nin farklı mezhep mensuplarına yapmış olduğu baskı ve işkenceden kaçıp
İmam Hasan el-Askerî’ye sığındıklarını, bir müddet sonra babalarının geri döndüğünü,
73
İmam Hasan el-Askerî’nin eserleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Emîn, A’yânu’ş-Şîa, II, 41.
74 Ağa Bozorğ Tahranî (Muhammed Muhsin Nezîlu Samarrâî), ez-Zerîa İlâ Tesânîfi’ş-Şîa, Kum 1498,
IV, 285
75 Yazılı nüshalarla ilgili geniş bilgi için bkz. Seyyid Ali Âşûr, “Mukaddime,” Tefsîr-i İmam Hasan elAskeri,
(İmam Hasan el-Askerî), Beyrut 2001, s. 6-9.
76 Tahrânî, ez-Zerîa, IV, 285.
77
İmam Hasan el-Askerî, Tefsîr, Beyrut 2001, s. 9. Çalışmamız boyunca bu nüshayı kullanacağız.
Dr. Aslan HABİBOV
226
kendilerinin ise orada kalarak İmam’ın imlasıyla 7 yıl zarfında tefsiri yazdıklarını belirtmektedirler.78
Şu an elimizde bulunan bu tefsir Fâtiha suresinin tamamını ve Bakara suresinin
282. ayetine kadar olan kısmını ihtiva etmektedir.
Ayetlerin tefsirinde İmam Hasan el-Askerî kendi yorumlarının yanısıra, Hz. Peygamber
ve diğer Ehl-i Beyt İmamları’nın görüşlerine de yer vermektedir. Bu noktadan bakıldığında
sözkonusu tefsir tam anlamıyla bir “rivâyet tefsiri”dir.
Tefsirin sıhhatine ve İmam Askerî’ye aidiyetine gelince, bu konuda Şiî ulema arasında
tam bir ittifak mevcut değildir. Bir kısım alim bunun tamamen uydurma olduğunu ve
İmamla yakından uzaktan bir alakasının olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bir başka kısma göre
ise, diğer tüm kaynaklarda olduğu gibi burada da zayıf, uydurma rivayetler olmakla birlikte,
tefsir İmam’a ait rivayetleri içermektedir.79
Tefsirin İmam’a ait olmadığını ileri sürenler birkaç yönden itirazda bulunmuşlardır.
1. Tefsirin senedi problemlidir.
Bunlara göre, İmam’ın kendilerine imla ettirdiğini iddia eden Ebû Yâkub Yûsuf b.
Muhammed b. Ziyâd ve Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Seyyâr meçhul kimselerdir. Bu
ikisinden rivayette bulunan Ebu’l-Hasan Muhammed b. Kâsım el-Esterebâdî el-Hatib ise
yalancı ve zayıftır.80 Dolayısıyla senedinde bu kadar problem bulunan bir tefsirin İmam’a ait
olduğunu iddia etmek doğru değildir.
2. İçerik açısından tefsirde kabulü mümkün olmayan hatalar bulunmaktadır.
Tefsirde aktarıldığına göre, “Haccâc b. Yûsuf Muhtar b. Ubeyde es-Sekafî’yi hapsetmiş
ve onu öldürmek için fırsat kollamıştır. Ancak buna imkân bulamamıştır. Böylece
78
İmam Hasan el-Askerî, Tefsîr, s. 21-24.
79 Behşâişî, Tabakât, 199.
80 Ahmed b. Hüseyin İbnu’l-Ğazâirî, Ricâl, Kum 1364, VI, 65; Takuyiddîn el-Hasan b. Ali b. Dâvûd elHillî,
Kitâbu’r-Ricâl, Tehran 1383, s. 256-257; Muhammed Hâdi Marifet, et-Tefsir ve’l-Mufessirûn,
Meşhed 1997 I, 478.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
227
Allah onun eliyle İmam Hüseyin’in intikamını düşmanlarından almıştır.”81 Oysaki Haccâc
hicrî 75 yılında hâkimiyete gelmiştir. Muhtar ise hicri 65 veya 66 yılında Mus’ab b. Zübeyr
tarafından öldürülmüştür.82
Ayrıca Bakara suresi 23. ayetinin tefsirinde nakledilenleri83 okuyan kimse bu tefsirin
İmam’a aidiyetini kabul edemez.84
İşte bu tür bariz tarihi hataları ve kabul edilemez bilgileri içinde barındıran bir tefsirin
İmam’a aidiyeti doğru olamaz.
Bu itirazlara eserlerinde yer verenler şunlardır:
Nakdu’r-Ricâl’in sahibi Muhakkik Tefrîşî, Şâriu’n-Nicât”ın yazarı Muhakkik Dâmad,
Menhecu’l-Mekâl’in yazarı Esterebâdî, Câmiu’r-Ruvât’ın sahibi Erdebîlî, Âlâu’r-Rahman
tefsirinin yazarı Muhammed Cevad Belâğî, el-Ahbâru’d-Dâhile’nin sahibi Muhakkik Şuşterî
ve Hâşiyetu Mecmei’l-Beyân’ın yazarı Mirza Ebu’l-Hasan Şârânî.85
Bu itirazların dışında tespit ettiğimiz ve tefsirin sıhhatine zarar veren başka bir husus
ise şudur:
Raviler tefsirin mukaddimesinde, İmam Hasan el-Askerî’nin imla ettirdiği bu tefsirin
yazılma işleminin 7 yılda tamamlandığını söylemektedirler.86 Oysa İmam el-Askerî babası
Ali el-Hâdî’nin hicrî 254 yılında vefat etmesiyle yerine geçmiş ve 260 yılında şehit olmuştur.
Dolayısıyla İmamet süresi 6 yıl sürmüştür. Bu süre de ravilerin iddia ettiği süreden 1 yıl
azdır.
Buna karşın Şîa uleması arasında önemli bir grup ise, bu tefsirin İmam’a ait olduğu-
81
İmam Hasan el-Askerî, Tefsîr, s. 128.
82 Ebu’l-Fidâ İbn Kesîr İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Mısır trs., VIII,
291-292; Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-Mesûdî, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, Kahire
1964, III, 84.
83
İmam Hasan el-Askerî, Tefsîr, s. 129-169.
84 Behşâişî, Tabakât, s. 199.
85 Behşâişî, Tabakât, s. 199.
86 İmam Hasan el-Askerî, Tefsîr, s. 24.
Dr. Aslan HABİBOV
228
nu ancak diğer kaynaklarda olduğu gibi sahih ve zayıf rivayetleri içerdiğini iddia etmiş ve
eserlerinde bu tefsirden rivayetler aktarmaktadırlar. Bu gruptan bazıları şunlardır:
Şeyh Sadûk, Ebû Mansur Tabersî, Kutbu Râvendî, İbn Şehrâşub, Şeyh Ali Kerekî,
Şehîd-i Sânî, baba ve oğul Meclîsî, Hurrü’l-Amûlî, Feyz el-Kâşânî, Hâşim Bahrânî,
Huveyzî, Niîmetullah Cezâirî, Muhammed Ca’fer Horasânî, Süleyman Bahrânî, Allâme
Vahîd Behbehânî, Ebu’l-Hasan Şerif, Şeyh Muhammed Tâhâ, Seyyid Abdullah Şubber,
Seyyid Hasan Burûcerdî, Huccetu’l-İslam Tebrizî, Şeyh Murtaza Ensârî, Şeyh Abdullah
Mâmukânî, Ayetullah el-Uzmâ Burûcerdî, Ali b. Hasan ez-Zuvârî, Ağa Bozorğ Tahrânî ve
Muhaddis Nûrî.87
Yukarıda isimlerini saydığımız âlimler arasında ez-Zerîa ila Tasânîfi’ş-Şîa adlı eserin
sahibi Ağa Bozorğ et-Tahrânî, tefsirin uydurma olduğunu iddia edenlerin ileri sürdükleri
argümanlara birkaç yönden cevap vermiştir.
