HÂFIZ-I ŞİRÂZÎ’NİN ŞUMÂ REDİFLİ GAZELİNE YAPILAN ŞERHLERİN TERCÜME VE ŞERH USULÜ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

ÖZET
Fars edebiyatının en büyük şairi olarak kabul edilen ve Hodâ-yı
Şi‘r olarak anılan Hâfız-ı Şirâzî’nin Divânı; Sadî’nin Gülistân’ı ve
Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden sonra en çok okunan ve gerek özü ve içeriği
gerekse de biçimsel özellikleri ile Klasik Türk edebiyatını derinden
etkileyen eserler arasındadır. Böylesine büyük bir öneme sahip olan bu
eser üzerine pek çok şerh kaleme alınmıştır.
Bu makalede Hâfız Divânı’nın şumâ redifli ikinci gazeline
Osmanlı şerh geleneğinin önemli şârihlerinden Şem‘î, Sûdî ve Vehbî
Konevî tarafından yapılan şerhleri; tercüme ve şerh usulü açısından
karşılaştırılacak, böylelikle her şârihin eserini oluştururken benimsediği
tercüme ve şerh metodu ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ortaya
koydukları ürünler incelendiğinde her üç şârihin de eserlerini
birbirinden farklı tercüme ve şerh uygulamalarıyla kaleme aldığı
görülmüştür; Sûdî ve Konevî’nin şerhlerini açıklama yönü ağır basan
şerhler içerisine, Şem‘î’nin şerhini ise aktarma yönü ağır basan şerhler
içerisine dâhil etmek mümkündür. Bu farklılığa sebep olan etkenlerin
başında şârihlerin yetiştiği sosyal ve beşerî çevre koşulları, almış
oldukları eğitim ve sahip oldukları kültürel birikim, şerhi yazış amaçları
ve hitap etmek istedikleri okuyucu kitlesi etkili olmuştur.
İncelememizde şârihlerin uyguladıkları şerh planları ana hatlarıyla
verildi. Daha sonra kaynak metnin tercüme edilişi, kaynak metne
yapılan yorumlar, kaynak metinde yer alan kelimelerin gramatikal
analizlerinin yapılması ve anlamlarının verilişi başlıkları altında
şarihlerin kaynak metni tercüme ve şerh ediş usulleri incelendi. Bu
inceleme sonucunda aynı metne yapılan şerhlerin genel kanının aksine
birbirinin tekrarı olmadığı her birinin farklı amaçlar ve ihtiyaçlar
doğrultusunda oluşturulduğu ve yazarının şahsî düşünce ve üslûbunu
barındırdığı görüldü. Makalede işlenecek konuya bir ön hazırlık olması
ve konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla tefsir, tercüme ve
şerh kavramları hakkında bilgi verildi ve bu kavramlar arasındaki ilişki

*
İstanbul Medeniyet Üniversitesi Doktora Öğrencisi, El-mek: fatmaimmoglu@gmail.com
434 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
ağı belirlenmeye çalışıldı. Ayrıca kaynak metnin yazarı Hâfız-ı Şirâzî ve
incelememize konu olan Hâfız şârihlerinin hayatı ve Hafız Divânı’nın
şumâ redifli ikinci gazeli hakkında bilgi verildi.
Anahtar Kelimeler: Hâfız-ı Şirâzî Divânı, Şerh, Tercüme, Usul,
Şârihler
INTERPRETATION OF SHARHS TO THE GHAZAL OF HÂFIZ-I
ŞİRÂZÎ WITH THE REPEATED VOICE ŞÛMA IN TERMS OF
TRANSLATION AND SHARH METHOD
ABSTRACT
Divan of Hâfız-ı Şirâzî, who is called Hodâ-yı Şi’r and accepted as
the greatest poet of Persian Literature, is the most read work after
Sadî’s Gulistân and Mevlânâ’s Mesnevi and both with its essence and
content, and its stylistic qualities it is among those works that affected
Classical Turkish Literature deeply. Many sharhs (commentaries) have
been written about this work that has such a great importance.
In this article sharhs to the second ghazal with the repeated voice
şumâ in the Divan of Hâfız done by important poets of Ottoman sharh
tradition Şem‘î, Sûdî and Vehbî Konevî will be compared in terms of
sharh methods so it will be tried to state the methods each poet used to
practice while creating their works. When their works are analyzed it
seems three of the sharihs (commentators) have written their works
with more different translation and sharh practices than each other; it
is possible to list Sûdî’s and Konevî’s sharhs within the explanatory
sharhs and of Şem‘î’s are from which is mostly quotative. The
environment where sharihs (commentators) were born into, their
education and cultural accumulation, their aim in writing the sharh
and the audience they want to address have been primarily effective in
this difference. In our analysis the plans that sharihs (commentators)
practiced are outlined. Then, within the titles of translation of the
source text, comments on the source text, grammatical analysis and
meanings of the words in the source text methods of sharhs and the
translations of the soruce text of sharihs are analysed. At the end,
contrarily to the general view about the sharhs of the same text it is
seen that they are not the repetition of each other and they are
practiced with the different aims and needs, included personal opinions
and methods of its author. For preliminary preparation and to make the
subject clear the terms tafsir, translation and sharh are explained and
relation network among these terms is tried to be stated. Also, it is
informed about the author of the source text Hâfız-ı Şirâzî and as
subjects of our analysis, biography of Hâfız sharihs (commentators)
and the second ghazal of the Divan of Hâfız with the repeated voice
“şuma”.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 435
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
STRUCTURED ABSTRACT
In this article the aim is to compare the sharhs done by important
sharihs of Ottoman sharh tradition, Şem’i, Sudi, Vehbi Konevi, to the
second ghazal with the repeated voice “şuma” in the Divan of Hafız; in
terms of translation and sharh method and to state the way of sharh
and translation they used while creating their works. To do this, sharhs
to the second ghazal of the Divan of Hafız done by three different
sharihs will be analysed both in terms of content and sharh and
translation method, similarities and differences among sharhs are tried
to be identified, reasons of these differences will be stated. By doing
this, it is tried to be answered the question whether sharhs written
during Ottoman era are created for different aims and with different
methods to supply different needs or according to general opinion in
academia they are repetitions of each other and nothing to do with our
literature.
In the introduction, for preliminary preparation of the subject it is
informed about the description of the notion sharh and its emergence.
Also, the relevance is tried to be stated among the notions of tafsir,
translation, sharh. Then, the effects of the period in which auıthors
lived, the environment and social conditions they have been and
education and their life experiences on their works are taken into
consideration lives of the author of the source text Hafız-ı Şirazi and
Hafız sharhs and also second ghazal of the Divan of Hafız with the
repeated voice şuma are informed. In the main part of our analysis,
sharh plans are outlined and then they are analyzed within the titles
like transference of the source text to the target texts; transference of
original text, translation of source text, commentaries about the source
text, grammatical analysis of the words and their meanings.
In our study, translation and sharh methods used in the sharhs
to the divan of Hafız done by very important members of Ottoman sharh
tradition, Şem'i, Sudi and Konevi are compared from the point of Hafız's
second ghazal with the repeated voice şuma. When their works are
analyzed it is seen that three of the sharihs have written their works
with more diferent translation and sharh method than each of the
other.
When sharhs are analysed in terms of style; it is identified that
Sudi and Konevi seperated the source text within the base of couplet
and units that have higher meanings when they transfer the second
ghazal of Hafız with the repeated voice şuma i.e the original text while
Şem'i finds it suitable to analyse the text verse by verse. While Sudi
prefers lining through the top of the couplet and putting points with red
ink among verses in Konevi's printed page source text is framed
rectangularly and circular shapes are put among verses. Transcriber of
the sharh page of Şem'i which is subject of our analysis preferred
writing the source text with red ink and seperate it from the sharh text
by using "hareke" (marks used to make a consonant read as a vowel).
However, in different pages of the work, verse quotated from the source
text is higlighted by lining through red.
Konevi and Şem'i translated the verse text to the target language
as a prose without feeling a need for a title just after giving the original
436 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
text which they seperated units they prefer that have higher meanings.
After giving the dictionary meanings and grammatical characteristic of
compoundings and words in the text, Sudi gives prose translation and
commentary of the source text with the title "Mahsûl-i Beyt". However
this translation, different from of Konevi, is not a whole translation, but
it is a translation like of Şem'i and seperated verse by verse and after
each verse there are commentaries of the sharih. As it can be
understood above mentioned, each of the three sharihs translated the
verse text as prose they ignored the formal characteristic of the text like
rhythm and rhyme.
When texts of the sharihs are compared, it is difficult to say that
three of the sharihs have a conscious attitude while they find Turkish
equivalent of words in the source text. In this kind of approach, in my
opinion, people's different view about the usage of Arabic and Persian
words than of today and their attitude to works created in these
languages as they are common material of Islamic culture have been
effective. For this reason, sharihs generally preferred in their
translations providing either another word with foreign origin which has
usage in Ottoman Turkish or quoting directly -even if they have Turkish
equivalent-.
It is possible to list Sudî’s and Konevî’s sharhs within the
explanatory sharhs and of Şem‘î’s are from which is mostly quotative.
The basic aim of Şem'i's sharh is to transfer the meaning of the source
text to the target language. For this reason, sharih mostly transferred
only the meaning of the source text to the target language and he
contented himself with widening this transference and from this
widening he benefited to make the text gain a mystical meaning. He did
not made philologique analysis about the words of source text. For this
reason, even works written by Sem'i are called as sharh they are not
more than an activity of widening translation. The effort of transferring
the source text to the target language mostly is limited with making
words of verb origin, pronouns and adjuncts Turkish and giving foreign
constructions in his sharh a bit, he, indeed, decreased the success of
his sharh because of his excessive borrows. When we look at Sudi and
Konevi's sharhs that we classify within the explanatory sharhs because
they preferred not only translating the source text but also explaning
the words in the source text grammatically and semantic it is identified
that the difference in their reason of writing sharh has influenced their
style of transferring the source text to target language, commenting,
and their style of analysing the words. Suitably with the wish of Ömer
Efendi who asked Sudi to write this work, Sudi did not use excessive
comments and mystical explanations to be useful for beginners and
who wants to understand the divan of Hafız, he tries to explain the
courtesy of Persian language and literature by using examples from the
source text and with the method of giving evidence (istihşad). Before
writing his work to have enough knowledge about Persian language,
literature and culture he travelled and by analysing different pages of
the divan of Hafız he tried to state the differences among pages of the
work, and additionally he analysed the sharhs written before him to
find the wrong analysis and comments by writing refutations even if
they are analyzed with today's criterias he produced a work that foreign
researches can benefit too. For this reason, we would think of Sudi's
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 437
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
sharh text within cooperative/secondary text because it helps to explain
the source text as İnan says to explains the functions of sharhs, it is a
frame text including the sharh itself, it is a subtext because it is consist
of quotations from another works (verbal, written, transferences,
narratives), it is a reconstructive text of the source text because it
compares different pages of source text to construct the strongest text,
it is an internediate text because it collects the views of different sharihs
who have done sharhs to the source text before, it is a critical text
because it includes criticism about some sharihs' and philologists' views
and lastly it is a model text because it is like an example for today's
works with sources and methods used in its writing processes (İnan
2014, s. 310-37).
Even it seems Konevi adopted a sharh method like of Şem'i's with
his mystical comments, and of Sudi's with his explanatory method he
did not abstain from giving mystical meanings to each couplet of the
poet because he is a Mevlevi sheikh and because he thought Hafız lost
the meaning that's why his poems have more different meanings than it
seems. While sharih is more successful in transferring the source text
into the target language and using the exact equivalents of the source
text's words than the other Hafız sharihs his additions to target text to
interpret the text mystically clouded his success in translation.
When Hâfız sharhs which is our subject of analysis are analyzed it
is obviously seen how they contribute to making true sense of a work,
language teaching, methods of its writing process and academic
researchs and producing original work- in terms of making a physical
preparation and accumulation- and how they have different
characteristics than each other. Sharhs to the Divân of Hâfız are not
repetition of each other, on the contrary they are beneficial works
written to serve different aims and to supply different needs. We
suppose that an increase in number of researchs about sharhs will help
to understand them better and to state their role truly in tradition.
Keywords: The Divan of Hâfız, Sharh (commentary), Translation,
Method, Sharihs (Commentators)
Giriş
Arapça bir sözcük olan ve temel anlamı bir şeyi kesmek ve içini açığa çıkarmak olan şerh
sözcüğü daha sonra anlam genişlemesiyle “bir durumu açıklığa kavuşturmak, müşkül bir meseleyi
açıklamak, kapalı ve gizli şeyleri ortaya çıkarmak” gibi anlamlar kazanmıştır (Saraç, 2006, s. 121).