Tahrânî’nin konu ile ilgili ilk itirazı Muhammed b. Kâsım el-Esterebâdî’nin zayıf ve
yalancı olduğu görüşünedir. Ona göre bu görüş ilk olarak İbnu’l-Ğazâirî’nin ez-Zuafâ adlı
eserinde ortaya atılmıştır. Daha sonra gelenler de ona uyarak bunu nakletmişlerdir. Ancak
ez-Zuafâ adlı kitabın İbnu’l-Ğazâirî’ye aidiyeti tartışmalıdır. Nitekim bu kitabı ilk olarak
Seyyid b. Tâvus (ö. 673/1274) Hallu’l-İşkâl adlı eserinde diğer dört Ricâl kitabıyla88 birlikte
nakletmektedir. Diğer dört kitapta muttasıl senet var iken, bu kitapta yoktur. Buradan da
anlaşılmaktadır ki, İbn Tâvus, bu kitabı birinden rivayet etmemiş, sadece ona mensup
olarak bulmuş ve eserinde dercetmiştir. İbn Tâvus’tan sonra öğrencileri Hillî ve İbn Dâvud
da onu takip etmişlerdir. Dolayısıyla bu kitabın sıhhati şüphelidir.89
Tahranî’ye göre bu tefsiri veledeyn’den (ilk iki ravi) sadece Muhammed b. Kâsım
nakletmemiştir. Zira Şeyh Sadûk, el-Emâlî adlı eserinde Muhammed b. Ali el-Esterebâdî
kanalıyla veledeyn vasıtasıyla bu tefsirden rivayette bulunmaktadır. Burada müstensih
tarafından yapılmış bir hatadan kaynaklanarak isim değişikliğinin varlığını iddia etmek de
87 Behşâişî, Tabakât, s. 200-201.
88 Bunlar, Tûsî’nin Ricâl ve Fihrist, Necâşî’nin Ricâl ve Keşşî’nin Ricâl adlı eserleridir.
89 Tahrânî, ez-Zerîa, IV, 288.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
229
doğru değildir. Çünkü iki ravinin Esterebâd’a döndükten sonra içinde Muhammed b. Kâ-
sım’ın da bulunduğu şehir halkına rivayette bulunmuş olmaları muhal değildir. Nitekim
tefsirin mukaddimesinde sadece Muhammed b. Kâsım’a aktarıldığına dair her hangi bir
kayıt da yoktur.90 Dolayısıyla Tahrânî’ye göre Muhammed b. Kâsım el-Esterebâdî’nin zayıf
ve yalancı olduğu doğru olsa da, ayrı bir ravinin bulunması durumu değiştirir. Tahrânî ayrı-
ca, nakletmiş olduğu rivayetlerin kesinlikle sahih olduğunu iddia eden ve Tûsî’nin “ricâl
konusunda alim” olarak tanıttığı Şeyh Sadûk gibi birisinin kendisinden rivayette bulunduğu
hocasının yalancı olduğunu tespit edememiş olabileceği hususuna itiraz etmektedir.91
Tahrânî’nin İbnu’l-Ğazâirî hakkındaki itirazına hak verip ez-Zuafâ adlı eserini bir tarafa
bırakacak olursak, o halde Muhammed b. Kâsım tamamen meçhul bir duruma düşecektir.
Çünkü kendisinin de belirttiği gibi Muhammed b. Kâsım hakkında ilk olarak İbnu’l-
Ğazâirî bilgi vermekte, diğerleri de ona dayanmaktadır.
Tahrânî’nin, “Şeyh Sadûk sadece Muhammed b. Kâsım vasıtasıyla değil, aynı zamanda
Muhammed b. Ali vasıtasıyla da bu tefsirden rivayet etmektedir” itirazına gelince,
bu doğrudur. Şeyh Sadûk’un eserlerinde bu senede rastlanmaktadır. Ancak bu durum
İmam Hasan el-Askerî Tefsiri’nin sıhhatine katkıda bulunamamaktadır. Çünkü adı geçen
Muhammed b. Ali el-Esterebâdi de meçhul bir kimse olup hakkında kaynaklarda hiçbir bilgi
mevcut değildir.
Tahrânî’nin, “Şeyh Sadûk gibi birisinin kendisinden rivayette bulunduğu hocasının
yalancı olduğunu tespit edememiştir” itirazına gelince biz de, “Şeyh Sadûk hakkında geniş
bilgi veren Tûsî ve Necâşî gibi Ricâl sahiplerinin, eserlerinde kendisinden çok sayıda rivayette
bulunduğu ve övdüğü Muhammed b. Kâsım el-Esterebâdi ile Muhammed b. Ali elEsterebâdî
hakkında her hangi bir bilgi vermemeleri garip değil mi?” şeklinde bir karşı
itirazda bulunabiliriz.
Tahrânî’nin itirazını dikkate alarak Şeyh Sadûk’un Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rıza, İlelu’ş-
Şerâi ve el-Emâlî adlı eserlerinde yapmış olduğumuz inceleme sonucunda senedlerdeki bir
90 Tahrânî, ez-Zerîa, IV, 286.
91 Tahrânî, ez-Zerîa, IV, 290.
Dr. Aslan HABİBOV
230
farklılık gözümüze çapraktadır. Daha önceden bahsedildiği gibi tefsirde İmam Hasan elAskerî’den
Ali b. Muhammed b. Seyyar ve Yûsuf b. Muhammed b. Ziyad vasıtasız naklederlerken,
adı geçen eserlerde ise babaları vasıtasıyla nakletmektedirler.92 Bununla birlikte
Şeyh Sadûk’un yukarıda adı geçen eserlerindeki rivayetlerle yapmış olduğumuz karşılaş-
tırma sonucunda, senetteki farklılıkların yanısıra bazı metin farklılıklarını da tespit ettik.
Ancak Tahrânî bu farklılıktan söz etmemiştir.
Yukarıda aktardığımız bilgilerden hareketle, tefsirin İmam el-Askerî’ye aidiyetinin
şüpheli olduğunu söyleyebiliriz. İster senet, ister içerik açısından var olan şüpheler tefsirin
sıhhatine açıkça halel getirmektedir. Dolayısıyla İmam’ın bizzat bu şekilde imla ettirdiği
iddiası bizce doğru değildir. Şeyh Sadûk gibi önemli bir Şiî âlimin eserlerinde yer vermesi
aslında göz ardı edilemeyecek kadar önemlidir. Bununla birlikte Şeyh Sadûk’un eserlerindeki
senet ve metin farkı dikkat çekicidir. Bu da en azından elimizde az bir kısmı bulunan
ve İmam el-Askerî’ye nispet edilen tefsirin orijinal haliyle günümüze kadar ulaşmadığı,
zaman içerisinde bir takım tahrifata maruz kaldığı ihtimalini doğurmaktadır. Bu yüzden
konunun tam anlamıyla aydınlatılabilmesi için detaylı bir şekilde incelemeye ihtiyaç vardır.
3. Furât el-Kûfî ve Tefsiri
İlk dönem Şiî tefsirlerinden olduğu öne sürülen bir başka eser de Furât el-Kûfî’ye aittir.
Çalışmamızın bu bölümünde, hakkında farklı sözlerin söylendiği Furât el-Kûfî ve Tefsiri
ile ilgili açıklamalara yer verecek, bu eseri kısaca tanıtmaya çalışacağız.
Asıl adı Furât b. İbrahim b. Furât el-Kûfî93 olan müfessirin hayatı ile ilgili ilk dönem
Şiî kaynaklarda her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Son dönem kaynakların verdikleri
92 Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin b. Mûsâ İbn Bâbuveyh el-Kummî Şeyh Sadûk,
Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rıza, Meşhed 1413, I, 311, 516, 565, 574; İlelu’ş-Şerâi, Necef 1963, s. 140–141,
230–231, 298; el-Emâlî, Ketabhaney-i İslâmî 1362, s. 11. Şeyh Sadûk ayrıca Esterabâdî–Ahmed
b. el-Hasan el-Hüseynî-Hasan senediyle de İmam Hasan el-Askerî’den rivayet aktarmaktadır. Örneğin
bkz. Şeyh Sadûk, Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rızâ, I, 574.
93
Şeyh Sadûk, İlelu’ş-Şerâi, s. 142.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
231
bilgiler ise müellifin hayatını aydınlatacak düzeyde değildir.94 Furât el-Kûfî, Gaybet-ı Süğra
yani, III. asrın sonu IV. asrın başlarında yaşamış bir müfessirdir. Kuleynî, İbn Ukde ve İbn
Mâtî’nin çağdaşıdır.95 Kûfî nisbesinden hareketle Kûfe’li olduğunu söyleyebiliriz. Müfessirin
doğum yeri, tarihi, vefatı ile ilgili bir bilgiye de sahip değiliz. Kaynakların verdiği bilgilerin
yetersizliğinden Furât el-Kûfi’nin ilmi kişiliği ile ilgili bilgiye de sahip değiliz. Ancak tefsirin
başında öğrencisinin “Faziletli âlim, zamanının muhaddislerinin ustadı” şeklindeki tanımlaması
96 müfessirin kendi döneminde önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Çağdaş
araştırmacılar Furât’ın yaklaşık hicrî 310/922 civarında vefat ettiği görüşündedirler.97
Müfessirimizin hocalarının kimler olduğunu, kimden, ne zaman ve nerede ders aldı-
ğına dair en ufak bir bilgiye sahip değiliz. Ancak tefsirinden hareketle müfessirimizin yakla-
şık 126 kişiden rivayette bulunduğu görülmektedir.98 Tefsirinde rivayette bulunduğu hocalarının
sayısının bu kadar kabarık olması, Furât’ın ilmi kişiliği hakkında az da olsa bize ipucu
vermektedir. Bunlardan en fazla rivayette bulunduğu hocaları sırasıyla Hüseyin b. Saîd elAhvâzî
(ö. yaklaşık 260/874), Ca’fer b. Muhammed b. Mâlik el-Bezzâz el-Fezârî (ö. yakla-
şık 300/912) ve Ubeyd b. Kesîr el-Âmirî el-Kûfî (ö. 294/907) dir.
Müfessirimizin öğrencilerine gelince çeşitli kaynaklarda kendisine ait rivayetleri aktaran
şu öğrencilere rastlanmaktadır:
1. Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Muhammed b. Abdurrahman el-Hüseynî (veya elHasanî)
(ö.?), 2. Ebu’l-Hasan Muhammed b. (Hasan b.) Ahmed b. el-Velîd (ö. 343/954), 3.
el-Hüseyn b. Muhammed b. el-Ferezdak el-Fezârî (ö.?), 4. Osmân (ö.?), 5. Ebu’l-Kâsım
Hasan b. Muhammed b. Saîd el-Hâşimî (ö.?).
94 Örneğin bkz. Muhammed Bakır el-Mûsevî, Ravdâtu’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâi ve’s-Sâdât, Kum
1392, V, 353-355; Mirza Abdullah el-Efendi el-İsbahânî, Riyâzu’l-Ulemâ ve Hıyazu’l-Fudelâ,
Meşhed 1987, IV, 334.
95 Furât el-Kûfî’nin hayatı ile ilgili bkz. Muhammed el-Kâzım, “el-Mukaddime,” Tefsîru Furât el-Kûfî,
(Furât b. İbrâhim b. Furât el-Kûfî), Tahran 1990, s. 10-11.
96 Furât b. İbrahim b. Furât el-Kûfî, Tefsiru Furât el-Kûfî, Necef, trs. s. 7.
97 Âdil Nûrali Nâdirali, et-Tefsîr ve’l-Mufessîrûn İnda’ş-Şîa, (Basılmamış Doktora Tezi), Kuddîs Yûsuf
Üniversitesi Doğu Edebiyâtı Enstitüsü, Beyrut 1990, s. 110.
98 Bu şahısların tam listesi için bkz. el-Kâzım, el-Mukaddime, s. 25-41.
Dr. Aslan HABİBOV
232
Hiçbir kaynakta Furât el-Kûfî’nin Tefsir’den başka bir eserinin varlığından bahsedilmemektedir.
Bu yüzden müfessirimizin Tefsiri dışında eser telif edip etmediği hususunda
her hangi bir söz söyleme imkanına sahip değiliz.
Furât el-Kûfî’ye nispet edilen tefsirin muhtelif kütüphanelerde çok sayıda yazma
nüshaları bulunmaktadır.99 Ayrıca bu tefsirin matbu nüshaları da vardır. Tefsir ilk olarak
Muhammed Ali el-Ğaravî el-Ordubâdî’nin tahkiki ile hicrî 1354 yılında Necef Haydariye
matbaasında basılmıştır. Daha sonra Muhammed el-Kâzım’ım tahkiki ile 1990 yılında Tahran’da
yeniden basılmıştır.
Tefsirin ravisi Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Alevi el-Hüseynî (el-Hasanî)’dir.
Müfessir Kur’ân’ın tamamını değil, sırasıyla Fâtiha’dan Nâs’a kadar genellikle Ehl-i
Beyt hakkında nazil olduğuna inandığı ayetlerle ilgili rivayetleri nakletmiştir. Bu itibarla tefsir
tam anlamıyla bir rivayet tefsiridir.
Tefsirde rivayetlerin çoğunun senedinde Furât ile ilk ravi arasında bulunanlar düşü-
rülmüş ve “mu’anan” lafzı ile iki ravi bir birine bağlanmıştır.
Bir taraftan Furât el-Kûfî’nin mezhebinin belirsizliği diğer taraftan tefsiri hakkındaki
tartışmalar bizim açımızdan bu eserin sıhhatine halel getirmektedir. Çalışmamızın bu bö-
lümünde müfessirimizi ve tefsirini inceleme altına alacağız.
Kimliği bu kadar kapalı olan Furât el-Kûfî’nin mezhebi hakkında da net bir bilgiye
sahip değiliz. Şiî olduğunda şüphe olmayan müfessirimizin, İmâmiyye’den mi, yoksa
Zeydiye’den mi olduğu hususunda kesin bir bilgi mevcut değildir. İlk dönem Şiî Ricâl ve
Fihrist kitaplarının sahipleri İbnu’l-Ğazâirî, Keşşî, Necâşî, Tûsî, Hillî ve İbn Dâvud eserlerinde
Furât el-Kûfî’ye yer vermemişlerdir. Bu da müfessirimizin İmâmiyye’den olduğu hususunun
sözkonusu müellifler nezdinde sabit olmadığını göstermektedir. Bununla birlikte önemli
Şiî âlimlerden Şeyh Sadûk100 ve Hakim Haskânî101 eserlerinde müfessirimizden bir çok
99 Furât el-Kûfi Tefsiri’nin yazma nüshaları ile ilgili bkz. Kâzım, “Mukaddime,” s. 19-22.
100
Şeyh Sadûk, el-Emâlî, s. 8; Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rıza, s. I, 498-502; İlelu’ş-Şerâi, s. 5, 134-135, 142-
143, 172.
101 Hâkim Haskânî, Şevâhidu’t-Tenzîl li Kavâidi’t-Tafdîl, Muesseseyi Çap ve Neşr 1411, II, 385, 386.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
233
rivayet nakletmektedir. Ayrıca Kummî Tefsiri’nde öğrencisi kendi senediyle Furât elKûfî’den
2 tane nakilde bulunmuştur.102 Zeydî olduğu bilinen İbnu’ş-Şecerî el-Kûfî de Fadlu
Ziyâret’l-Hüseyin adlı eserinde kendisinden çok sayıda rivayet aktarmaktadır.103 Bir taraftan
İmâmiyye âlimlerinin diğer taraftan Zeydî alimin müfessirimizden nakilde bulunması durumu
tamamen karmaşık hale getirmektedir. Ancak son dönem Şîî âlimler Furât el-Kûfî’yi tamamen
sahiplenmiş ve eserlerinde ondan övgü ile bahsederek nakilde bulunmuşlardır. Bunlardan,
başta Hurru’l-Âmulî,104 Meclîsî105 ve Muhaddis Nûrî106 olmak üzere bir çok kimse
Furât’ı kaynak olarak kullanmışlardır. Son dönem Ricâl âlimlerinden Honsârî, 107 Ağa
Bozorğ Tahrânî, 108 Abdullah Efendî109 ve Hasan es-Sadr, 110 Furât el-Kufi’den övgü ile
bahsederek İmâmiyye âlimlerinden saymaktadırlar.
Öte yandan tefsirini incelediğimizde Zeydî düşünceye uygun rivayetlerin bulunduğu
görülmektedir. Örneğin o, ilk altı Ehl-i Beyt İmamı dışında diğerlerinden nakilde bulunmamaktadır.
Diğer taraftan ise Ebû Hureyre gibi İmâmiyye’nin itimad etmediği kimseden rivayette
bulunmaktadır.111 Bunun dışında Zeyd b. Ali’den Ali b. Hüseyin, Muhammed b. Ali ve
Ca’fer b. Muhammed’in masumiyetini inkâr cihetinden bir takım açıklamaları aktarmaktadır.112
Ayrıca İmam Zeyd’den İmametin şartının kılıçla isyan etmek olduğu ve evinde kapalı
102 Ali b. İbrâhim b. Hâşîm el-Kummî, Tefsîru’l-Kummî, Kum 1404, II, 324 ve 410. Ancak bu iki rivayeti
Furât’ın tefsiri ile karşılaştırdık. Her iki rivayetin senedinde bazı farklılıklar mevcuttur. Ayrıca
rivayetlerden birinin metninde Furât Tefsirinde olmayan bazı ilaveler bulunmaktadır. Krş. Furât elKûfî,
Tefsîr, s. 166 ve 204.
103 Örneğin bkz. İbnu’ş-Şecerî Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Hasan el-Alevî, Fadlı Ziyâreti’lHüseyin,
Kum 1403, s. 46-47, 49-50, 64, 67-68, 774-75.
104 Muhammed b. Hasan b. Ali b. Muhammed Hurru Âmulî, Vesâilu’ş-Şîa, Kum 1409, V, 115, 420,
438; VI, 59, 135, IX, 394; X, 446, 506.
105 Meclîsî, Bihâru’l-Envâr, XXXVII, 171, 193, 233, 273, 294, 339; XXXIX, 289, 291.
106 Mirza Hüseyin Nûrî, Mustedreku’l-Vesâil, Kum 1408, I, 169, II, 124, 283, 451, III, 276.
107 Honsârî, Ravzâtu’l-Cennât, V, 353-355.
108 Tahrânî, ez-Zeria, IV, 298-300.
109 Abdullah el-Efendî, Riyâdu’l-Ulemâ, IV, 334.
110 Hasan es-Sadr, Te’sîsu’ş-Şîa, s. 332.
111 Furât el-Kûfî, Tefsîr, s. 203.
112 Furât el-Kûfî, Tefsîr, s. 215.
Dr. Aslan HABİBOV
234
kapılar arkasında oturan kimsenin İmam olamayacağına dair rivayet nakletmektedir. 113
Bütün bunlar İmâmiyye Şiası’nın İmamet düşüncesine taban tabana zıttır. Diğer taraftan,
Furât el-Kûfî tefsirinde İmâmiyye’nin VII., IX. ve X. İmamlarının ashabından olan Huseyn b.