Hz. Peygamberin Kur’ân’daki bazı meseleleri tefsir etmesi, az bilinen kelimelerin
manalarını açıklaması İslâm kültüründe şerhin başlangıcı kabul edilir (Şensoy, 2010, s. 556). Bir
başka ifadeyle metin şerhi, metodunu Kur‘ân’ı daha iyi anlamaya yönelik çalışmalara borçludur
(Kortantamer, 1994, s. 1). Temel olarak bir eserin daha iyi anlaşılması amacıyla kaleme alınan
şerhler, kapalı ifadeleri açıklamak, eksik bırakılan hususları tamamlamak, hatalara işaret etmek ve
örnekleri çoğaltmak gibi amaçlarla kaleme alınabilir (Şensoy, 2010, s. 555). Kortantamer’e göre bir
metnin açıklanması gerekiyorsa o metinde okuyucunun bilgisi, aklı, düşüncesi, sezgisi veya
duygularıyla aşamayacağı bazı güçlüklerin varlığı kabul ediliyor demektir ( Kortantamer, 1994,
s.1).
438 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Şerh kavramının doğuşu tefsir sözcüğünün sadece Kur‘ân-ı Kerim’i açıklamak için ortaya
çıkan ilim dalına ad olarak kullanılmasının yaygınlaştığı zamana denk gelir (Yılmaz, 2007, s. 272)
ve Türkçe olarak üretilen şerhlerin Anadolu sahası Türk edebiyatında yaygınlaşıp klâsikleşmesi 16.
yüzyılın ikinci yarısını bulmuştur (Yazar, 2011, s. 41). Osmanlı şerh geleneği içerisinde Türkçe
olarak şerh edilen eserlerin başında Farsça klâsikler gelmektedir. Bu klâsikler içerisinde
Mevlânâ’nın Mesnevî-i Ma՗nevî’si, Sâdî’nin Gülistân ve Bostân’ı, Nizâmi’nin Mahzenü’l-Esrâr’ı,
Attâr’ın Pendnâme ve Mantıku’t-Tayr’ı, Molla Câmî’nin Bahâristân, Sübhatü’l-Ebrâr ve Tuhfetü’l
Ahrâr’ı ile Hâfız-ı Şirâzî’nin Divanı gelir (Yazar, 2011, s. 42-43).
Abdülbâki Gölpınarlı’ya göre Hâfız Divanı; Gülistân ve Mesnevî’den sonra Türkiye’de en
çok okunan metindir. Yine Gölpınarlı; Hâfız’ın Klâsik Türk edebiyatında Şeyhî, Ahmed Paşa,
Fuzulî ve Bâki gibi büyük şairleri gazelleriyle etkileyebildiğinden, tesirinin Tanzimat devrinde de
devam ettiğinden bahseder ve onu “rint, şuh ve içli bir şair” olarak niteler ( Gölpınarlı, 2013, s. 36-
37).
Bu çalışmadaki amacımız Fars edebiyatının en büyük şairi olarak kabul edilen ve Hodâ-yı
Şi‘r (Şiirin Efendisi, Şiirin Tanrısı) olarak anılan ( Kanar, 2011, s. 9) Hâfız-ı Şirâzî’nin Divanı’nda
yer alan şumâ redifli ikinci gazeline Osmanlı şerh geleneğinin önemli şârihlerinden Şem‘î, Sûdî ve
Vehbî Konevî tarafından yapılan şerhlerini; tercüme ve şerh usulü açısından karşılaştırmaktır.
Böyle bir karşılaştırmaya geçmeden önce tercüme ve şerh ilişkisi ile çalışmamızın kaynak metninin
yazarı olan Hâfız ve yine çalışmamıza konu olan ve yukarıda ismi zikr edilen şârihler ve eserleri ile
şumâ redifli ikinci gazel hakkında kısa bir bilgi vermenin uygun olacağı inancındayız.
1. Şerh, Tefsîr ve Tercüme Kavramlarının Birbiriyle İlişkisi
Lügatlerde , “bir lisanı âheriyle tefsîr ve beyân eylemek, “kelimenin mealini diğer lisan
üzere ifade etmek” gibi sözlerle tanımlanan tercüme en basit ifadeyle bir metni başka bir dile
aktarmaktır (Demircioğlu, 2004, s. 135-137). Şerh ise daha önce zikr ettiğimiz tanımları dışında
Kortantamer’e göre “bir metnin daha iyi anlaşılsın diye, o metnin başkalarından daha iyi anladığı
kanaatinde olan kişiler tarafından açıklanması”dır (Kortantamer, 1994, s. 1). Bilhassa Arap ve Fars
dilinde kaleme alınmış eserlerin Türkçe olarak açıklanması ve yorumlanması için kaynak metnin
anlamının erek dile aktarımı yani tercümesi uygulanan şerh metodunun kaçınılmaz bir parçasıdır.
Aynı şekilde tercüme türü kimi eserlerde, kaynak metindeki anlamı erek dile en doğru şekilde
aktarma gayretinde olan mütercimler kimi zaman metinlerinde yer yer tercümeyi aşan açımlama ve
genişletmelere yer vermiştir. Böylelikle de edebî bir faaliyeti karşılamak amacıyla kullanılan bu
kavramlar birbirine yaklaşmıştır. Eliaçık’a göre tercümede karşı dilde söylenmiş ifadelerin tam
karşılanamamasından yani tercüme yetersizliğinden ötürü şerh ortaya çıkmaktadır (Eliaçık, 2009, s.
95).
Şerh ve tercüme türü eserlerde sıklıkla bu iki sözcüğün aynı bağlam içinde yer aldığını
hatta kimi örneklerde birbirinin yerine kullanıldığını söylemek mümkündür. Bazı şerh ve tercüme
türü eserlerin girişlerine bakıldığında tercüme faaliyetinin şerh; şerh faaliyetinin de tercüme
kelimesi ile ifade edildiği görülür1
(Yazar, 2011, s. 15). XVII. yüzyıl şairlerinden Hüseynî
mahlasını kullanan Seyyid Hüseyin’in manzum Kasîde-i Bürde tercümesinde –ki bu tercüme
kaynak metindeki her bir beytin yine bir beyitle Türkçeye aktarılmasıyla oluşmaktadır yani
herhangi bir genişletme söz konusu değildir- tercüme eylemi şerh sözcüğü ile ifade edilmiştir:
Muhtemelen XVIII. yüzyılda yaşamış olan Mahmûd el-Hamîdî ise Kasîde-i Emâlîyi şerh ettiği

1 Bu konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Sadık Yazar, “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh
Geleneği”, (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, s.15-19.; Muhittin Eliaçık , “Tercüme
ile Şerhin İç içe Bulunması: Şemsi Paşa’nın Manzum Vikâye Tercümesi”,Turkish Studies -International Periodical for
the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 4/6 Fall 2009, p. 96-119, ISSN: 1308- 2140,
www.turkishstudies.net ,DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.875, ANKARA-TURKEY
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 439
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
eserinin girişinde, şerh faaliyetini tercüme kelimesiyle ifade eder. Ancak eserin kendisi
incelendiğinde filolojik açıklamaların yer aldığı klâsik bir şerhle karşılaşılır (Yazar, 2011, s. 16).
Yazar’a göre Şem‘î’nin birçok şerhi; yazarı tarafından şerh olarak nitelense ve kütüphane
kayıtlarında şerh olarak geçse dahi şerhlerde görülen kelime tahlilleri veya kaynak metnin
genişletilmesine yönelik açıklamaların çok az bulunması sebebiyle tercüme ile şerh arasındaki
sınırın belirsizleşmeye başladığı ve aynı eserin bir tercüme olarak değerlendirilmemesi için
herhangi bir sebep bulunmadığı eserler arasındadır (Yazar, 2011, s. 17).
2. Hâfız-ı Şirâzî, Şem‘î Sûdî Ve Vehbî Konevî Kimdir?
2.1. Hâfız-ı Şirâzî (ö.792/1389-90)
Hâfız’ın hayatı hakkındaki bilgiler yeterli olmamakla birlikte dostu Muhammed
Gülendam’ın onun ölümünden sonra topladığı ve Hâfız’ın Divanı’nın başına koyduğu mukaddime
ile tezkirelerde geçen bilgilerden yola çıkarak babasının Fars atabekleri zamanında İsfahan’dan
gelerek Şiraz’a yerleştiği bilinmektedir (Kanar, 2011, s. 9). Hâfızın gerçek adı Hâce Şemseddîn
Muhammed olup 1317-1326 tarihleri arasında Şirâz şehrinde doğduğu sanılmaktadır (Yazar, 2011,
s. 487).
Kur‘ân’ı ezbere bildiği için Hâfız lakabını alan şair, ilk gençlik yıllarındaki şiir
denemeleriyle devrin padişah ve vezirlerinin dikkatini çeker ve ilerleyen yıllarda Fars edebiyatının
en sevilen isimlerinden biri haline gelir. Tüm İslam edebiyatını hatta dünya edebiyatını bile
etkilemeyi başaran “Lisânü’l-Gayb” ve “Tercümânü’l-Esrâr” olarak isimlendirilen Hâfız,
792/1389-1390 yılında Şiraz’da vefat eder (Kanar, 2011, s. 10; Yazar, 2011, s. 487; Ayar, 2007, s.
5).
Şiirlerinde Hâcu-yi Kirmânî’den, Sâdî’den Selmân’dan, Nizâmî-i Gencevî’den, Fahreddini
Irâkî’den ve Hayyam’dan etkilenenen Hâfız (Kanar, 2011, s. 10) Gölpınarlı’ya göre gazele
tasavvufu ve hikmeti katan Hâcû ve estetiği katan Selman’ın bu özelliklerini kendi gazellerinde
başarıyla birleştirebilmiştir (Gölpınarlı, 2013, s. 23) bu sebeple de başka nazım türlerinde eserler
yazmış olmasına rağmen asıl şöhretini gazelleri ile kazanmıştır (Ayar, 2007, s. 5).
Hâfız’ın bütün şiirlerinin toplandığı Divanı’nda 66 rübâî, mesnevi türünde bir Sâkînâme
ve bir Muganninâme, 5 kaside, 1 muhammes, 4 mesnevi, 34 kıt’a ve 509 gazel vardır (Ayar, 2007,
s. 5).
2. 2. Şem‘î Şem‘ullâh (ö.1602’den sonra)
Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgiye ulaşamadığımız Şem‘î’nin doğum yeri Esrâr
Dede’nin tezkiresinde belirttiğine göre Konya’dır ancak Mevlevî olduğu bilinen şârihin hayatının
ilerleyen yıllarında Dervîş Pervâne ile birlikte İstanbul’a geldiği bilinmektedir. Nev’îzâde Atâyî;
Şem‘i’nin iyi bir tahsil gördüğünü ve hayatını insanlara ilim öğreterek geçirdiğini dile getirir ayrıca
irfan sahibi olduktan sonra dünyadan el etek çekip tasavvufa yöneldiğini de belirtir. Farsçayı çok
iyi bilen Şem‘î, alanında ün kazanmış birçok esere şerh yazmakla birlikte bu şerhleri içinde en
meşhurları Mevlânâ’nın Mesnevi’si, Hâfız’ın Divanı ve Sâdî’nin Bostân ve Gülistân’ına yazdığı
şerhlerdir (Dağlar, 2009, s. 73-74).
Şem‘î, Divan-ı Hâfız Şerhi’ni cömertliğiyle meşhur“Feridun” lakabı ile tanınan Ahmed
ismindeki zatın isteği ve ısrarı üzerine 981/1573 senesinin Zilhicce ayında başlayarak 982/1574
yılında tamamlamıştır. Abdülbaki Gölpınarlı, Şem‘î’nin Divan-ı Hâfız Şerhi’ni Hafız’ın birçok
mazmununu anlamadığı ve tasavvufî manalar bulmak için kendini zorladığı gerekçesi ile
eleştirmektedir (Dağlar, 2009, s. 76).
440 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Çalışmamızda Şem‘î’nin Dîvân-ı Hâfız adıyla Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi
19Hk 1998’de kayıtlı olan ve 995/1586 yılında Ahmed b. Hasan tarafından istinsah edilmiş nüshası
baz alınmıştır. Şem‘î şerhine yönelik değerlendirmelerde bu nüshadaki bilgiler kullanılmıştır.
2. 3. Sûdî-i Bosnevî (ö. 1005/1596?)
Kaynaklardan hayatı hakkında yeterli bilgiye ulaşamadığımız şârihin asıl adı Ahmed’dir.
Doğum tarihi bilinmemekle birlikte Bosna’nın Foça şehrine yakın Çayniça kasabasına bağlı Sudiçi
köyünde doğduğu bilinmektedir. Daha sonra İstanbul’a gelen ve burada eğitimini tamamlayan Sûdî
Fars dilini mükemmelleştirmek için Diyarbakır’a gitmiştir. İlmini artırmak amacıyla birçok farklı
şehre yolculuklar düzenleyen şârih, “bu yolculuklar ve müzakereler esnasında şerhlerini yapmayı
düşündüğü eserleri zihninde bir taslak olarak beraberinde sürekli taşımıştır.” (Ayar, 2007, s. 11).
İstanbul’a dönüşünde II.Sultan Selim devrinde, Sokullu’nun yönetimde etkin olduğu bir
dönemde “Gılman-ı Hassa”ya hoca olarak tayin edilmiştir. Bu görevden ayrıldıktan sonra ölümüne
kadar inzivaya çekilmiş ve eserlerine yoğunlaşmıştır (Yılmaz, 2008, s. 38).