Sâid el-Kûfî el-Ahvâzî’den çok sayıda nakilde bulunmuştur. Öyleyse Furât el-Kûfî hangi
mezhebe mensuptur? Bir taraftan tefsirinde Ehl-i Beyt İmamlarından 6 tanesinin görüşlerine
yer verdiği, diğer taraftan Huseyn b. Said el-Ahvâzî’den nakilde bulunduğu için Şeyh
Sadûk ve Haskânî kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Şeyh Sadûk gibi önemli bir âlimin
eserlerinde görüşlerine yer verdiği bir kimseden ilk dönem Rical âlimlerinin haberdar olmadığı
düşünülemez. O halde, ilk dönem Rical âlimleri Şeyh Sâduk’un kendisinden rivayette
bulunmasına rağmen, Furât el-Kûfî’nin İmâmiyye’den olmadığına inandıklarını söyleyebiliriz.
Son dönem İmâmiyye âlimleri ise muhtemelen Şeyh Sadûk ve Haskânî’den hareketle
eserlerinde kendisinden nakilde bulunmuşlardır. Son dönem Ricâl âlimleri de bunlara bakarak
Furât el-Kûfî’nin İmâmiyyeden olduğuna karar vermişlerdir. Furât el-Kûfî’nin mezhebi
hakkında tefsirinin muhakkiki şu kanaate varmıştır: “Ya Furât el-Kûfî önceleri Zeydiye mezhebine
mensuptu. Daha sonra İmâmiyye’yi seçmiştir. Şeyh Sadûk’un kendisinden aktarmış
olduğu rivayetler onun İmâmiyye olduğu zamana denk gelmektedir veya Furât Zeydiye’den
olduğu halde İmâmiyye’nin görüşlerine açık bir kimse idi.”114
Yukarıda bahsettiklerimizden de görüldüğü gibi her ne kadar son dönem Şiî âlimler
kendisini İmâmiyye’den kabul etseler de, Furât el-Kûfî’nin İmâmiyye müfessirlerinden oldu-
ğu kesin değildir. Tam tersi Zeydiye’den olduğu ağırlık kazanmaktadır. Ayrıca söz konusu
tefsiri haklarında ileride bilgi vereceğimiz Kummî ve Ayyâşî tefsirleri ile karşılaştırdığımızda
arada önemli farkların bulunduğu göze çarpmaktadır.
Öte yandan tefsirin ravisi olan Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Alevi el-Hüseynî (elHasanî)
meçhul bir şahıs olup ilk dönem Şiî Ricâl ve fihrist kaynaklarında hakkında her
hangi bir bilgi mevcut değildir. Bir diğer taraftan tefsirdeki rivayetlerin ekseriyetinin senetlerinin
hazfedilerek Furât’la ilk ravinin “mu’anan” lafzı ile birbirine bağlanması da tefsirinin
başka bir zaaf noktasını teşkil etmektedir.
113 Furât el-Kûfî, Tefsîr, s. 181-182.
114 el-Kâzım, “el-Mukaddime,” s. 12.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
235
4. Ayyâşî ve Tefsiri
İmâmiyye Şîası’nın en eski ve en önemli tefsirlerinden bir diğeri de Muhammed b.
Mes’ûd el-Ayyâşî’ye ait olan Tefsîru’l-Ayyâşî’dir. Asıl adı Muhammed b. Mesûd b. Ayyâş
olan müfessir, aslen Semerkandlı olduğu için Semerkandî nisbesi ile anılmıştır. Bununla
birlikte Sülemî ve Temîmî nisbelerine de sahiptir. Künyesi ise Ebu’n-Nadr’dır.115
Kaynaklar müfessirimizin doğum yerini ve tarihini tasrih etmemişlerdir. Aslen
Semerkandlı olduğuna göre muhtemelen orada doğmuştur. İlk tahsilini kimden ve nereden
aldığı da malum değildir. Kûfe, Bağdat ve Kumlu hocalardan ders almış olması,
116 müfessirimizin
bu bölgelere ilmi seyahatlerde bulunduğunu göstermektedir. Vefat tarihi ise tam
olarak bilinmemekle birlikte çağdaş araştırmacılar tarafından hicrî 320/932 olarak kabul
edilmektedir.117
Müfessir Ayyâşî Şiîler nezdinde önemli bir yere sahiptir. Kaynaklar Ayyâşî’yi sika,
sadûk, kadri yüce şeklinde tanıtmaktadırlar.118 Kaynakların müfessirimiz hakkındaki, “bu
taifenin gözlerinden bir göz, geniş bilgi sahibi, rivayetlere muttali ve bu konuda basiret
sahibi” şeklindeki sözleri119 müfessirin ilmi kişiliği hakkında bize önemli ipuçları vermektedir.
Ayrıca Tûsi’nin Ricâl adlı eserinde, Ayyâşî hakkındaki, doğu’nun en fazla ilim, fazilet, edeb,
anlayış sahibi ve zamanında mukemmel birisi” 120 tanımlaması müfessirin Şiî mühitteki
derecesi açısından önemlidir. Bununla birlikte İbnu’n-Nedîm de Ayyâşî’yi, “zamanının bir
tanesi” şeklinde tanıtmaktadır. 121 Ayyâşî babasından kalan miras ve diğer mallarından
oluşan üç yüz bin dinarı ilim ve hadis öğrenimi için infak etmiştir. Onun evinin mescid gibi
115 Tûsî, Fihrist, s. 212; Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed en-Necâşî, Ricâl, Kum 1424, Ricâl, s.
350.
116 Necâşî, Ricâl, s. 351.
117 Nâdirali, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, s. 118.
118 Tûsî, Fihrist, s. 212; Necâşî, Ricâl, s. 350.
119 Tûsî, Fihrist, s. 212; Necâşî, Ricâl, s. 350.
120 Tûsî, Ricâl, s. 498.
121
İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, Beyrût 1964, s. 194.
Dr. Aslan HABİBOV
236
gelip-giden, okuyan insanlarla dolu olduğu rivayet edilir. 122 Ayyâşî özellikle tefsir sahasında
kendisinden sonrakiler üzerinde önemli derecede etkili olmuştur. Zira kendisinden sonra
telif edilmiş olan birçok Şiî tefsirinde onun izi görülmektedir. Bu durum günümüzde de aynı
şekilde devam etmektedir.
Kaynaklar Ayyâşî’nin ilk önce Ehl-i Sünnet’ten olduğunu, daha sonra Şiîliği seçtiğini
söylemektedir. Bu yüzden telif etmiş olduğu eserlerinin bir kısmını Sünnî itikadına göre
yazmıştır. Ayrıca Şiî olduktan sonra da Sünnî ve Şiîlere özel ayrı ayrı ilim meclisi kurmuş-
tur.123
Müfessirimizin eleştirilen tek yönü ise zayıf kimselerden de rivayette bulunması-
dır.124 Necâşî, müfessirimizin Ali b. Hasan b. Faddal, Abdullah b. Muhammed b. Halid etTayâlisî’nin
arkadaşlarından, bir grup Kufe’li, Bağdatlı ve Kumlu hocalardan ders aldığını
söylemektedir. 125 Ne var ki bu hocaların isimlerini tasrih etmemiştir. Ancak Ayyâşî’nin
önemli talebelerinden olan Keşşî’nin Ricâl adlı eserinde hocasının nakilde bulunduğu şahıslardan
bir kısmının ismini zikredelim:
1. İbrahim b. Muhammed b. Fâris, 2. Ahmed b. Abdullah el-Alevî, 3. Ahmed b. Mansur
el-Huzâî, 4. Ahmed b. Ca’fer b. Ahmed, 5. İshak b. Muhammed el-Basrî (Ebû İshak), 6.
Ca’fer b. Ahmed b. Eyyûb, 7. Cebrâil b. Ahmed el-Fâriyâbî, 8. Ebû Abdullah el-Hüseyin b.
Eşkîb, 9. Hamdân b. Ahmed el-Kûfî el-Kilâsî, 10. Ali b. el-Hasan b. el-Faddal, 11. Fadl b.
Şâzân, 12. Muhammed b. Ahmed et-Tehrî el-Kûfî.126
Kaynaklar en önemli üç öğrenci, 1. Ca’fer b. Muhammed b. Mesûd el-Ayyaşî, 2.
Haydar b. Muhammed b. Nuaym es-Semerkandî 3. Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz elKeşşî
127’nin ismini tasrih etmektedirler.
122 Necâşî, Ricâl, s. 351.
123 Tûsî, Ricâl, s. 213; İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 195.
124 Necâşî, Ricâl, s. 350.
125 Necâşî, Ricâl, s. 351-352.
126 Ayyâşî’nin rivayette bulunmuş olduğu şahısların geniş listesi için bkz. Seyyid Ebu’l-Kâsım elMûsevî
Hûi, Mu’cemu Ricâli’l Hadis, y.y., 1992, XVIII, 242-245.
127 Ayyâşî’nin oğrencileri ile ilgili bkz. Tûsî, Ricâl, s. 459; Fihrist, s. 120; Necâşî, Ricâl, s. 372.)
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
237
Kaynaklar Ayyâşî’nin iki yüzden fazla eser telif ettiğini belirtmekte ve isimlerini tek
tek tasrih etmektedir. Biz burada uzun bir yekûn tutacağından müfessirimizin önemli buldu-
ğumuz birkaç kitabının ismini zikredeceğiz.
Ayyâşî’nin Sünnî iken yazmış olduğu bazı eserler şunlardır:
Kitâbu Sîreti Ebî Bekr, Kitâbu Sîreti Ömer, Kitâbu Sîreti Osman, Kitâbu Sîreti
Muaviye, Kitâbu Mi’yari’l-Ahbâr.
Ayyâşî’nin Şiî olduktan sonra yazmış olduğu eserler:
Kitâbu Fedâili’l-Kur’ân, Kitâbu’t-Takiyye, Kitâbu Sucûdi’l-Kur’ân, Kitâbu’l-Ğaybe,
Kitâbu Delâili’l-Eimme, Kitâbu’l-Mut’a, Kitâbu’r-Ricat, Kitâbu’t-Tenzîl, Kitâbu’n-Nevâdir,
Kitâbu’t-Tefsir 128
Tefsiri
Müfessirimizin bize ulaşan tek kitabı tefsiridir. Bu eser Allâme Seyyid Haşim erRasûlî
el-Mahallâtî tarafından yazma nüshası ve diğer kaynaklardan yararlanmak suretiyle129
tashih ve tahkik edilerek 1991 yılında Beyrut-Lübnan’da 2 cilt halinde basılmıştır.130
Tefsiri Ayyâşî’den oğlu Ca’fer nakletmiştir. Tefsirin mukaddimesinde şöyle yazılmaktadır:
“Ca’fer b. Muhammed b. Mesûd babasından, o da Ebû Abdullah Ca’fer b. Muhammed’den
o da babası vasıtasıyla dedelerinden Rasulullah’ın şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir.”131
Bu ilk senetten sonra bir daha müfessirimizin ismi tasrih edilmemiştir. Tefsirin başında 8
babdan oluşan bir mukaddime mevcuttur:
1. Fadlu’l-Kur’ân, 2. Kur’ân’a Muhalif Olan Rivayetlerin Terki, 3. Kur’ân’ın Nüzûlu
Hakkında, 4. Nasih-Mensûh, Zâhir-Batın, Muhkem-Muteşâbihin Tefsiri, 5. Kur’ân’da Kendisi
128 Ayyâşî’nin tüm eserleri için bkz. İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 194-195; Tûsî, Fihrist, s. 212-215;
Necâşî, Ricâl, s. 350-353.
129 Bkz. Seyyid Haşim er-Rasûlî el-Mahallâtî, “el-Mukaddime,” Tefsîru’l-Ayyâşî, (Muhammed b.
Mes’ud el-Ayyâşî), Beyrût 1991, I, 9-10.
130 Çalışmamız boyunca bu nüshayı kullanacağız.
131 Muhammed b. Mesûd el-Ayyâşî, Tefsîru’l-Ayyâşî, Beyrût 1991, I, 13.
Dr. Aslan HABİBOV
238
ile İmamların Kasdedildikleri, 6. İmamların Tevil Konusundaki Bilgileri, 7. Kur’ân’ı Kendi
Reyi ile Tefsir Edenler Hakkında, 8. Kur’ân Hakkında Cedelleşmenin Kerahiyeti 132
Müfessir bu bablar altında Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyt İmamlarından rivayetler aktarmak
suretiyle konuya açıklık getirmeye çalışmıştır.
Tefsîru’l-Ayyâşî tam anlamıyla bir rivayet tefsiridir. Müfessir ayetlerle ilgili rivayetleri
nakletmekte ve her hangi bir tercihte bulunmamaktadır. Bazen bir konuda birçok rivayeti
naklederken,133 bazen de aynı konuda iki zıt rivayeti aktarmaktadır.134 Aslında bu durum da
müfessirimizin ilmi derecesi konusunda bize ışık tutmaktadır.
Ayyâşî, tefsirinde Hz. Peygamber, başta İmam Muhammed el-Bâkır ve İmam Ca’fer
es-Sâdık olmak üzere Ehl-i Beyt İmamlarından gelen rivayetleri nakletmektedir. Bununla
birlikte az da olsa sahabe ve tâbiun’un görüşlerinde de rastlanılmaktadır.135
Tefsîru’l-Ayyâşî’de bulunan iki husus, tefsirin değerini düşürmektedir. Bunlardan ilki
tefsirde önceden var olan senetlerin mustensih tarafından hazfedilmiş olmasıdır. Nitekim
tefsirin mukaddimesinin başında mustensih bu durumu şöyle açıklamaktadır:
“Ben Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mesûd el-Ayyâşî es-Sülemî’nin tasnif ettiği tefsirine
senediyle baktım. Onu beğendim ve musanniften veya başkasından dinlemiş (sima) birini
aradım. Ancak bölgemizde kendisinden dinlemiş veya icazet yolu ile almış birisini bulamadım.
Tefsirden isnatları hazfettim. Yazara ve inceleyene kolay olsun diye diğer kısmını
olduğu gibi bıraktım. Bundan sonra musanniften dinlemiş veya icazet yolu ile almış birisini
görünce isnatları peşine ekledim. Musannifin söylediği gibi yazdım. Allah’tan tamamlamam
için başarı diliyorum. Başarı yalnız Allah’tandır. Ona dayandım ve yöneldim.”136 Müstensi-
132 Ayyâşî, Tefsîr, I, 13-30
133 Örneğin bkz. Ayyâşî, Tefsîr, I, 144-148, 194-196, 300-301; II, 16-18, 52-53.
134 Örneğin bkz. Ayyâşî, Tefsîr, I, 81, 97105, 268-269; II, 127-128, 132-133, 154-157.
135 Bu konu ile ilgili ileride örnekler verilecektir.
136 Ayyâşî, Tefsîr, I, 13.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
239
hin de ifade ettiği gibi yer yer kısmen uzun senede rastlanmaktadır.137 Ayrıca Şeyh Sadûk
bu tefsirden senediyle birlikte nakilde bulunmaktadır.138
Tefsirin değerini düşüren ikinci husus ise eksik olmasıdır. Kaynaklarda eksik oldu-
ğuna dair her hangi bir bilgi bulunmamasına rağmen, Ayyâşî’nin tefsiri bize tam olarak
ulaşmamıştır. Elimizde bulunan kısmı ise Fatiha’dan Kehf suresine kadar olanıdır. Tefsirin
kalan kısmının ne zaman kaybolduğu bilinmemekle birlikte, XI-XII. asır âlimlerinden Feyz
el-Kâşânî, Huveyzî, Bahrânî ve Meclîsî’nin sadece birinci kısmından rivayette bulunması,
139
bu tefsirin o dönemde de eksik olduğunu göstermektedir. Daha da geriye gidecek olursak,
surelerin faziletine dair Ehl-i Beyt kaynaklı rivayetleri Kehf sûresine kadar genelde
Ayyâşî’den nakleden Tabersî’nin, bundan sonraki kısımda onu zikretmemesi sözkonusu
tefsirin Tabersî’ye de tam bir şekilde ulaşmadığını düşündürmektedir. Fakat kaynaklarda
Ayyâşî’ye nisbet edilen eserler içerisinde Kitâbu Fedâili’l-Kur’ân’ın da bulunması,
Tabersî’nin bu eserden faydalanmış olabileceği ihtimalini doğurduğundan, bu konu ile ilgili
kesin bir söz söyleme olanağına sahip değiliz.
5. Kummî ve Tefsiri
İmâmiyye Şîası’nın en eski ve en önemli tefsirlerinden biri de Ali b. İbrahim elKummî’ye
ait olan Tefsîru’l-Kummî’dir. Ancak maalesef bu kadar önemli bir şahıs hakkında
da kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Biz de söz konusu kaynaklardan hareketle
mümkün olduğu kadarıyla müfessirimizi tanıtmaya çalışacağız.
Kaynaklar müfessirin tam adının Ali b. İbrahim b. Hâşim olduğu konusunda ittifak
halindedir. Müfessir aslen Kumlu olduğu için “Kummî” nisbesiyle anılmıştır. Künyesi ise
137 Bkz. Ayyâşî, Tefsîr, I, 125, 226, 301, 318; II, 259,261, 287.
138 Bkz. Şeyh Sadûk, Kemâlu’d-Dîn, I, 271.
139 Muhammed Hüseyin Tabatabâî, “Mukaddime,” Tefsîru’l-Ayyâşî, (Ebu’n-Nadr Muhammed b.
Mesûd el-Ayyâşî), Beyrût 1991, I, 7.
Dr. Aslan HABİBOV
240
“Ebu’l-Hasan”dır.140 Bazı kaynaklarda müfessirimiz “Muhammedî” nisbesi ile de tanıtılmaktadır.141
Kaynaklarda Kummî’nin nerede ve ne zaman doğduğuna dair her hangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Ancak künyesine istinaden Kum’da doğduğunu söyleyebiliriz.
Müfessirin tahsili ile ilgili bilgiye de ulaşamadık. Bu nedenle Kummî’nin ilk tahsilini
nerede ve kimden aldığı konusunda net bir şey söyleme imkânına sahip değiliz. Ancak
tefsirinin en önemli kaynağı olan babası İbrahim b. Hâşim’in, hocaları arasında yer alması,
ilk tahsilini ondan aldığı ihtimalini ortaya koymaktadır. Müfessirin ilmi seyahatlerine dair de
her hangi bir bilgi mevcut değildir. Kummî’nin vefat tarihi de net değildir. Şeyh Saduk,
Uyûnu Ahbâri’r-Rıza adlı eserinde Hamza b. Muhammed b. Ahmed. b. Ca’fer’den, “Ali b.