Şârihin ölüm tarihi tam olarak bilinmemektedir. Osmanlı Müellifleri adlı eserde Sûdî’nin
1005/1596 yılında İstanbul’da vefat ettiği ve Aksaray’da Yusuf Paşa Camisi avlusuna
defnolunduğu kaydedilmiştir (Bursalı Mehmed Tahir I, 2000, s. 432) .
Arapça ve Farsça birkaç eseri şerh eden Sûdî’nin, bu vadide kendisini ispat ettiği eseri
Şerh-i Divan-ı Hâfız’ıdır.2 Türkçe şerh edebiyatı içerisinde önemli bir yeri olan bu eserin
tamamlanış tarihi ile ilgili olarak, 1002/15941590, 1003/15951591 ve 1007/1598-99 1592 gibi
farklı tarihler ileri sürülmektedir (Yazar, 2011, s. 491). Sûdî şerhini, arkadaşı Şeyh-i Harem-i
Yesrib Ömer Efendi’nin ricası üzerine kaleme almıştır (Kaya, 2011, s. 601). Başta Gölpınarlı
olmak üzere Klâsik Türk edebiyatında otorite sayılabilecek pek çok kimse Hâfız Divanı’nın en
başarılı şerhinin Sûdî’ye ait olduğunu dile getirir3
.
2. 4. Mehmed Vehbî Konevî (ö. 1244/1828)
Bir Mevlevî şeyhi olduğu bilinen Vehbî’nin hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi
bulunmamaktadır. Konevî ile ilgili Osmanlı Müellifleri adlı eserde şu bilgiler mevcuttur: Mevlevî
tarikatının âriflerinden fâziletli bir zât olup Konya’da Eş‘arîzâde denmekle tanınmıştır. Hoca Hâfız-

2 Çalışmamızda Sûdî’nin Yasemin Mertek Erkoç tarafından günümüz harflerine aktarılan yüksek lisans çalışmasından ve
metnin biçimsel özelliklerini tespit amacıyla da Ankara Milli Kütüphane’de 06 Mil Yz B 369 arşiv numarasıyla “Şerh-i
Divân’ı Hâfız” adıyla kayıtlı nüshadan faydalanılmıştır.
3 Sûdî’nin Hafız Divanı şerhi ile ilgili bkz. Mehmet Kanar, Hafız Divanı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.; Yasemin
Ertek Markoç, “Sûdî-i Bosnevî’nin Şerh-i Divan-ı Hâfız’ı”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi, SBE,
İzmir, 1994.; Abdülbaki Gölpınarlı, Hafız Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Baskı Evi, 1992.; Abdülbaki Gölpınarlı, Hâfız.
İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.; İbrahim Kaya, “Sûdî, Şerh-i Divan-ı Hafız: Kelimeler-Remizler-Kavramlar” (Doktora
Tezi, Malatya İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008; İbrahim Kaya , “Sûdî Şerh-i Divan-ı Hafız: KelimelerRemizler-Kavramlar”.
(Yayımlanmamış Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 2008.;
İbrahim Kaya , “Konevî’nin Hâfız Divanı Şerhi Ve Tasavvufî Yorumu Üzerine Bazı Düşünceler”, Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 6/1 Winter 2011, p.
1455-1475, ISSN: 1308- 2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2098,
ANKARA-TURKEY; İbrahim Kaya, “Sûdî’nin Hafız Divanı Şerhindeki Tasavvufî Yaklaşımları”, Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 6/2 Spring 2011, p.
599-630, ISSN: 1308- 2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2348 ,
ANKARA-TURKEY; Sibel Özer, “Sûdî-i Bosnavî’nin Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ının Bilgi Dökümü ve İspata
Dayandırılması”, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.; Mehmet Taha Ayar,
“Hâfız-ı Şirazi’nin Bazı Gazellerine Şerh Tekniği Açısından Sûdî ve Konevî’nin Yaklaşım Tarzları”. (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.; Murat Umut İnan, “Writing a
Grammatical a Commentary on Hafız of Shiraz: a Sixteenth-Century Ottoman Scholar on The Divan of Hafız”, (Doktora
Tezi), University of Washington, 2012.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 441
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
ı Şirâzî Divanı’na yazdığı matbu şerh meşhûrdur. Vefatı 1244 H. de kabri Mevlânâ Hazretleri’nin
dergâhındadır.” ( Bursalı Mehmet Tahir I, 2000, s. 139)
Konevî şerhi müstakil olarak iki cilt hâlinde 1273/1856 yılında Matbaa-i Amire’de
basılmıştır. Bu baskıda 1. cilt 503, 2. cilt ise 460 sayfadan oluşmaktadır. 1. ciltte râ harfine kadar
olan gazeller bulunmaktadır. 2. ciltte ise râ harfinden itibaren alfabenin diğer harflerinde yazılan
gazeller mevcuttur. Konevî şerhinde kıtalardan itibaren geri kalan kısım şerh edilmemiştir. Konevî
şerhi ayrıca hamişinde Sûdî şerhi bulunduğu hâliyle 1288–1289 (1871–1872)’de İstanbul’da yine
Matbaa-i Amire’de iki cilt olarak basılmıştır. Bu baskıda ise eserin 1. cildi 768 sayfa, 2. cildi ise
767 sayfadan oluşmaktadır (Kaya, 2011, s. 1456). Çalışmamızda Konevî’nin bu şerh baskısı temel
alınmıştır.
Hâfız Divanı şerhiyle ilgili Konevî’ye birçok tenkit yapılmıştır. Tenkitlerin ana sebebi
şârihin kaynak metni tasavvufî açıdan yorumlamada aşırıya kaçmasıdır. TahsinYazıcı, bu şerhte
Konevî’nin Hâfız’ın hemen her sözünün tasavvufî açıdan yorumladığını bu sebeple de şairin gerçek
düşüncelerini ve sanatını yansıtamadığını (Yazıcı, 2001, s. 106) dile getirmiştir. A.Gölpınarlı ise
aynı sebepten Vehbî Efendi şerhini şöyle tenkit etmiştir:
“ … Şüphe yok ki Hâfız’ın en garip ve saf şerhi Vehbî Efendi şerhidir. İkinci Mahmud
devrinde (1808–1839), yani çok muahhar bir zamanda Mehmed Vehbî adlı Konyalı bir Mevlevî
tarafından meydana getirilen bu eser, baştanbaşa saçma, zoraki ve gülünç te’villerle doludur.
Vehbî’ye nazaran Hâfız, Mevlevîdir ve her sözünün tasavvufî bir manası vardır!” (Gölpınarlı,
1992, s. 26-27) Ayar; Sûdî ve Konevî şerhlerindeki bazı gazelleri karşılaştırdığı yüksek lisans
tezinde Mevlevî terbiyesinin gerektirdiği şekilde dünyaya bakan bu şârihe yapılan tenkitlerin bazen
aşırıya kaçtığını düşünür ve Hâfız’ın şiirlerini anlamak maksadıyla şerhe göz atan bir
araştırmacının rahatlıkla şârihin şiirleri ‘tercüme’ ederken şahsî tasarrufta bulunmadığını;
bulunduğu takdirde de “Ma‘nâ-yı İşâreti” üst başlığıyla hareket ettiğini göreceğini bu sebeple de
Konevî’nin tasavvufî şerh usulünü şuursuz bir şekilde benimsemediğini; aksine takip ettiği şerh
metodunu son derece bilinçli olarak tercih ettiğini dile getirir (Ayar, 2007, s. 14).
2. 5. Hâfız’ın Şumâ Redifli İkinci Gazeli
Hâfız’ın Şumâ redifli gazeli hece vezniyle benzerlik göstermesi ve Türk dil yapısına
uyması sebebiyle Klasik Türk edebiyatının en çok tercih edilen aruz kalıplarından olan ve 15
heceden oluşan remel bahrinin fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniniyle kaleme alınmıştır.
Gazel on üç beyitten oluşmaktadır. Ancak incelememize konu olan nüshalarda ve Hâfız Divanı
üzerine çalışma yapmış bazı eserlerde4
gazelin beyitlerinin sıralaması farklılık arz etmektedir.
Çalışmamızda beyitler arasındaki anlamsal bağa dikkat edilerek bizce en doğru sıralamayı yaptığını
düşündüğümüz Konevî şerhinin beyit sıralaması baz alınmıştır. Her ne kadar Şem‘î, Sûdî ve
Konevî’nin incelememize konu olan Hâfız şerhi nüshalarında bu gazel şairin ikinci gazeli olarak
yer alsa da Hâfız Divanı üzerine yapılan bazı çalışmalarda ikinci gazel olarak farklı gazeller
gösterilmiştir.5

4 Bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Hafız Divanı (İstanbul: MEB Yayınları, 1992); Mehmet Kanar, Hafız Divanı, c.1 (İstanbul:
Ayrıntı Yayınları, 2011); Mehmet Taha Ayar, “Hafız-ı Şirazi’nin Bazı Gazellerine Şerh Tekniği Açısından Sûdî ve
Konevî’nin Yaklaşım Tarzları” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2007)
5 Şumâ redifli gazel Gölpınarlı’nın Hâfız Divanı adlı eserinde dokuzuncu gazel, Mehmet Kanar’ın Hafız Divanı isimli
eserinde ise on ikinci gazel olarak yer almaktadır.
442 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
3. Şem‘î, Sûdî ve Konevî’nin Hâfız’ın Şuma Redifli Gazelinin Şerhi İçin
Uyguladıkları Şerh Planları
3. 1. Şem‘î’nin Genel Şerh Planı
a. Mısranın orijinal metni
b. Mısraların bire bir kimi zaman da genişletilmiş tercümesi
3. 2. Sûdî’nin Genel Şerh Planı
a.Beytin orijinal metni
b.Beyitte geçen kelimelerin gramatikal analizleri ve anlamının verilişi
c.“Mahsûl-i beyt” başlığı altında tercüme ve yorum kısmı
3. 3. Konevî’nin Genel Şerh Planı
a. Beytin orijinal metni
b. Beytin genişletilmiş tercümesi
c.“Müfradât” başlığı altında beyitte geçen kelimelerin gramatikal analizleri ve anlamının
verilmesi
d. “Manâ-yı İşâreti” başlığıyla beytin tasavvufî yorumunun yapılması
4. Takip Edilen Usule Göre Şem‘î, Sûdî ve Konevî Şerhlerinin Sınıflandırılması
Gerek günümüz gerekse de Osmanlı dönemi şerhlerinde; şerh edilen metnin dili,
muhtevası, yapısı (manzum veya mensur oluşu) ile şerh edenin kişiliği aynı zamanda şerhin yönelik
olduğu okuyucu kitlesi gibi sebepler şerhlerde farklı metodların kullanılmasında etkili olmuştur
(Yazar, 2011, s. 62). Atabey Kılıç, Osmanlı döneminden kalan şerhlerin bilimsel çalışmalarda daha
doğru bir şekilde değerlendirilmesine katkı sağlamak amacıyla yazılan şerhleri bir tasnif yoluna
gider ve bu tasnifine göre şârihlerin eserlerini oluştururken takip ettikleri usulü a) Geleneksel şerh
b) Hall-i müşkilât ve benzeri veya tercümeye dayalı şerhler c) Modern Şerh olmak üzere üç gruba
ayırır (Kılıç, 2007, s. 418 ). Yazar, Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh
Geleneği adlı doktora tezinde bu tasniften yola çıkarak bu eserlerde uygulanan şerh usulünü a)
Aktarma yönü ağır basan şerhler b) Açıklama yönü ağır basan şerhler c. Modern Şerhler diye üç
gruba ayırır (Yazar, 2011, s. 62).
Aktarma yönü ağır basan şerhlerde asıl amaç kaynak metnin anlamının hedef dile
aktarılmasıdır. Bu sebeple de bu tür şerhlerde kaynak metnin sadece anlamı açıklanıp
genişletilmeye çalışılır, kaynak metne yönelik filolojik incelemelere ya çok az yer verilir ya da hiç
yer verilmez. Bu özelliğinden dolayı bu tür şerhlerin yazma eser kütüphaneleri ile bazı akademik
çalışmalarda bazen şerh bazen de tercüme olarak değerlendirildikleri görülmektedir (Yazar, 2011,
s. 63). Daha çok edebiyat dışı olan metinler ve mensur metinlerde tercih edilir.
“Açıklama yönü ağır basan şerhlerde asıl gaye, kaynak metnin farklı bir dilde
yazılmasından ötürü ortaya çıkan anlaşılmazlığın giderilmesinden ziyade, muhtevasına bağlı olarak
muhtelif sebeplerden ötürü bu metnin herkes tarafından anlaşılmasını engelleyen manilerin ortadan
kaldırılmasıdır.” (Yazar, 2011, s. 65) Bu usul genellikle manzum ve edebî metinlere uygulanır
bilhassa tasavvufî yönü ağır basan eserlerde bu yöntem daha çok tercih edilir (Yazar, 2011, s. 65).