İbrahim b. Hâşim 307 yılında bize şöyle haber verdi...” şeklinde bir rivayet aktarmaktadır.142
Bu rivayetten müfessirimizin 307 yılından sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır. Çağdaş araş-
tırmacılar müfessirimizin vefat tarihini hicrî 329/941 olarak kaydetmektedirler.143 Müfessirimiz
Ali b. İbrahim el-Kummî, Şîî mühitte önemli bir yere sahiptir. Şiî kaynaklar Kummî’yi,
“hadiste sika, sağlam, güvenilir ve sahîhu’l-mezhep” olarak tanıtmaktadır.144 Kummî başta
tefsir sahasında olmak üzere kendisinden sonrakiler üzerinde önemli etkiye sahiptir. Nitekim
kendisinden sonra yazılan birçok Şiî tefsirde Kummî’den alıntıların olduğunu görmekteyiz.
Bu etki günümüzde de devam etmektedir. Kaynaklarda Kummî kanalıyla gelen rivayet-
140
İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 222; Necâşî, Ricâl, s. 260; Tûsî, Fihrist, s. 152.
141
Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl fî Nakdi’r-Ricâl, Dâru
İhyâi Kutubi’l-Arabi, 1963, III, 111; Ebu’l-Fadl Ahmed b Ali b. Hâcer el-Askalânî, Lisânu’l-Mîzân,
Haydarabâd 1330, IV, 191; Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî, Tabakâtu’l-Müfessirîn,
Matbaatu’l-İstiklâlil’l-Kubra, 1972, I, 386. Ayrıca Ömer Nasûhi Bilmen Kummî’yi Hanbelî mezhebine
mensup bir alim olarak tanıtmaktadır. Bizce Bilmen muhtemelen Kummî’yi bir başkası ile karıştırmıştır.
Bkz. Ömer Nasûhî Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1962, I, 187.
142
Şeyh Sadûk, Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rıza, II, 159.
143 Muhammed Hâdî Marifet, Sıyânetu’l-Kur’ân mine’t-Tahrif, Kum 1413, s. 229; Nâdirali, et-Tefsîr
ve’l-Mufessirûn, s. 124
144 Necâşî, Ricâl, s. 260; Takuyiddîn el-Hasan b. Ali b. Dâvûd el-Hillî, Kitâbu’r-Ricâl, Tehran 1383, s.
237.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
241
lere baktığımızda çok sayıda hocasının olduğunu görmekteyiz. 145 Ancak Tefsiri’nde de
gördüğümüz gibi müfessirimizin en önemli hocası, hiç şüphesiz babası İbrahim b. Hâşim elKummî’dir.
Ebû İshak İbrahim b. Hâşim el-Kummî, aslen Kûfeli olup Kum’a yerleşmiştir.146
Yûnus b. Abdirrahman’ın talebesi ve İmam Rıza’nın ashabındandır. 147 Kitâbu’l-Kadâya
Emîri’l-Mu’minîn ve Kitâbu’n-Nevâdir adlı iki eserin sahibidir. Her iki kitabı da kendisinden
müfessirimiz nakletmiştir.148
Öğrencilerine gelince, kaynaklarda 8 tanesinin ismine rastlamaktayız. Bunlar,
1. Muhammed b. Yâkub el-Kuleynî (ö. 328, 329/940, 941), 2. Ebû Muhammed elHasan
b. Hamza b. Ali el-Alevî et-Taberî (ö.?) 3. Ali b. Hüseyn b. Mûsa b. Bâbuveyh elKummî
(ö. 329/941) 4. Muhammed b. el-Hasan b. Ahmed b. el-Velîd el-Kummî (ö.
343/954) 5. Hamza b. Muhammed b. Ahmed el-Alevî (ö. ?) 6. Muhammed b. Ali (b.)
Mâcîlûyeh el-Kummî (ö. ?) 7. Ahmed b. Ali b. İbrâhim b. Hâşim el-Kummî. (ö. ?) 8. Ebu’lFadl
Abbâs b. Muhammed b. Kâsım b. Hamza b. Musa b. Cafer (ö.?)149
Kaynaklar Kummî’nin 12 eserinin ismini vermektedir. Bunlar; Kitâbu’n- Nâsih ve’lMensûh,
Kitâbu’t-Tevhîd ve’ş-Şirk, Kitâbu Kurbi’l-İsnâd, Kitâbu’ş-Şerâi’, Kitâbu’l-Hayz,
Kitâbu’l Muşezzir, Kitâbu Fedâili Emîri’l-Mu’minîn (a), Kitâbu’l-Meğâzî, Kitâbu’l-Enbiyâ,
Risâletu fî Ma’nâ Hişâm ve Yûnis, Cevâbât-ı Mesâili Seelehu Muhammed b. Bilâl, Kitâbu’tTefsir.
150
145 Hûî, Mucemu Ricâli’l-Hadîs, XII, 213-214.
146 Necâşî, Ricâl, s. 16.
147 Tûsî, Ricâl, s. 369.
148 Tûsî, Fihrist, s. 36.
149 Kummî’nin öğrencileri ile ilgili bkz.: Tûsî, Fihrist, s. 104, 157, 210-211, 237, Ricâl, 468-469; 491,
Necâşî, Ricâl, 16, 64,
150 Kummî’nin eserleri için bkz. İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 222; Necâşî, Ricâl, s. 260. Ayrıca
Necâşî’ye göre son kitap muhtemelen kendisine izafe edilmiştir.
Dr. Aslan HABİBOV
242
c. Tefsiri
Müfessir Kummî’nin günümüze ulaşan tek eseri tefsiridir. İmâmiyye Şiası’nın günü-
müze ulaşan en eski tefsir kaynaklarından olan bu eser, bir yandan yazarın şahsiyeti, diğer
yandan Ehl-i Beyt İmamları’na dayanan ve kendisinden önce telif edilen tefsirleri içeren en
eski kaynaklardan olması hasebiyle önem arz etmektedir. Tefsirin ravisi, Ebu’l-Fadl elAbbâs
b. Muhammed b. el-Kâsım b. Hamza b. Mûsa b. Ca’fer’dir.151
Şiî tefsir tarihçileri Kummî’nin tefsirini rivayet tefsiri kategorisinde değerlendirmektedirler.152
Bunun en önemli nedeni ise müfessirin ayetlerle ilgili rivayetlere geniş ölçüde yer
vermesidir. Ancak Kummî’nin şahsi görüşleri daha ağır basmaktadır. Bu yönüyle bakıldı-
ğında aslında Kummî tefsirini rivayetlerden geniş ölçüde yararlanan dirayet tefsiri şeklinde
vasıflandırmak mümkündür. Bu özelliği ile Kummî’nin çağdaşı olan Sünnî müfessir
Taberî’nin Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân adlı tefsirinden de ayrılmaktadır. Bilindiği
gibi Tâberî ayetle ilgili ulaşabildiği rivayetleri nakletmekte, bazı yerlerde kendi tercihini
beyan etmektedir. Ancak Kummî ulaşabildiği rivayetleri bazen ayetin tefsiri olarak naklederken
bazen ise kendi görüşüne delil olarak kullanmaktadır. Ayetlerle ilgili her hangi bir
rivayete ulaşamadığı takdirde ise kendi görüşünü aktarmaktadır. Az önce de belirttiğimiz
gibi kendi görüşü daha fazla yer tutmaktadır.153
Tefsîru’l-Kummî’nin temel kaynağı Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyt İmamları’dır. İmamlardan
en fazla İmam Muhammed el-Bakır ve İmam Ca’fer es-Sâdık’ın tefsir görüşlerine yer
vermektedir. Bunların yanı sıra Sahâbe ve Tâbiun’un görüşlerine az da olsa yer vermiş-
tir.154
151 Az sonra açıklama yapılacaktır.
152 Örneğin bkz. Mârifet, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, II, 326-327;Nâdirali, et-Tefsîr ve’l-Mufessîrûn, s.
124-131.
153 Bu konu ile ilgili geniş açıklama çalışmamızın III. Bölümünde ayrıntılı bir şekilde yapılacaktır.
154 Bu konuda ileride geniş açıklama yapılacaktır.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
243
Müfessir tefsirinde Fatiha’dan Nâs’a kadar Kur’ân ayetlerini sırasıyla tefsir etmeye
çalışmıştır. Ancak bazen yapmış olduğu sıralama mevcut mushaftan farklılık
arzetmektedir.155
Kummî tefsiri bizzat müfessirin kendisi tarafından yazılmıştır. Müfessirin birçok yerde
“bu konuyla ilgili daha önce yazmıştık” ifadesini kullanması buna delildir. Örneğin, Sad
suresinde, “(Allah) daha sonra kavimlerin helakını hatırlatıyor. Biz daha önce Hûd sûresinde
onların haberlerini yazmıştık”156 şeklinde açıklamada bulunması bunu açıkça göstermektedir.
Tefsîru’l-Kummî’de müfessirimizin yanı sıra iki kişinin daha tefsiri bulunmaktadır.
Bunlardan ilki Ebû’l-Cârûd Ziyâd b. Münzîr’in157 tefsiridir. Kummî’nin öğrencisi hocasının
boş bıraktığı yerleri Ebûl-Cârûd tefsiri ile doldurmaya çalışmıştır. Genellikle İmam Bâkır’dan
naklettiklerini Ebu’l-Cârûd’dan, İmam Sâdık’tan naklettiklerini ise hocası Kummî’den nakletmiştir.
Ancak bazen aynı ayetin tefsirini her ikisinden de naklettiği görülmektedir.
Bununla birlikte Kummî’nin öğrencisi bazen de üçüncü bir senet kullanmıştır. Kummî
ve Ebu’l-Cârud’un dışında kullandığı bu senet öğrencinin kendisine aittir. Böylece tefsirin
ravisi olan Ebu’l-Fadl el-Abbâs muhtemelen eksik bulduğu hocasının tefsirini, elinde bulunan
Ebu’l-Cârûd tefsiri ve kendi senediyle tamamlamaya çalışmıştır. Bu durum tefsirde Âl-i
İmrân suresinin başından itibaren açık bir şekilde görülmektedir.158 Burada hemen şunu
belirtelim ki biz çalışmamız boyunca Kummî’ye ait olmayan rivayet ve görüşleri kullanmayacağız.
Tefsîru’l-Kummî, başında bulunan 27 sayfalık uzun bir mukaddime ile başlamaktadır.
Müellif burada önce Kur’ân’ın içeriğine ve Ulûmu’l-Kur’ân’a dair uzun bir liste sunmakta,
155 Bu konuya da ileride değinilecektir.
156 Kummî, Tefsîru’l-Kummî, II, 229.
157 Çalışmamızın Giriş kısmında hakkında bilgi verilmişti.
158 Bkz. Kummî, Tefsîr, I, 105.
Dr. Aslan HABİBOV
244
daha sonra bu başlıklara örnekler vermek suretiyle açıklama getirmektedir.159 Kısacası
müfessir burada tefsirini özetlemektedir.
Muhtelif kütüphanelerde yazma halinde bulunan Tefsîru’l-Kummî,
160 birçok kez basılmıştır.
Bu tefsir ilk olarak hicri 1313 yılında müstakil olarak basılmıştır. Daha sonra 1315
yılında Tefsîru Hasan el-Askerî ile birlikte basılmıştır. Üçüncü olarak ise Seyyid Tayyib elMûsevî
el-Cezâirî’nin tashihi ile hicri 1404 yılında Kum’da iki cilt halinde basılmıştır.161 Bu
eser son olarak bir grup tarafından yeninden tahkik ve tashih edilerek 1991 yılında Beyrut’ta
2 cilt halinde basılmıştır.
Her ne kadar müfessirin şahsiyeti ve tefsirinin varlığı konusunda İmamiyye Şîası
âlimleri arasında ittifak mevcut ise de, tefsirdeki bazı hususlar Kummî Tefsiri’nin sıhhatine
halel getirmektedir: İlk olarak belirtmemiz gerekir ki tefsirin ravisi olan Ebu’l-Fadl el-Abbâs
b. Muhammed b. el-Kâsım b. Hamza b. Mûsa b. Ca’fer meçhul bir şahıs olup hayatı hakkında
kaynaklarda her hangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca Ebu’l-Fadl’ın hocası
Kummî’den bu tefsirden başka yapmış olduğu nakillere rastlanılmadığından öğrencisi oldu-
ğu kesinlik kazanmamıştır. Bununla birlikte Ebu’l-Fadl el-Abbâs’a ulaşan sened de meçhuldür.
Kendisinden kimin rivayet ettiği belli değildir.162 İkinci olarak da, daha önce de belirtti-
ğimiz gibi tefsirin sadece Kummî’ye ait olmayıp, öğrencisi tarafında Ebu’l-Cârud’un ve kendi
rivayetlerinin eklenmiş olması söz konusu tefsirin bir diğer zaaf noktasıdır. Ancak tefsirdeki
Kummî Tefsiri ile diğer rivayetlerin açık bir şekilde ayırt edilebilir olması, bu zaafı kısmen
ortadan kaldırmaktadır.
Ancak her iki durum da Şiî ulema nezdinde Kummî ve tefsirinin değerini düşürmemiş
ve İmamiyye tefsirlerinin kahir ekseriyeti için önemli kaynaklardan biri olmuştur.
159 Kummî, Tefsîr, I, 27.
160 Tefsîru’l-Kummî’nin yazma nüshaları ile ilgili bkz. Seyyid Tayyib el-Musevî el-Cezâirî, “elMukaddime,”
Tefsîru’l-Kummî, Kum 1404, I, 17.
161 Çalışmamız boyunca bu nüshayı esas alacağız.
162 Mârifet, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, II, 326.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
245
SONUÇ
Sonuç olarak söyleyebiliriz ki, müstakil tefsir çalışmalarının yapılmaya başlandığı
Tâbiûn döneminde tam anlamıyla ortaya çıkan Şiî Tefsiri aradan geçen 14 asırlık süre
zarfında dört aşamadan geçmiştir. Bu dört aşamayı, İlk Dönem veya I. Rivâyet Dönemi (IIV.
asır), Orta Dönem veya I. Dirâyet Dönemi (IV-XI. asır), Son Dönem veya II. Rivâyet
Dönemi (XI-XIII. asır) ve Çağdaş Dönem veya II. Dirâyet Dönemi (XIV-XV. asır) şeklinde
isimlendirmemiz mümkündür
İlk Dönemde kaleme alınmış tefsirlerden 5 tanesi gününüze kadar varlığını sürdüre
bilmiştir. Bunlar; İmam Ca’fer es-Sâdık, İmam Hasan el-Askerî, Furât b. İbrahim b. Furât elKûfî,
Muhammed b. Mesûd el-Ayyâşî ve Ali b. İbrahim b. Haşim el-Kummî’ye nisbet edilen
tefsirlerdir.
İmam Ca’fer es-Sâdık’a nispet edilen tefsirin, Şiî kaynaklarda adına rastlanılmaması,
ravilerinin önemli kısmının meçhul olması ve diğer İmâmiyye kaynaklarındaki rivayetlerle
yapılan karşılaştırma sonucu tamamen farklı olması hasebiyle İmam’a ait olmadığı anla-
şılmaktadır.
İmam Hasan el-Askerî’ye nispet edilen tefsirin ismi kaynaklarda geçmesine rağmen
ilk ravileri ya meçhuldür veya zayıf olmakla itham edilmişlerdir. Ancak bununla birlikte Şeyh
Sadûk’un eserlerinde bu tefsirden rivayette bulunması ve bir takım önemli Şiî âlimlerin bu
esere değer vermesi, tefsirin kısmen de olsa İmam’a ait olabileceği ihtimalini doğurmaktadır.
Furât el-Kûfî tefsirine gelince, bir taraftan ilk dönem İmâmiyye’nin ricâl ve fihrist
kaynaklarında ismine rastlanılmaması, diğer taraftan tefsirinde aktarmış olduğu bazı rivayetlerin
İmâmiyye’nin temel prensiplerine aykırı olması sebebiyle ortaya çıkan mezhebi
belirsizlikten ötürü tam anlamıyla ilk dönem İmâmî tefsir kaynaklarından olduğu söylenemez.
Ayyâşî ve tefsiri konusunda İmâmiyye uleması ittifak halindedir. Ancak önceden
varolan senedlerin hazf edilmiş olması tefsirin sıhhatine halel getirmekte ve derecesini bir
nebze olsun düşürmektedir. Bu husus İmâmiyye uleması tarafından dile getirilse de, bu
Dr. Aslan HABİBOV
246
eser ilk dönemden günümüze kadar önemini kaybetmemiş, kendisinden sonra yazılan
eserlerin önemli kaynakları arasında yerini almıştır. Bir kısmının kaybolmuş olması bile bu
durumu değiştirmemiştir.
Kummî tefsiri de bir takım olumsuzlukları içermektedir. Bir yandan tefsirin ravisi
meçhul iken, diğer yandan bu meçhul ravi, hocasının dışında başkaları tarafından aktarılmış
rivayetlere de yer vermek suretiyle tefsirin değerini düşürmüştür. Ancak bu husus Şiî
âlimler tarafından fazla ciddiye alınmamış temel kaynak olarak kullanılmıştır.
Netice itibariyle ilk dönem Şiî tefsirleri yukarıda bahsettiğimiz gibi çeşitli yönlerden
bir takım eksiklikleri barındırmaktadır. Şiî Tefsir Anlayışı ile ilgili çalışma yapanların bu
durumu dikkate alması zorunludur.
KAYNAKÇA
AKA, İsmail, “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiilik,” Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde
Şiîlik Sempozyumu, İstanbul 1993.
ASKERÎ, İmam Hasan, Tefsîr, Beyrut 2001.
ÂŞÛR, Seyyid Ali, “Mukaddime,” Tefsîr-i İmam Hasan el-Askeri, (İmam Hasan el-Askerî),
Beyrut 2001.
AYOUB, Mahmoud, “The Speaking Qur’an and Silent Qur’an: A Study of the Principles and
Development af Imami Shi’i Tafsir”, Approaches to the History of the Interpretation of the
Qur’an, (Edited by Andrew Rippin), Oxford 1988.
AYYÂŞÎ, Muhammed b. Mesûd, Tefsîru’l-Ayyâşî, Beyrût 1991.