Aktarma yönü ağır basan şerhlere oranla filolojik incelemelere daha çok yer verilir. Açıklama yönü
ağır basan şerhler özellikleri yönüyle geleneksel şerh tanımına daha uygundur.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 443
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Yazar’ın şerhlerin usulüne yönelik yapmış olduğu bu tasniften hareketle Sûdî ve
Konevî’nin şerhlerini açıklama yönü ağır basan şerhler içerisine, Şem‘î’nin şerhini ise aktarma
yönü ağır basan şerhler içerisine dâhil etmenin doğru olacağı inancındayız. Zira her üç şârihin
Hâfız Divanı’nın ikinci gazelinde uyguladıkları genel şerh planına bakıldığında Şem‘î’nin şerhinde
kaynak metni bire bir ya da genişleterek tercüme etmeyi yeterli gördüğünü buna mukabil Sûdî ve
Konevî’nin kaynak metni tercüme etmekle yetinmeyip kaynak metinde yer alan kelimeleri
gramatikal ve anlamsal olarak açıkladıkları ve beyti yorumlama yoluna gittikleri görülür. Hatta
Konevî bu yorumlama işini Sûdî’den bir adım daha ileri götürmüş Mevlevî şeyhi olması hasebiyle
ve tasavvufî şerhlerin genel temayülüne uygun olarak6 Ma՗nâ-yı İşâreti başlığı altında her beyte
tasavvufî anlamlar yüklemiştir ve bu yönüyle de daha önce de zikr ettiğimiz gibi bazı
araştırmacıların eleştiri odağı olmuştur.
5. Hâfız-ı Şirâzî Divânı’nın 2. Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme Ve Şerh Usulü
Açısından Karşılaştırılması
1. Beyit
Hâfız Ey fürûğ-ı mâh-ı hüsn ez rûy-ı rahşân-ı şumâ
Âb-ı rûy-ı hûbî ez çâh-ı zenehdân-ı şumâ
Şem‘î Ey mahbûb ki hüsn ayının şu’lesi sizin rahşân yüzünüzdendir
Hûblugun âb-ı rûy u letâfeti sizin zekanınızın çâhındandır
Sûdî Ey cânân güzellik ayının ziyâsı sizin yıldıragan yüzünüzdendir
Ey cânân güzellik yüzi suyu sizin eneginiz kuyusundandır
Konevî Ey mahbûb güzellik ayının ziyâsı sizin pârlak yüzinizdendir
Ve güzelliğin yüzi suyı sizin çeneniz kuyusundandır
a. Orijinal Metnin Aktarımı
Hâfız’ın şumâ redifli ikinci gazelini yani orijinal beyti eserlerine aktarırken Sûdî ve
Konevî’nin kaynak metni beyit bazında anlam üstü birimlere ayırdığını buna karşın Şem‘î’nin
kaynak metni mısra mısra incelemeyi uygun gördüğü tespit edilmiştir. Sûdî kaynak metni; şerh
metninden ayırt etmek için beytin üst kısmına çizgi çekmeyi ve mısra aralarına kırmızı mürekkeple
nokta koymayı tercih ederken, Konevî’nin matbu nüshasında kaynak metin, dikdörtgen bir çerçeve
içine alınmış ve mısra aralarına dairesel şekiller konulmuştur. Şem‘î’nin incelememize konu olan
şerh nüshasının müstensihi ise kaynak metni kırmızı mürekkeple yazarak ve harekelendirilmek
suretiyle şerh metninden ayırmayı tercih etmiştir. Ancak eserin farklı nüshalarında 7
kaynak
metinden alıntılanan mısranın üstü kırmızı çizgi çekilerek belirginleştirilmiştir.8
b. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Konevî ve Şem‘î, şerhlerinde tercih ettikleri anlam üstü birimlere göre ayırdıkları orijinal
metni verdikten hemen sonra herhangi bir başlığa ihtiyaç duymadan manzum olan kaynak metni,
mensur olarak erek dile çevirmişlerdir. Sûdî ise şerhinde kaynak metinde geçen kelime ve
terkiplerin lügat anlamlarını ve gramatikal özelliklerini verdikten sonra “Mahsûl-i Beyt” başlığı ile

6 Tasavvufî şiir şerhlerinin özellikleriyle ilgili bkz. Ömür Ceylan, Tasavvûfi Şiir Şerhleri, İstanbul: Kitabevi Yayınları,
2000.
7 Bkz. Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06Mil Yz A 958 / Şerh-i
Dîvân-ı Hâfız, Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 6959/ Şerh-i Dîvân-ı
Hâfız, Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz 4830/ Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Manisa
İl Halk Kütüphanesi- Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, 45 Ak Ze 187 no’da kayıtlı nüshalar
8 Orijinal metnin aktarımı her beyit için aynı olduğundan sadece birinci beyitin incelemesinde verilmiştir.
444 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
kaynak metnin mensur tercüme ve yorumuna yer vermiştir. Ancak bu tercüme Konevî’den farklı
olarak toplu bir tercüme değil, Şem‘î’de olduğu gibi mısra mısra ayrılan her mısradan sonra şârihin
yorumlarını da eklediği bir tercümedir. Çalışmamızda şârihlerin bilhassa ya‘nî kelimesi
kullanılarak dile getirdikleri tercümeyi aşan yorumlarını ayrı bir başlık altında toplayacağımızdan
bir bütünlük oluşturması adına tabloda tercümeleri yorumları katmayarak bir araya getirmeyi
uygun gördük.
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere her üç şârih de manzum olan kaynak metni
mensur olarak tercüme ederek metnin vezin, kafiye gibi biçimsel özelliklerini göz ardı etmiştir.
Şârihlerin hepsi ilk beytin tercümesinde kaynak metne mısra ve söz dizimi bazında sadık
kalmış her mısraı kendi içinde tercüme etmiştir ve tercümelerinde gerekmedikçe herhangi bir
eksiltme ya da eklemeye başvurmamıştır. Yalnızca Hâfız’ın ey nidasıyla kimi kastettiğini belirtmek
amacıyla Şem‘î ve Konevî tercümelerine Arapça bir kelime olan mahbûb kelimesini eklerken Sûdî
Farsça bir sözcük olan cânânı eklemeyi uygun görmüştür. Konevî ayrıca iki mısraın anlamını
birbirine bağlamak amacıyla ve bağlacını erek metnine eklerken Şem‘î kaynak metinde yer alan âb-
ı rûy-ı hûbi ifadesini hûblugun âb-ı rûy u letâfeti şeklinde anlamı pekiştirmek adına letâfet
kelimesini ekleyerek erek metnine taşımıştır.
Kaynak metnin anlamını erek metne taşımada her üç şârihin de başarılı olduğunu
söylenebilir ancak kaynak metni Türkçeleştirmede Sûdî'nin; Konevî ve Şem‘î’ye oranla daha
başarılı olduğunu görülmektedir. Sûdî, erek metninde Türkçeleşmiş kelimeler diyebileceğimiz ey,
cânân ve ziyâ kelimeleri dışında yabancı kökenli herhangi bir kelime kullanımına gitmemiş ve
Konevî’den farklı olarak tercümesinde Farsça kökenli ancak Türkçeleşmiş kelimeler olan parlak ve
çene kelimeleri yerine sırasıyla arkaik kelimeler diyebileceğimiz yıldıragan ve enek kelimelerini
kullanmayı uygun görmüştür. Bu da Sûdî’nin metni Türkçeleştirmek adına daha bilinçli bir tutum
içerisinde olduğunu göstermekte hatta şârihin kaynak metindeki bu kelimelerin karşılıklarını
bulabilmek için sözlüğe bakma gereği duyduğunu düşündürmektedir. Şem‘î ise erek metninde,
diğer iki şârihe oranla daha fazla yabancı kelime ve tamlama yapısı kullanmış ayrıca kaynak
metinden -her üç şârihin ödünçlemede bulunduğu ey ünlemi dışında- farklı tamlama ve kelime
ödünçlemeleri yapmıştır.
c. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şerhte temel amacın bir metinin anlaşılması için o metni daha iyi anladığını düşünen
kişilerce açıklanması (Kortantamer, 1994, s. 7) olduğu düşünülürse şârihlerin tercümelerinde
birtakım genişletmelere ve yorumlamalara gitmeleri gayet olağandır. Her üç şârih de tercümelerine
yaptıkları yorumları belirtmek ve asıl tercüme metniyle karışmasını önlemek için ya’ni ibaresini
kullanmışlardır. Ancak şârihlerin çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde görüleceği gibi bazen de
ya‘ni ibaresini tercümeyi genişletmek amacıyla kullandığı da bilinmektedir. Sûdî ve Şem‘î bu
genişletme ve yorumları mısra bazında yaparken Konevî beyit bazında yapmıştır.
Sûdî beytin birinci mısraını tercüme ettikten sonra “ya‘ni felegin ayı güneşten nûr aldıgı
gibi güzellik ayı sizden nûr ve ziyâ alur dimektir. Mâhın hüsne izafeti isti’âre tarîkıyledir”
(Markoç, 1994, s. 65) diyerek mısrada okuyucu için gerekli olduğunu düşündüğü açıklamalara yer
vermiş aynı zamanda mısrada yer alan söz sanatına değinmiştir. İkinci mısra için de benzer
izahlarda bulunmuş çukur (zenehdân) kelimesiyle hangi manaya işaret edilmek istenildiğini
açıklamış her iki mısraın tekerrür-i haber kabilinde olduğunu dile getirmiştir.
Şem‘î, kaynak beyte yaptığı yorumları Sûdî’de olduğu gibi mısra birimini temel alarak
ifade etmeyi uygun görmüş birinci mısraın tercümesinde herhangi bir yoruma ya da genişletmeye
gitmezken ikinci mısraı kaynak metne sadık kalarak tercüme ettikten sonra “ya‘ni ey Hüdâ âlem
hûblarının hüsni senin cemâlinin pertevinden bir eserdir.” (V. Konevî,1288, s. 27) diyerek bu
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 445
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
eklemeyi metne tasavvufî bir anlam katmak amacıyla kullanmıştır. Böyle bir yorumda Şem‘î’nin
bir Mevlevî oluşu ve tasavvufî bir terbiyeden geçmesi, bu sebeple de hayata ve okudukları eserlere
bu bakış açısıyla bakma isteği etkili olsa gerektir.
Konevî’nin diğer şârihlerden farklı olarak kaynak metne yaptığı yorumlamaları iki başlık
altında toplamak mümkündür: Kaynak beyte yaptığı zahirî yorumlar ki bunlar genellikle
tercümenin genişletilmesi mahiyetindedir ve kaynak metne yaptığı batınî yorumlar. Konevî
öncelikle Sûdî ve Şem‘î’ye benzer bir şekilde beyit sonlarında tercüme ile ilgili yorumlara yer
vermeyi uygun görmüş “ya‘ni güzeller nûr u ziyâyı ve her dilber makbûlini ve letâfet ve hüsn-i
edâ-yı sizden alur dimektir.” diyerek beyitle ilgili açıklamalarda bulunmuştur. Dikkat edilirse
Konevî, kaynak metni tercüme ettiği ve yorumladığı bu kısımda kaynak metne yönelik herhangi bir
tasavvufî yorumda bulunmamış beytin sadece zahirî anlamına değinmekle yetinmiştir. Daha sonra
şârih, -kaynak beyitte geçen kelimeleri gramatikal olarak analiz ettikten hemen sonra- Ma’nâ-yı
İşâreti başlığı altında kaynak beytin uzun tasavvufî yorumlarına yer verir. Konevî’nin Yazıcı ve
Gölpınarlı gibi edebiyat araştırmacılarınca eleştirilmesinin asıl sebebi de şerhine eklediği bu
bölümdür.9 Konevî bu bölümde mahbûb kelimesiyle Hâfız’ın Allah’ı kastettiğini dile getirir ve bu
iddiasını kanıtlamak içinde “Allahu nûru’s-semavâti ve’l-arzi”10 ayetinden iktibas yapar ve bu âlem
ve öteki âlemdeki her şeyin Allah’tan geldiğini, onun ihsanıyla var olabildiğini dile getirir ve “…
lâkin yine her ne ihsân oldıysa tevfîk-i Râbbânî’den bilüp itirâf-ı ‘acz ile gururdan kendini hıfz
emr-i lâzımdır.”(V. Konevî, 1288, s. 27) diyerek âdeta nasihatte bulunur.
Yazıcıoğlu ve Gölpınarlı’nın aksine Ayar, Konevî’nin bu şerh metodunu bilinçli olarak
tercih ettiğini ve kendi içinde bir sistemi olduğunu dile getirir (Ayar, 2007, s. 14). Konevî’nin
şerhinin mukaddime bölümünde tercih ettiği bu şerh yöntemini savunduğu görülmektedir. Bu
bölümde Hâfız Divanı’nı tasavvufî yönden şerh etme sebeplerini anlatır ayrıca kaynak metinde
geçen kelimeleri tasavvufî yönden açıklayan bir sözlüğe de yer verir. Hâfız için “Ol lisânü’l-gayb
ve tercümânü’l-esrârdır, nice esrâr-ı gaybiyye ve me’ânî-yi hakîkîyyeyi kisve-i sûretde ve libâs-ı
mecâzda göstermişdir.” diyerek onun iki lakabı üzerinde durur. Vehbî Efendi’ye göre Hâfız,
“gaybın dili” olduğu için “biçim kılığı” ve “mecâz giysisi” ile merâmını anlatmıştır. Şârihe düşen
görev ise, bu “giysi”yi en uygun biçimde çıkarmaktır. Böylelikle Konevî, Hâfız’ın şiirlerinin nasıl
anlaşılması gerektiğini dile getirerek tasavvufî şerh metodunu şiddetli bir şekilde savunur. Ayar’a
göre şârihin, eserinde takip edeceği yöntemi savunması, kendisine yapılan yahut yapılacak
tenkitlere cevap mahiyeti taşımaktadır (Ayar, 2007, s. 14-17).
Daha önce de değindiğimiz gibi Konevî’nin bir Mevlevî şeyhi oluşu bu sebeple de
dünyaya Mevlevî terbiyesinin gerektirdiği zaviyeden bakması ve müridlerine nasihat verme isteği
gibi sebepler Konevî’nin şerh metodunu biçimlendirmiştir. Onun bu başlık altında yaptığı yorumlar
adeta bir hocanın cemaatine vaaz vermesine benzer.
d. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Klâsik Türk Edebiyatı şerh geleneği içerisinde bilhassa Fars dilinin müstesna örneklerinden
seçilmiş eserlerin Türkçeye şerh edilme amaçlarından biri de o dilin edebiyatının ve dilinin
öğrenimine katkı sağlamaktır. Bu sebeple şârihlerin birçoğu bu metinleri sadece anlam yönünden
değil dil yönünden de incelemeye tâbi tutmuşlardır (Canpolat, 2014, s. 73-81).

9 Çalışmamızın önceki bölümlerinde Yazıcı ve Gölpınarlı tarafından Hâfız şerhi sebebiyle Konevî’ye yapılan eleştirilere
yer verildiği için bu bölümde tekrar değinilmemiştir.
10
Kur’ân-ı Kerim: Nûr suresi 35. Ayet: Allah göklerin ve yerin nurudur.
446 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Şârihlerin niyetleri; şerh etmek için seçtikleri metni ve bu metni şerh etme metotlarını
etkiler (Canpolat, 2014, s. 73). Sûdî’nin eserini oluştururken tercih ettiği şerh usulünün ipuçlarına
mukaddime bölümünde şerhi kaleme almadaki maksadını açıkladığı kısımlarda rastlanabilir. Sûdî,
arkadaşı Ömer Efendi’nin kendisinden Hâfız Divanı şerhini bu eseri anlamak isteyenlere faydalı ve
yeni başlayanlara şafi olacak bir şekilde, tasavvufî izah ve aşırı yorumlara girişmeyerek, dilin
kurallarını söyleyerek normal bir şekilde hazırlamasını istediğini dile getirmiştir (Kaya, 2011, s.
601). Sûdî mukaddimesinde ayrıca Hafız’ı mutasavvıf kimliğinden ziyade daha çok şiirdeki
mahareti, kudreti ve yaratıcılığı ile ön plana çıkarır. İnan’a göre, Sûdî’nin bu tavrının altında yatan
sebep onun Hâfız’ın metnini “tasavvufî metin eleştirisinin kanonik dairesinden çıkartma” ve bu
bağlamda Hâfız’ın bir mutasavvıftan ziyade öncelikle bir şair olduğunu gösterme isteğidir (İnan,
2014, s.320).
Aynı metni şerh etmeye çalışan üç şârihten Sûdî, orijinal metni eserine aktardıktan hemen
sonra herhangi bir başlığa ihtiyaç duymadan kaynak beyitte açıklanmaya muhtaç olduğunu
düşündüğü kelimeleri önce sarf yönünden yani hangi kelimeden türedikleri, hangi zamanı ifade
ettikleri gibi gramerle ilgili hususlar bakımından tahlil etmiş sonra ele alınan kelimelerin Türkçe
karşılıklarını bazen de bu kelimelerin Arapça karşılıklarını da vermiştir. Ancak ele aldığı her
kelime için böyle bir incelemeye gerek duymamış bazı kelimelerin sadece anlamlarını vermekle
yetinmiştir. “Ey harf-ı nidâ münâdâsı mahzufdur, ey cânân dimektir, mâba‘dı maksudun bi’nnidâdır;
fürûg isimdir, ziyâ ma’nâsına lafz-ı müşterektir bunda cürm-i kamer muraddır; hüsn
güzellik; rûy, yüz manasınadır ...” (Markoç, 1994, s.65)
Konevî ise kaynak beytin genişletilmiş tercümesini yaptıktan hemen sonra Müfredât başlığı
altında kaynak beyitte geçen her kelimeyi sırasıyla gramatikal incelemeye tabi tutmuş ve anlamları
üzerinde durmuştur. O da bazı kelimelerin Sûdî de olduğu gibi anlamlarını vermekle yetinmiş
ancak Sûdî’den farklı olarak beyitteki tüm kelimeleri açıklamıştır. Hatta Konevî daha da ileri
giderek kaynak beyitte iki kere geçen ez ve şuma sözcüklerinin anlamlarını iki defa vermekten
çekinmemiştir. Böyle bir yaklaşımda Konevî’nin bir Mevlevî şeyhi oluşu etkilidir. Mevlevîlerde,
eserlerinin çoğunu Farsça kaleme alan Mevlânâ’yı ve öğretilerini doğru anlamak önemlidir ve bu
sebeple de Fars dili ve edebiyatını bilmek kıymet arz etmektedir, Konevî’yi bu şerhi yazmaya iten
sebepler arasında onun müridlerine Fars dilini öğretme ve onlara tasavvufî bakış açısını kazandırma
isteği olduğunu düşünüyoruz.
Şem‘î ise şerhinde kaynak beyte yönelik herhangi bir gramatikal izaha yer vermemiş,
kaynak beyti tercüme ve yorumlamayla yetinmiştir. Bu da gösteriyor ki Şem‘î’nin Hâfız Divanı’nı
şerh etmedeki amacı Sûdî ve Konevî’den farklıdır, şârih için aslolan kaynak metnin anlamsal
aktarımıdır.
2. Beyit
Hâfız Key dehed dest în garaz yâ Rab ki hem-destân şevend
Hâtır-ı mecmû‘-ı mâ zülf-i perîşân-ı şumâ
Şem‘î Yâ Rab bu garaz kaçan müyesser olur ki musâhib olalar
Bizim ‘aşk ile cem‘ olmuş hâtırımız sizin perîşân zülfünüz
Sûdî ‘Acabâ bu murâd kaçan el virir ki musâhib ola
Bizim hâtır-ı mecmû‘umuz ve senin perişân zülfün
Konevî Kaçan el virir ve hâsıl olur ‘acabâ bu garaz ki el ele olalar ve bir yere geleler
Bizim cem‘ olmuş hâtırımız ile sizin perîşân ve tagınuk zülfünüz
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 447
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak beytin görünen anlamını erek dilde aktarmada üç şârihin de başarılı olduğunu
söylemek mümkündür. Ancak Konevî, kaynak metinde geçen bazı ifadeleri vurgulama isteğinden
olsa gerek bu anlamlandırmada erek metninde söz tekrarlarına başvurmuş aynı anlama gelebilecek
ifadeleri bir arada kullanmıştır. Konevî, kaynak metindeki dehed dest söz grubunu karşılamak için
hem el verir deyimini hem de hâsıl olur ifadesini kullanmış yine aynı mısrada yer alan hem-destân
şevend ifadesini karşılamak için de el ele olalar ve bir yere geleler ifadelerini bir arada
kullanmıştır. Kaynak metnin ikinci mısraında geçen perîşân kelimesinde de hem ödünçlemeye
başvurmuş hem de akabinde tagınuk kelimesini kullanmıştır.
Her üç Hâfız şârihi de kaynak metni erek dile aktarırken mısra bütünlüğüne dikkat etmiş;
ikinci mısrada beytin söz dizimini dahi muhafaza etmişlerdir. Kaynak metnin birinci mısraı ki’li
cümle yapısıyla oluşturulduğu için erek dile aktarımda söz dizimi birliği şârihlerce kurulamamıştır.
Şem‘î ve Konevî erek metinlerinde yabancı tamlama yapılarına yer vermezken Sûdî sadece
bir yerde hâtır-ı mecmu‘ ifadesini kaynak metinden ödünçleyerek Farsça tamlama yapısına
başvurmuştur. Kaynak metinden en fazla ödünçlemede bulunan şârih beş kelime ödünçlemesiyle
Şem‘î’dir. Sûdî dört, Konevî ise üç kelimede ödünçleme yapmıştır. Kaynak beytin ikinci dizesinde
yer alan ve Klasik Türk edebiyatı şiir geleneği içerisinde sıklıkla kullanılan hâtır, perîşân ve zülf
kelimeleri şârihler tarafından kaynak metinden yapılan ortak ödünçlemelerdir.
Şârihlerin kaynak metindeki kelimelere Türkçe karşılık bulma noktasında bilinçli bir tutum
sergilediklerini söylemek zordur. Böyle bir yaklaşımda kanaatimce o dönem insanının Arapça ve
Farsça kelime kullanımına günümüzdeki gibi bir bakış açısı ile bakmamaları, bu dillerde üretilen
eserlerde kullanılan kelime hazinesini İslam kültürünün ortak malzemesi olarak görmeleri etkilidir.
Bu sebeple de şârihler çevirilerinde genellikle kaynak metindeki kelimeleri -Türkçe karşılığı
olmasına rağmen- ya aynen aktarımla ya da Osmanlı Türkçesinde kullanımı olan başka bir yabancı
kökenli sözcükle karşılama yoluna gitmişlerdir11
.
c. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî, bu beyitte bir önceki beyitten farklı olarak kaynak metindeki anlamı mısra bazında
değil beyit bazında yorumlama yoluna gitmiştir. Söz konusu beyitte söylenmek istenen asıl anlamı
yakalamaya çalışarak ya՗ni ifadesinden sonra zülfün ve hâtırın bir araya gelmesinin bir hayal
olduğuna değinmiş ve bunun gerekçesini de şöyle açıklamıştır “… zirâ zülfde karâr müca‘ad ve
tâbdâr olmagla olur pes bu garaz el virmez.” (Markoç, 1994, s. 66) .Aynı zamanda da Hâfız’ın bu
ifadeyle istifhâm-ı inkârîye başvurduğunu söylemiştir.
Şem‘î ise kaynak metnin mısra bazındaki tercümesini yaptıktan sonra tercümeyle ilgili
yorumlarını nakl edeceğini haber veren herhangi bir ibareye başvurmadan birinci mısrada geçen yâ
Rab ifadesinde ‘acaba anlamının olabileceğini dile getirdikten sonra ikinci mısrada yaptığı anlam
genişletmesinde ise zülfden muradın esrâr-ı ilâhiyye olduğunu dile getirmiş böylelikle de tıpkı
birinci beyitte olduğu gibi kaynak metne tasavvufî bir anlam yüklemiştir. Ayrıca bu görüşünü
desteklemek ve güçlendirmek amacıyla da kaynağını belirtmediği bir beyti şerhine dâhil etmiştir.
Konevî, kaynak beyti erek dile aktardıktan hemen sonra ya՗ni kelimesiyle başladığı zahirî
yorumlarda aklı başında olan âşığın sevgilinin zülfünü görünce ihtiyarını yitirdiğinden bahseder.
Kaynak metni tasavvufî bağlamda yorumladığı “manâ-yı işâreti” başlıklı kısımda ise sevgililer
mertebesine yalnız Allah’a kulluk ederek ulaşılamayacağına Allahu Teâlâ’nın yardımı olmasa bu

11 Kaynak metindeki kelimelere karşılık verme şekilleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Sadık Yazar, Gırnatî
Seyahatnamesi’nin XVI: Yüzyılda Yapılmış Bir Tercümesi Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbâb ve Nuhbetü’l-A’câb, Metamorfoz
Yayıncılık Okur Akademi , 2012, s. 80-98.
448 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
mertebeye ulaşmanın mümkün olmadığına değinir bu sebeple de kulun hangi mertebede olursa
olsun mağrur olmaması gerektiğini ve Allah’ın inayet ile himayesini talep etmesi gerektiğine
değinir. Görüldüğü gibi Konevî yine tıpkı birinci beyitte olduğu gibi manâ-yı işâret bölümünü
kaynak beyti tasavvufî açıdan yorumlamak için kullanmıştır. Bu sayede okuyuculara da birtakım
nasihatlerde bulunma fırsatı bulmuştur. Konevî’nin Hâfız Divanı şerhindeki tasavvufî yorumu
üzerine bir makale kaleme alan Kaya’ya göre Konevî’nin Hâfız’ın şiirlerini tasavvufî planda
yorumlamasını üç başlık halinde toplamak mümkündür: beytin içeriğiyle tasavvufî yorumunun
örtüştüğü durumlar, beytin normal anlamında problem bulunması durumu ve beytin anlamının
buharlaştığı tasavvufî yorumlar. Kaya, Konevî’nin beytin anlamını buharlaştırdığı tasavvufî
yorumlarında şârihin eserinin girişinde ifade ettiği gibi Hâfız’ı evliyaullahtan kabul etmesi ve bu
sebeple de böyle kişilerin Hak’tan bir an bile gafil olmadıklarını yönündeki inanışının etkili
olduğunu dile getirir ve şârihin bu aşırı yüceltmeci bakış açısından dolayı Hafız’ın Divanı’nda
geçen bütün kelimelere müdahelede bulunma hakkını kendisinde gördüğüne, onları dilediği yerde
dilediği şekilde anlamlandırmasına sebep olduğunu ifade etmektedir (Kaya, 2011, s. 1460-1466).