BAHRANÎ, Seyyid Haşim b. Süleyman, el-Burhân fî Tefsiri’l-Kur’ân, Kum trs.
BEHŞAİŞÎ, Akiki, Tabakât-i Mufessirân-i Şîa, Kum 1382.
BİLMEN, Ömer Nasûhî, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1962.
BROCKELMANN, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband (GAL
Supp.), Leiden 1937-1942.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
247
CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara 2005.
CEZÂİRÎ, Seyyid Tayyib el-Musevî, “el-Mukaddime,” Tefsîru’l-Kummî, Kum 1404.
DÂVÛDÎ, Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtu’l-Müfessirîn, Matbaatu’l-İstiklâlil’l-Kubra,
1972.
DÖLEK, Adem, “Sekaleyn Hadisi ve Değerlendirilmesi” Marife, Yıl 4, Sayı 3, 2004.
EFENDİ, Mirza Abdullah el-İsbahânî, Riyâzu’l-Ulemâ ve Hıyazu’l-Fudelâ, Meşhed 1987.
EMIN, Seyyid Muhsin, A’yânu’ş-Şîa, Beyrut 1986.
ESTEREBÂDÎ, Muhammed Emin, el-Fevâidu’l-Medeniyye, Tehran 1903.
FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikâdi İslam Mezhepleri, İstanbul 1991.
GOLDZİHER, Ignaz, İslam Tefsir Ekolleri, (çev. Mustafa İslamoğlu), İstanbul 1997.
GÜMÜŞ, Sadreddin, Kur’ân Tefsirinin Kaynakları, Kayıhan Yay., 1990.
HABİBOV, Aslan, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2007.
HİLLÎ, Takiyyüddîn el-Hasan b. Ali b. Dâvûd el-Hillî, Kitâbu’r-Ricâl, Tehran 1383.
HÛÎ, Seyyid Ebu’l-Kâsım el-Mûsevî, Mu’cemu Ricâli’l Hadis, y.y., 1992.
HUR el-ÂMİLÎ, Muhammed b. Hasan, Vesâilu’ş-Şîa ilâ Tahsîli Mesâili’ş-Şerî’a, Tahran
1955-1969.
İBN HACER, Ebu’l-Fadl Ahmed b Ali b. el-Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzib, Beyrut 1325.
……………, Lisânu’l-Mîzân, Haydarabâd 1330.
İBN HANBEL, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed, el-Müsned, Beyrut trs.
İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Mısır
trs.
İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-Maârif, Mısır 1353.
İBNU’L-ĞAZÂİRÎ, Ahmed b. Hüseyin, Ricâl, Kum 1364.
İBNU’N-NEDÎM, Fihrist, Beyrût 1964.
Dr. Aslan HABİBOV
248
İBNU’Ş-ŞECERÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Hasan el-Alevî, Fadlı Ziyâreti’lHüseyin,
Kum 1403.
KAZIM, Muhammed, “el-Mukaddime,” Tefsîru Furat el-Kûfî, (Furat b. İbrâhim b. Furât elKûfî),
Tahran 1990.
KEŞŞÎ, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz, Ricâl, Meşhed 1348.
KEHHÂLE, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Muellifîn, Beyrût trs.
KIRCA, Celal, “Ca’fer es-Sâdık ve Ona İzafe Edilen Tefsir,” Erciyes Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, sayı 6, yıl 1989.
KÛFÎ, Furat b. İbrahim b. Furât, Tefsiru Furat el-Kûfî, Necef trs.
KUMMÎ, Ali b. İbrâhim b. Hâşîm, Tefsîru’l-Kummî, Kum 1404.
KULEYNÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Yâkub b. İshak, el-Usûl mine’l-Kâfi, Tehrân 1365.
MAHALLÂTÎ, Seyyid Haşim er-Rasûlî, “el-Mukaddime”, Tefsîru’l-Ayyâşî, (Muhammed b.
Mes’ûd el-Ayyâşî), Beyrût 1991.
MARİFET, Muhammed Hâdi, et-Tefsir ve’l-Mufessirûn, Meşhed 1997.
……………, Sıyânetu’l-Kur’ân mine’t-Tahrif, Kum 1413.
MESÛDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, Kahire
1964.
MECLÎSÎ, Muhammed Bakır, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, trs.
MUEZZÎ, Muhammed Ali Emîr, “İmâmi Şiîlikte Hadisin Sıhhat Kıstasları ve Fakîhin Otoritesine
Dair Değerlendirmeler,” (çev. M. Ali Sönmez), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, cilt 12, sayı 2, yıl 2003.
MUSEVÎ, Şerefuddin, el-Muracaat, (çev. Sabahattin Sonay), Adana trs.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin b. Haccâc en-Nişâburî, es-Sahih, İstanbul 1992.
UYAR, Mazlum, İmâmiyye Şîası’nda Düşünce Ekolleri Ahbârîlik, İstanbul 2000.
……………, Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri, İstanbul 2004.
İmâmiyye Şîası’nın Tefsir Tarihi
249
NÂDİRALİ, Âdil Nûrali, et-Tefsîr ve’l-Mufessîrûn İnda’ş-Şîa, (Basılmamış Doktora Tezi),
Kuddîs Yûsuf Üniversitesi Doğu Edebiyâtı Enstitüsü, Beyrut 1990.
NECÂŞÎ, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed, Ricâl, Kum 1424.
NEVBAHTÎ, Ebû Muhammed el-Hasan b. Mûsâ, Fıraku’ş-Şîa, İstanbul 1931.
NÛRÎ, Mirza Hüseyin, Mustedreku’l-Vesâil, Kum 1408.
ÖZ, Mustafa, “Ca’fer es-Sâdık,” DİA, İstanbul 1993.
HASKÂNÎ, Hâkim, Şevâhidu’t-Tenzîl li Kavâidi’t-Tafdîl, Muesseseyi Çap ve Neşr 1411.
HİLLÎ, Takiyyüddîn el-Hasan b. Ali b. Dâvûd el-Hillî, Kitâbu’r-Ricâl, Tehran 1383.
HÛLÎ, Emin, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, (çev. Mevlüt Güngör), İstanbul 1995.
HÂNSÂRÎ, Muhammed Bakır el-Mûsevî, Ravdâtu’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâi ve’s-Sâdât,
Kum 1392.
SADR, Seyyid Hasan, Te’sîsu’ş-Şîa Li Ulûmi’l-İslâm, Kum 1375.
SADR, Muhammed Bâkır, el-Meâlimu’l-Cedîde li’l-Usûl, Necef 1975.
SADIK, İmam Ca’fer b. Muhammed, Tefsîru İmam Ca’fer es-Sâdık, Yazma, Süleymaniye
Kütühanesi, Nafiz Paşa 65.
SEZGİN, Fuad, Geschichte des Arabischen Schrifttum (GAS), Leiden 1968.
SUBHAHÎ, Ca’fer, “Mukaddime,” et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, (Ebû Ca’fer Muhammed b.
Hasan et-Tûsî), Kum 1413.
SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman, Hakâiku’t-Tefsîr, Beyrut 2001.
ŞEYH MÜFÎD, Muhammed b. Muhammed b. Numan el-Ukberî, el-İrşâd, Kum 1413.
ŞEYH SADÛK, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Musa b. Bâbuveyh el-Kummî,
Kemâlu’d-Dîn ve Temâmu’n-Ni’me, Kum 1395.
……………, İlelu’ş-Şer’âi’, Necef 1963.
……………, Uyûnu’l-Ahbâri’r-Rıza, Meşhed 1413.
……………, el-Emâlî, Ketabhaney-i İslâmî 1362.
Dr. Aslan HABİBOV
250
TABATABÂÎ, Muhammed Hüseyin Tabatabâî, “Mukaddime,” Tefsîru’l-Ayyâşî, (Ebu’n-Nadr
Muhammed b. Mesûd el-Ayyâşî), Beyrût 1991.
……………, İslamda Şia, (çev. Abbas Kazımî, Kadir Akaras), İstanbul 1999.
TABERÎ, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr b. Rustem, Delâilu’l-İmâme, Beyrut 1988.
TABERSÎ, Ebû Ali Fadl b. Hasan, İ’lâmu’l-Vera bi A’lâmi’l-Hudâ, Beyrut 1985.
TAHRÂNÎ, Ağa Bozorğ Tahranî (Muhammed Muhsin Nezîlu Samarrâî), ez-Zerîa İlâ
Tesânîfi’ş-Şîa, Kum 1498.
TUSÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan, el-Ğaybe, Kum 1417.
History of Tafsir of the Imamiyyah Shi’a and the Most Ancient
Shi’a Tafsirs Remaining until Our Days
Citation / ©-Sezikli, U. (2008). History of Tafsir of the Imamiyyah Shi’a
and the Most Ancient Shi’a Tafsirs Remaining until Our Days. Çukurova
University Journal of Faculty of Divinity 8 (1), 207-251.
Abstract: In the article, history of tafsir of the Imamiyyah Shi’a, the
second largest branch of the Islamic World, is considered. Information
is given on the most ancient Shiite tafsirs remaining until now and their
authors.
Keywords: Early Period, Imamiyyah, tafsir, rivayat (epistle), dirayat.