Bizce de Konevî’nin Hâfız’ın şumâ redifli gazelinin bu beytine yaptığı tasavvufî yorumları bu
bağlamda değerlendirmek doğru olacaktır.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
ŞemǾi bir önceki beyitte olduğu gibi kaynak beyitte yer alan kelimelere yönelik herhangi
bir gramatikal açıklamaya yer vermemiş ancak yâ Rab kelimesinin bu beyit için ՗aceb ma՗nâsında
dahi kullanımının mümkün olabileceğini dile getirmiştir. Sûdî ve Konevî şerhlerine baktığımızda
Konevî’nin kaynak beyitte geçen bütün kelimeleri açıklama yoluna gittiğini buna karşın Sûdî’nin
günümüzdeki dil öğretim metoduna örnek oluşturacak şekilde tekrara düşmemek ve okuyucuyu
sıkmamak adına olsa gerek hakkında daha önce birinci gazel incelemesinde ve incelememize konu
olan bu gazelin ilk beytinde gramatikal ve anlamsal bilgi verdiği în, ki, mâ ve şumâ12 kelimeleri ile
okuyucu tarafından anlamının bilindiğini düşündüğü mecmû‘ kelimesi hakkında bilgi vermeye
gerek görmediği tespit edilmiştir. 16. yüzyıldan itibaren takip ettiğimiz edebî şerhlerde temel
amacın pedogojik olduğu yani yeni neslin Farsçaya uzak olmamaları ve metin merkezli öğretimle
dil öğrenmelerini kolaylaştırmak için şerhler yazıldığı ve okutulduğu bilindiğine göre (Canpolat,
2014, s. 82-83) Sûdî’nin bu yaklaşımı son derece isabetlidir.
Konevî her ne kadar bütün kelimeleri müfredât başlığıyla açıklasa da Sûdî’nin kaynak
beyitteki kelimelere yönelik açıklamaları Konevî’ye oranla daha tafsilatlıdır. Her iki şârih de
kelimelerin anlamını verirken sözcüğün kaynak beyitte kullanıldığı anlamını göz önünde
bulundurmaya çalışmışlardır. Mesela ya Rab ifadesini her iki şârih de kaynak beyitteki anlamını
göz önünde tutarak ‘acaba, ‘aceb manasıyla vermişlerdir ancak Sûdî; Konevî’den farklı olarak
“bunun gibi yirde ‘acaba ma՗nasınadır” (Markoç, 1994, s. 65) diyerek söz grubuna yüklenen bu
anlamın incelenen beyit için geçerli olduğunu dile getirmiştir.
Şârihlerce kaynak beyitte yer alan kelimeler hakkında verilen bilgiler genel olarak
örtüşürken destân kelimesine verilen anlamda bir farklılık söz konusudur. Konevî şerhinde bu
kelimenin anlamını eller diye verirken ve tercümesine de bu şekilde aktarırken; Sûdî incelemeye
konu olan kelimeden önce gelen hem edatını da göz önünde buldurarak ”destân dâstândan
muhaffef hikâyet ma՗nâsına hikâyet-deş dimektir, bir ma՗nâsı dahı vardır inşâallah mahalinde
beyân olına” (Markoç, 1994, s.65-66) şeklinde açıklamıştır.

12
Bkz. Yasemin Ertek Markoç, “Sûdî-i Bosnevî’nin Şerh-i Divan-ı Hâfız’ı” (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir
Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994), 51, 59, 60,65.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 449
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
3. Beyit
Hâfız ՗Azm-i dîdâr-ı tu dâred cân ber-leb âmede
Bâz gerded yâ ber âyed çîst fermân-ı şumâ
Şem‘î Leb üzre gelmiş cân senin dîdârının kasdını tutar
Girüye mi dönsün yâ yukaru mı gelsün sizin fermânınız nedir
Sûdî Lebe gelmiş cân seni görmek kasdın tutar
Girü dönsün mü yohsa çıksun mu emriniz nedir
Konevî Ey mahbûb dudak üzre gelmiş cân seni görmek kasdını tutar
Girü dönsün mü yâhûd taşra çıksın mı sizin fermanınız nedir
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak metni erek dile aktaran Hâfız şârihleri, bu aktarımda beytin mısra bazındaki anlam
bütünlüğüne dikkat etmiş ve beytin anlamını mısra bütünlüğünü gözeterek erek dile aktarmayı
uygun görmüştür. Bu anlam aktarımında her üç şârih de oldukça başarılıdır ancak metinde geçen
kelimelerin Türkçe karşılıklarını vermede Sûdî’nin diğer şârihlere oranla daha başarılı olduğunu
söylemek mümkündür. Sûdî, Arapça kökenli olmasına rağmen günümüzde de kullanımı olan kasd
ve emr ile kaynak metinden ödünçlediği cân ve leb kelimeleri dışında metninde yabancı kökenli
herhangi bir kelimeye yer vermemiştir.
Kaynak metni erek dile aktaran Hâfız şârihlerinden hepsi ödünçlemeye başvururken en
fazla ödünçlemeye cân, dîdâr, leb, yâ ve fermân kelimelerini erek metnine aktararak Şem‘î
başvurmuştur. Sûdî, kaynak beyitte yer alan leb ve cân; Konevî ise cân ve fermân kelimelerini
metinlerine aynen aktarmışlardır. Kaynak metinden yapılan bu ödünçlemeler daha çok beytin
birinci mısraına yöneliktir. Bunda kaynak metnin birinci mısraında daha fazla isim soylu kelimenin
bulunuşu etkilidir.
Şârihlerden hiçbiri erek metinlerinde kaynak metindeki kelimelerin anlamını karşılama
noktasında herhangi bir eksiltmeye gitmezken sadece Konevî tercümesinin başında ey mâhbûb
ifadesini kullanarak erek metnine kaynak metinde olmayan bir ünlem ifadesi eklemiştir. Şârihin bu
eklemedeki amacı kaynak beytin muhatabının kim olduğunu belirtmektir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î’nin kaynak metni yorumlamak amacıyla mısra bazında yaptığı eklemelere
baktığımızda kaynak metnin birinci mısraına yaptığı eklemelerin daha çok cân ve ber-leb
kelimeleri arasındaki bağlantıyı açıklayan gramatikal yorumlardan ibaret olduğu görülmektedir.
Şârih, bu yorumlarını desteklemek amacıyla şerhinde bir beyit örneğine de yer verir. İkinci mısrada
ise şârihin kaynak metne yönelik yaptığı yorumlar tıpkı bir önceki beyitlerde olduğu gibi metni
tasavvufî bağlamda yorumlamaya yöneliktir. Şem‘î Hâfız’ın bu mısrayla fermanın Hüdâ’ya ait
olduğunu ve ona itaat edilmesi gerektiğini vurguladığını dile getirir. Şârih, erek metninde kaynak
beyte yönelik yapmış olduğu bu açıklamalara geçeceğini belirten herhangi bir ibare kullanmamıştır.
Sûdî ise: “ya‘nî cân-ı ‘azîzi sana teslîm ideyin mi yohsa yine yerine varsun mı buyruğunuz
nedir dimektedir” (Markoç,1994, s.67) diyerek beytin tamamına yönelik bir açıklamada bulunmuş
adeta metnin tekrar serbest bir tercümesini yapmıştır. Konevî’nin“ya‘nî cân-ı ‘azîzi fedâ ve teslîm
itdim hükm ve tasarruf ancak senindir dimekdir.” (V. Konevî, 1288, s.28) diyerek yaptığı serbest
tercümeyi andıran eklemeleri Sûdî’ninkiyle örtüşürken ma‘nâ-yı işâreti başlığı altında yaptığı
yorumlar ise Şem‘î’ninki ile örtüşür. Konevî, Hâfız’ın aslında bu beyitle tatlı canını Allah’ın
yolunda fedâ ettiğini ve ondan gelen kazâ ve belâya razı olduğunu yine ondan gelecek bütün
hükümlere teslim olduğunu ifade etmek istediğini iddia eder. Bu iddiasını da “Ey maksûd cânım
450 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
murâdı tâbi՗u’l-murâdın” (Vehbî Konevî, 1288, s.28) fehvasıyla yani ey ulaşılması arzu edilen
[sevgili], benim muradım senin muradına tabidir, onun emri altındadır anlamına gelen bir sözle
desteklemeye çalışarak beyitle ilgili tasavvufî bir yorumda bulunur. Görülüyor ki Konevî, bu
beyitte Hâfız’ın Allah’a seslendiğini düşünmekte ve yorumlarını bu doğrultuda şekillendirmektedir.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î’nin bu beyitte, incelememize konu olan daha önceki beyitteki uygulamalardan farklı
olarak şerhinde gramatikal yorumlara yer verdiği görülür. Şârih, kaynak beytin birinci mısraını erek
dile aktardıktan hemen sonra mısraya yönelik açıklamada bulunacağını belirten herhangi bir
ibareye yer vermeden: “Cân muzâftır ber-leb ki anın sıfatıdır, ber lafzı kendünin duhûli ile
muzâfun-ileyh vaki՗ olmak câ’îzdir nite ki bu divanın bu beytinde vâkî՗ olmuştur Beyt …” (Şem‘î,
1586, s. 3) şeklinde cân ve ber-leb sözcükleri arasındaki tamlama ilişkisini irdelemiş ve bu durumu
şerhine eklediği bir beyit örneğiyle somutlaştırmaya çalışmıştır.
Konevî, müfredât başlığı altında yine kaynak beyitte geçen tüm kelimelerin anlamını zikr
eder ve gerekli gördüğü kelimeler hakkında gramatikal bilgilerde bulunur. Bir başka Hâfız şârihi
olan Sûdî ise kaynak metinde yer alan tu, dared, çist ve şumâ kelimeleri dışında beyitteki tüm
kelimelerin anlamını verir hatta bazıları hakkında tafsilatlı gramatikal ve etimolojik bilgilere de
bulunur. Meselâ kaynak beyitte geçen dîdâr kelimesinin aslının ârende-i dîd’den geldiğini ancak
vezin zarureti sebebiyle bu şekilde telaffuz edildiğini dile getirir.
Kaynak metnin üzerinde en tartışılan ve yorum yapılan ifadesi cân ber-leb âmede
tamlaması olmuştur. Hayat hikâyesinden de anladığımız kadarıyla ilim öğrenmek için birçok şehir
dolaşan ve şerh edeceği metinlere yönelik daha önce yapılan çalışmaları inceleyen hatta eserin
farklı nüshalarını da tetkik eden Sûdî’yi (Yazar, 2011, s. 492) diğer Hâfız şârihlerinden ayıran en
önemli husus onun kendinden önceki şârihlere yazdığı reddiyeler ve onlara yaptığı atıflardır13
.
Günümüze yakın bilimsel bir metodla şerhini kaleme alan Sûdî cân ber-leb tamlamasında yer alan
kelimeleri önce açıklamış sonra da bazılar ifadesiyle de kendinden önceki diğer Hâfız şârihlerini
kast ederek onlara katıldığı ve katılmadığı yönleri dile getirmiştir. Âmede kelimesini ism-i mef’ûl
olarak zikr eden Konevî’ye karşı Sûdî bu kelimeyi “gelmiş ma՗nâsına mâzîden bir kısmdır Türkîde
ism-i mef’ûl değildir” (Markoç,1994, s. 66) diye açıklar. Sûdî, sanıyoruz ki bazılar ifadesiyle
Şem‘î’yi kast ederek “ba՗zılar zann eylediği gibi cân lafzı ber-leb ՗ibaretine muzaftır bu beytdeki

13 Sûdî’nin diğer şârih ve âlimlere yaptığı reddiyelerle ilgili bkz. Ozan Yılmaz, “ ‘Bir Münekkit Var Şarihten İçeri’ Türk
Şerh Edebiyatında ‘Reddiye’ Geleneği ve Sudî-i Bosnevî Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 7, İstanbul,
2011, s.107-154. ; İbrahim Kaya, “Sûdî, Şerh-i Divan-ı Hafız: Kelimeler-Remizler-Kavramlar” (Doktora Tezi, Malatya
İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008, s. 170-210.; İbrahim Kaya, “Sûdî’nin Şerh-i Gülistan’da Şem’î’ye
Yönelttiği Dilbilgisi, Üslup Yanlışlığı ve Nazım Şekilleriyle İlgili Eleştiriler”, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi/ KSU Journal
of Social Sciences 9 (2) 2012, s.21-44.; İbrahim Kaya, Sûdî’nin Şerh-i Gülistan’da Şem’î’ye Yönelttiği Sahih Nüshalara
Muhalefet ve Nüsha Tercihi İle İlgili Eleştiriler”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring 2012, p.649-674, ISSN: 1308-2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2917 , ANKARA/TURKEY ; İbrahim
Kaya Sûdî’nin Şerh-i Gülistân’da Şem’î’ye Yönelttiği Anlamla İlgili Eleştiriler”, Turkish Studies- International
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter 2012, p.1461-1488,
ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2918,
ANKARA/TURKEY; İbrahim Kaya, “ Sûdî’nin Şerh-i Gülistan’ındaki Eleştirilerine Toplu Bir Bakış”, Turkish StudiesInternational
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3 Summer 2012,
p.1719-1739, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3504 ,
ANKARA/TURKEY; Halil İbrahim Okatan, “Sûdî’nin Bostan Şerhinde Uygulanan Şerh Metodu ve Eleştiri”, Turkish
Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer
2013,p.1933-1968,ISSN:308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5352
, Murat Umut İnal, "Osmanlıca Şerhlerin Metinselliği Üzerine Düşünmek." Metnin Hâlleri: Osmanlı'da Telif, Tercüme ve
Şerh. (hazırlayanlar: Hatice Aynur vd.) İstanbul: Klasik Yayınları, 2014, s.310-337.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 451
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
gibi …. Pes cân ber-leb âmede cümle-i hâliyyedir diyen hatâ eyledi.” (Markoç, 1994, s. 67) diyerek
bu konudaki görüşlerini dile getirir ve istişhâd14 metodunu kullanarak görüşlerini verdiği bir beyit
örneğiyle pekiştirir. Bu ifadenin cümle-i hâliyye olduğunu iddia eden şârihe ise reddiyede bulunur.
4. Beyit
Hâfız Dûr dâr ez hâk u hûn dâmen çü ber mâ bogzerî
Kenderîn reh geşte bisyârend kurbân-ı şumâ
Şem‘î Hâk u hûndan dâmenini ırak tut çünki bize uğrayasın
Zirâ bu yolda çok kimse size kurban olmuşlardır
Sûdî Bizim üstümüzden geçdikde ya՗nî yanımıza ugradıkda etegini kandan ve toprakdan ırak tut
Çok kimseler sizin kurbanınız olup yaturlar
Konevî [Ya՗nî] Etegini toprakdan ve kandan ırak tut bizim üzerimizden gece geçdigin vakitde
Ki bu yolda sizin kurbanınız olmuş çoklardır
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kanar’ın “Uzak tut eteğini toprak ile kandan yanımıza gelecek olursan/ Bu yolda çok âşık
ölür, sana olur kurban.” (Kanar, 2011, s. 69) şeklinde günümüz Türkçesine aktardığı bu beyti, erek
dile aktarmaya çalışırken şârihlerin -incelememize konu olan ilk üç beyitten farklı olarakzorlandıkları
bu sebeple de daha serbest bir tercüme yoluna gittikleri görülmüştür. Yine de bu üç
şârihten metni derli toplu olarak bir bütün halinde erek dile aktarmada Şem‘î’nin daha başarılı
olduğunu söylemek mümkündür. Konevî, kaynak metnin tam aktarımını yapmayacağını ve
aktarımda birtakım genişletmelerde bulunacağını ifade etmek istercesine incelediğimiz diğer
beyitlerden farklı olarak erek metnine ya՗nî sözcüğü ile başlamıştır. Sûdî’de de aynı durum söz
konusudur; o da daha önceki beyitlerde mısra sonu ya da beyit sonunda tercüme genişletmesine
giderken bu beyitte bizim üstümüzden geçtikde ifadesinden sonra ya՗nî ibaresini kullanarak bu
ifadeyle okuyucunun ne anlaması gerektiğini açıklamış böylelikle de kaynak metni erek dile
aktarırken eklemeler yapmıştır.
Kaynak metindeki kelimeleri Türkçeleştirmede Sûdî ve Konevî’nin Şem‘î’ye oranla daha
başarılı olduğunu söylemek mümkündür. Şem‘î her ne kadar kaynak beyti derli toplu bir şekilde
erek dile aktardıysa da Türkçe karşılığı olmasına rağmen kaynak metinden hâk, hûn, dâmen ve
kurbân sözcüklerini ödünçleyerek erek metnini Türkçeleştirmede zayıf kalmıştır. Şârihin böyle bir
tutumu benimsemesinde kanaatimizce kaynak metinden ödünçleme yoluna gittiği kelimelerin
Klasik Türk edebiyatı içerisinde sıkça kullanılan kelimelerden olması etkili olmuştur. Sûdî ve
Konevî ise dinî bir terim olması sebebiyle günümüzde dahi sıkça kullanılan aslen Arapça bir
kelime olan kurbânı erek metinlerine aynen aktarmışlardır.
Şem‘î kaynak metni erek dile aktarırken metnine herhangi bir ekleme yapmazken Sûdî ve
Konevî daha önce de değindiğimiz gibi kaynak metnin anlaşılırlığını kolaylaştıracaklarını
düşündükleri eklemeler yapmışlardır. Kaynak beyitte âşık tarafından seslenilen kişinin hangi
vakitte âşıkların üzerinden geçeceği belirtilmezken Konevî gece gecdigin vakitde diyerek metnine
eklemede bulunmuş; Sûdî ise kaynak metnin bire bir Türkçeye aktarımı olan bizim üzerimizden

14 İstişhad ile ilgili bilgi için bkz. İsmail Durmuş “İstişhâd”, DİA, c.XXIII, İstanbul 2001, s.396-397; Abdülkadir Dağlar,
“Vassâf Tarihi Şerhinden Hareketle Şerh Kaynakları Meselesi” Turkish Studies International Periodical For Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall 2007, p.293-307, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net,
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.176 , ANKARA-TURKEY
452 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
geçtik de ifadesini okuyucunun tam anlayamayacağını düşünerek ya՗nî yanımıza ugradıkda
ifadesini metnine eklemiştir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î kaynak beyitin birinci mısraını erek dile aktardıktan hemen sonra tercümesinde yer
verdiği bize uğramak ifadesiyle ne kast etmek istediğini ifade etmek için “ya՗nî çünki bizim
ahvâlimizi görmeğe gelesin” cümlesini metnine eklemiş, ikinci mısrada ise tıpkı bir önceki beyitte
olduğu gibi birtakım gramatikal açıklamalarda bulunduktan sonra kaynak beyitteki anlama dair
yorumlamalarda bulunarak aşığın halini ortaya koymaktan maksadının canandan şefkat talep etmek
olduğunu dile getirmiştir. Kaynak beytin anlamına Şem‘î tarafından getirilen bu yorum Sûdî ile
örtüşmektedir. Zira Sûdî de yorumunda uşşâkların cânanın yolunda yatmalarını ondan şefkat talep
etmelerine bağlamıştır.
Konevî ise kaynak beyti erek dile aktardıktan hemen sonra ya՗nî sözcüğüyle yaptığı zahirî
yorumda sevgilinin yolunda kurban olanların çok olması sebebiyle onun âşıkların üzerinden
geçerken kan olmasın diye eteğini toplaması gerektiğini dile getirmiştir. Ma՗nâ-yı İşâreti başlığı
altında yaptığı tasavvufî yorumda ise Hâfız’ın bu beyitle; mahbûb ya՗ni yüce Yaratıcıya seslenerek
onun yolunda ve onun sevgisiyle canını feda eden birçok bîçâre olduğunu ifade ettikten sonra duayı
andıran bir üslûpla Allah’ın kerem hazinelerinden ve kemâl lütfundan talep edip kendisini pak
etmesini ve saadetli kılmasını istediğini dile getirir.
Görülüyor ki şârihler ya‘ni kelimesini bu beyitte hem tercümeyi aşan genişletmeler için
hem de tercümeye yapacakları yorumları ifade etmek için kullanmıştır.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Hâfız şârihlerinden Şem‘î bir önceki beyitteki kadar olmasa da kaynak beytin ikinci
mısraına yapacağı yorumların daha doğru anlaşılabilmesi için “bisyârende olan edât-ı cem՗ geşteye
ma՗rûftur” ( Şem‘î, 1586, s. 3) şeklinde şerhinde ufak çapta bir kelime analizine yer vermiştir.
Konevî her zaman olduğu gibi kaynak beyitte yer alan bütün kelimelerin anlamını verip
bazıları hakkında gramatikal açıklamalar yaparken Sûdî ez, hûn ve şumâ dışındaki kaynak beyitteki
tüm kelimeleri incelemeye tabi tutmuştur. Şârih, şerhinin önceki kısımlarında bu kelimelere
yönelik açıklamalara yer verdiği ve tekrara düşmek istemediği için yine açıklama gereği
duymamıştır.
Sûdî; Konevî’den farklı olarak kaynak metinde yer alan kelimelerle ilgili daha ayrıntılı
bilgi aktarımında bulunmuş anlattığı kimi gramatikal bilgileri örneklerle zenginleştirmiştir. Mesela
Konevî, kaynak metinde yer alan reh kelimesinin sadece yol şeklinde anlamını vermekle yetinirken
Sûdî “ reh râhdan muhaffefdir yol yâ՗nî sebîl ma՗nâsına ma՗lûm ola ki Fârîsîde vâvdan ve yâdan ve
elifden sonraki hâ-yı asliyye vâki՗ olsa bu harfleri hazf eylemek câîzdir meselâ taga kûh ve keh ve
kuye; aya mâh meh derler.” (Markoç, 1994, s. 68). Yine Sûdî, kaynak metinde geçen geşte
kelimesinin sadece beyitte geçen anlamını vermemiş yan anlamlarına da örneklerle değinmiştir.
Sûdî incelememize konu olan beyitlerde ekseriyetle kelimenin temel anlamıyla beyitte
geçen anlamı farklılık arz ediyorsa belirtirken Konevî böyle bir ayrıma gitmemektedir. Konevî,
kaynak beyitte geçen kurbân kelimesini “Allah’a takrîb için boğazlanan hayvandır” ( V. Konevî,
1288, s. 28) şeklinde açıklarken Sûdî “kurbân lugatde şol şeydir ki anınla Allah’a yakın olasın
âmmâ bunda Allah içün kesilen koyun ve gayrisi murâddır.” (Markoç, 1994, s. 68) şeklinde
açıklama yoluna gitmiştir.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 453
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
5. Beyit
Hâfız Dil harâbî mî-kuned dildâr râ âgeh kunîd
Zînhâr ey dûstân cân-ı men u cân-ı şumâ
Şem‘î Gönül harâblık ve rüsvâlık eyler dildârı bu hâlden âgâh eylenüz
Elbette haberdâr idünüz ey dostlar zirâ benim cânım sizin cânınız hakîkatde birdir
Sûdî Gönül harâblık ideyorır ya՗nî ifşâ-i râz ideyorır dildârı âgâh eylen
Elbette ey dostlar zîrâ benim cânım hemân sizin cânınızdır
Konevî [yâ՗nî] gönül harâblık ideyor gönül tutucu mahbubu âgâh ve habîr idin
Ey dostlar benim cânım sizin cânınızdır
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak metnin mısra bütünlüğüne ve söz dizemine incelememize konu olan üç Hâfız şârihi
de sâdık kalmıştır. Şem‘î erek metnin ikinci mısraının başına, iki mısra arasındaki anlamsal bağı
kuvvetlendirmek ve belki de zinhâr kelimesinin kaynak beyitte verdiği duyguyu erek metnine daha
kuvvetli bir şekilde taşımak adına elbette haber idünüz ifadesini eklemiştir. Bu ifade aslında bir
önceki mısrada yer alan âgâh eylenüz birleşik fiilinin anlamsal yönden pekiştirilmiş bir tekrarı
mahiyetindedir ve Şem‘î’nin daha önce incelediğimiz beyitleri tercüme ederken başvurmadığı bir
kullanımdır.
Sûdî bir önceki beyitte olduğu gibi kaynak beyti erek dile aktarırken bire bir aktarımdan
ziyade genişletilmiş aktarımı tercih etmiş gönül harablık ideyorır ifadesinden sonra bu söz grubunu
açıklayan ya՗nî ifşâ-i râz ideyorır ibaresini eklemiş ve birinci mısraın tercümesine devam etmiştir.
Konevî erek metnine ya՗nî ifadesiyle başlamasına rağmen tercümeyi aşan genişletmelere
diğer şârihlere oranla daha az yer vermiştir. Şârih, erek metninde sadece kaynak metindeki âgeh
sözcüğünü karşılamak için âgâh ve habîr şeklinde aslında aynı anlama gelen biri Farsça biri Arapça
kökenli iki kelime kullanmıştır ancak bu kullanım tercümeyi genişletmekten ziyade pekiştirmeye
yönelik bir eylem olarak değerlendirilebilir.
Daha önce zikr ettiğimiz eklemeler dışında Şem‘î kaynak metindeki harâbî kelimesini
harâblık ve rüsvâlık şeklinde iki kelimeyle karşılarken; kaynak metinde karşılığı olmayan bu
halden ve hakîkatde birdir ifadelerini de metnine eklemekten çekinmemiştir. Sûdî ise erek metnine
kaynak metinde karşılığı olmayan hemân ve zirâ kelimelerini eklemiştir.
Konevî, müfredât başlığı altındaki şerh bölümünde kaynak beyitte geçen zinhâr
kelimesinin anlamını elbette şeklinde verse de tercümesinde bu kelimenin anlamını karşılayacak
herhangi bir kelimeye yer vermeyerek tercümesinde eksiltme yoluna gitmiştir.
Her üç şârih de metinlerinde yabancı tamlama yapılarına yer vermezken yabancı kökenli
kelimeleri metinlerinde kullanmakta bir sakınca görmemişlerdir. Harâb, âgeh, dûstân ve cân
kelimeleri şârihler tarafından kaynak metinden ortak olarak ödünçlenen ancak tercümelerde Türk
dilindeki kullanım biçimleriyle bulan kelimelerdir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î, kaynak beytin birinci mısraına yönelik herhangi bir yorumlamada bulunmazken
ikinci mısraını erek dile aktardıktan hemen sonra müminler ancak kardeştirler anlamına gelen
454 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
innemel mû’minûne ihvetun15 ayetine iktibasta bulunmuş, hemen akabinde de bu ayette verilen
anlamı pekiştiren bir beyit örneğine yer vererek kaynak beyte dinî bir anlam yüklemiştir.
Sûdî, Şem‘î’den farklı olarak kaynak beytin anlamını zahirî anlamda yorumlama yoluna
gitmiştir. Şârihe göre âşık, bu beyitte dostlara seslenir. Âhının ateşiyle cihanı yakıp yıktığını; yakıp
yıktığı bu cihanda sadece kendisinin bulunmadığı aynı zamanda dostların ve dildârın da
bulunduğunu dile getirir ve yine dostlara seslenerek eğer kurtulmak istiyorsanız sevgiliyi haberli
kılın ki bana merhamet eylesin böylelikle hem siz hem de dildâr kurtulursunuz anlamına gelen bir
yakarışta bulunur. Sûdî’nin kaynak beyte yüklediği bu anlam Konevî’nin metni zahirî planda
yorumladığı birinci kısımla örtüşmektedir. Sûdî, ayrıca mahsul-i beyt kısmında kaynak beyitte
geçen zînhâr kelimesinin aslında hem harâbî mî-kuned ifadesini hem de âgâh kunîd ifadesini
kuvvetlendirdiğini dile getirir.
Konevî kaynak metnin görünen anlamını yorumladığı kısımda Sûdî gibi âşığın dostlara
seslenip onları aracı kılmak suretiyle sevgilinin vaslını talep ettiğini dile getirir. Konevî kaynak
metni tasavvufî olarak yorumladığı ma՗nâ-yı işâreti bölümünde ise kaynak metinde âşığın evvelâ
Allahu Teâlâ’ya sonra evliyalara seslendiğini ve evliyaları aracı kılarak yani onların dua ve
himmetleriyle Allah’ın lütfuna mazhar olmak istediğini dile getirir. Her ne kadar hem Şem‘î hem
de Konevî kaynak beyti tasavvufî bağlamda yorumlasalar da beyte yüklemiş oldukları anlamların
bire bir örtüşmediği görülmektedir. Şem‘î’ye göre âşık dildâra ulaşmak için kendine diğer
müminleri aracı kılarken Konevî’ye göre bu müminler içinden sadece evliyaları aracı kılar.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î kaynak metinde geçen kelimelere dair anlamsal ya da gramatikal herhangi bir
bilgiye yer vermezken Konevî her zaman olduğu gibi kaynak beyitte yer alan bütün kelimelerin
anlamını vermiş ve bazıları hakkında filolojik açıklamalarda bulunmuştur. Sûdî de şerhinin bu
kısmında kaynak beytin ilk kelimesi olan dil dışında bütün kelimeleri ele almıştır. Dil kelimesiyle
ilgili bu beyitte herhangi bir bilgi vermemesinin sebebi Hâfız’ın ilk gazelinin ikinci beytini şerh
ederken bu kelimeye değinmiş olmasıdır.16
Sûdî bilhassa dildâr kelimesini açıklarken ayrıntılı bilgiler vermiş kelimenin aslında ne
anlama geldiğini ve aslında dârende-i dil iken nasıl dildâr şeklinde kullanılmaya başladığını
anlatmış ve dâr ekini alan başka kelime örnekleriyle konuyu daha anlaşılır kılmaya çalışmıştır.
Konevî ise tercih etmiş olduğu inceleme metodundan ötürü her seferinde beyitte geçen
bütün kelimeleri bir beyitte birkaç defa geçse de her seferinde tekrar tekrar açıkladığı için bu denli
tafsilatlı açıklamalardan kaçınmaktadır. Sûdî kaynak beyitte yer alan cân-ı men cân-ı şûmâ
terkiplerinin anlamını beyitte kazandığı anlama göre toplu olarak değerlendirip anlamlandırma
yoluna gidereken; Konevî bu kelimelerden sadece cân-ı şumâ terkibini topluca anlamlandırmıştır.
Sûdî’nin mahsul-i beyt bölümünde tercüme ve genişletmelere yer verdiğini bilmekteyiz
ancak bu beyitte kaynak beytin ikinci mısraında yer alan cân-ı men u cân-ı şumâ ifadesini
açıklarken bu iki tamlama arasında yer alan vavın fonksiyonunu belirtmek için bazılar ifadesiyle
bu konu hakkında yorumda bulunmuş kişilerin görüşlerine yer vermiş daha sonra “cân-ı men u cân-
ı şumâ est ya՗nî benim cânım sizin cânınızdır hâsılı kendi cânınıza ne lâyık ise benim cânıma anı
eylen” (Markoç, 1994, s. 70) diyerek temel amacı bu olmasa da aslında kaynak metni
anlamlandırmaya yönelik tercüme genişletmesi olarak da değerlendirilebilecek açıklamalarda
bulunmuştur.

15 Kur’ân-ı Kerim: Hucurât Sûresi, 10. ayet
16 Bkz. Mertek Erkoç, age, 54.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 455
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
6. Beyit
Hâfız Kes be-devr-i nergiset tarfî ne-best ez ՗afiyet
Bih ki nefrûşend mestûrî be-mestân-ı şumâ
Şem‘î Senin çeşmin devrinde kimse ՗âfiyetten bir ümîd bağlamadı
Çünki böyle derîn ki mestûrlar sizin ՗âşıklarınıza mestûrluk satmayalar
Sûdî Kimse senin çeşmin zamânında perhîzkârlıktan fâide bağlamadı
Pes yigdir ki perhîzkârlık ve mestûrluk satmayalar sizin mestâne çeşminize
Konevî [yâ՗nî] Kimse senin nergis gibi gözünün zamanında ՗âfiyetten bir fâ’ide bağlamadı
Güzel olan budur ki sizin mestânelerinize mestûrluk ve ՗ismet satmayalar
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak metnin bu beytine yapılan tercümelerle tercümeye yapılan genişletmeleri
birbirinden ayırmak oldukça güçtür. Zira tercüme ve genişletmeler adeta iç içedir. Şem‘î kaynak
metni mısra bazında anlam üstü birimlere ayırdığı için kaynak metne yönelik erek metninde yapmış
olduğu bire bir tercümeler ile bu tercümelere yaptığı genişletmeleri ayırmak diğer şârihlere oranla
daha kolaydır. Sûdî bu beyitte kaynak beyti mısra birimlerine ayırarak tercüme genişletmeleri
yapmayı ve yorumlamayı tercih ederken Konevî de kaynak beytin birinci mısraını erek dile
aktardıktan sonra son kelimeye yönelik ya՗nî ile başlayan açıklamalarda bulunmuştur.
Şem՗i kaynak metinde yer alan devr, âfiyet ve mestur; Sûdî mestur ve mestân; Konevî ise
nergîs ve âfiyet kelimelerini çoğu kez ufak değişiklikler ve Türkçe ekler ekleyerek metinlerine
dâhil etmiştir.
Kaynak beyitte yer alan tarfî ne-best ifadesini Sûdî ve Konevî, fâide bağlamadı şeklinde
erek dile aktarırken Şem‘î ise ümîd bağlamadı deyimiyle aktarmıştır. Kaynak metinde yer alan bih
ki ifadesi ise Şem‘î kelimenin sözlük anlamıyla örtüşmeyecek şekilde çün böyle derin ki şeklinde
aktarılırken; Sûdî tarafından pes yigdir ki Konevî tarafından güzel olan budur ki şeklinde kelimenin
farklı iki anlamının tercihiyle aktarılmıştır.
Üç Hâfız şârihi de erek metinlerinde yabancı tamlama yapılarına yer vermemiştir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî kaynak metnin birinci mısraını erek dile aktardıktan sonra mısrada verilmek istenen
anlamı daha iyi açıklamak için fâîde baglamadı ifadesinden sonra “ya՗ni müstefîd olmadı zîrâ her
kimse ki seni gördi mest-i ՗aşkın oldı hâsılı temâm-ı ՗âlemi esrik ü divane eyledin dimektir.”
(Markoç, 1994, s. 71) diyerek sevgilinin nergis gibi gözleriyle bütün âlemi divane ettiğini dile
getirir ve kaynak beyitteki tarfî ne-best ifadesinin anlamını erek metninde karşılamak için
kullandığı fâide bağlamak sözcüğünün anlamına yönelik açıklamalarda bulunur. İkinci mısra
tercümesinden sonra ise “sizin mestâne çeşminize zikr-i cüz ü irâde-i küll kabilindendir ya՗nî
murad kendidir ...” (Markoç, 1994, s. 71) şeklinde devam eden izahatlarda bulunarak kaynak
beyitteki anlamına yönelik yorumlamalarda bulunmuştur.
Şem‘î ise birinci mısraı erek dile aktardıktan hemen sonra sevgilinin gözlerini görenlerin
՗âfiyetten cüdâ düştüğünü dile getirmiş ve kaynak beyitte yer alan tarfî kelimesine yönelik
açıklamalarda bulunmuştur. İkinci dize ise mestûrluk satmaya çalışanların eğer sevgilinin gözlerini
görselerdi onların da âşık ve mest olacağını dile getirmiştir.
Konevî, kaynak beytin zahirî anlamını açıkladığı ilk kısımda kaynak beytin birinci dizesine
yönelik Sûdî ve Şem’i’ye benzer yorumlarda bulunurken ikinci dizeye Şem‘î’den biraz farklı
olarak mestûrluk satan kişilerin boşuna uğraştıklarını zirâ bu dertten âşığın kurtulmasının mümkün
456 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
olmadığını dile getirir. Ma՗nâ-yı işâreti başlıklı bölümde ise mahbuba yani Allah’a seslenerek onu
sevenlerin bilhassa evliyaların başlarının beladan kurtulmayacağını meşhur bir söze iktibasta
bulunarak ifade eder bununla birlikte bu kimselerin aynı zaman da akıl ehlinin idrak edemeyeceği
pek çok kıymetli hallere nail olduğunu bu sebeple de tavr-ı ՗ukulda olanların, hemen bu kişilerden
yardım istemesi gerektiğini dile getirir. “Tavr-ı ՗ukulda olanlara lâyık olan budur ki a՗mâl-i
zahirelerine bakup kendüyi ՗azmindedir zannıyla Merdân-ı Hüdâ’ya hakaret nazarı itmeyüp hemân
anların kalbini muhâfaza ile anlardan istimdâd u isti՗nât ve taleb-i himmetde olmalıdır dimektir.”
(V. Konevî, 1288, s. 29)
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem՗i kaynak beytin birinci mısraında yer alan taraf sözcüğünün farklı dillerdeki anlamları
üzerinde durmuş ve bu anlamları örnekleyen beyitlere yer vermiştir. Taraf sözcüğünün Arapçada
çeşm anlamına geldiğini dile getirdikten sonra Şeyh Sa՗dî’den aktardığı bir beyitle bu kullanımı
okuyucunun gözünde somutlaştırmıştır.
Sûdî kaynak beyitte yer alan kelimelerden sadece taraf sözcüğünün değil aynı zaman da
devr sözcüğünün de Arap ve Fars dilindeki farklı kullanımları üzerinde durmuştur ayrıca nergis
kelimesinin anlamını sarı çiçek diye kullanan ismini belirtmediği bir şairin beytini örnek göstererek
bu kişinin ma՗nâda hata ettiğini dile getirerek “redd-i ma՗nâ”da bulunmuştur. Daha sonrada
Kâtibî’nin beytini şâhid göstererek nergisin aslında Rumda zerrin kadeh denilen çiçek olduğunu
dile getirmiştir. Bu ifadelerden anlaşılıyor ki Sûdî, yazdığı reddiyeler ile ve görüşlerini desteklemek
amacıyla kullandığı iktibas ve şâhid göstermelerle (istişhâd) şerhini sağlam bir zemine oturtmayı
başarmıştır.
Konevî ise kaynak beyitteki kelimeleri anlamlandırmada ve incelemede daha önceki
beyitlerde uyguladığı yöntemi devam ettirmiştir.
7. Beyit
Hâfız Baht-ı hâb-âlûd-ı mâ bîdâr hâhed şud meger
Zân ki zed ber dîde âbî-rûy-ı rahşân-ı şumâ
Şem‘î Bizim hâb-nâk bahtımız meger bîdâr olmak ister
O sebebden ki bahtımızın gözine sizin rahşân ve münevver yüzünüz bir su serpdi
Sûdî Keennehu bezm-i âlûd ve hâbnâk tâli՗imiz uyanısardır
Zîrâ senin rûy-ı rahşânın bahtımın gözine su sepdi
Konevî Bizim uykuya bulanmış ve gaflete talmış tâli՗imiz uyanık olmak ister meger
Uyansa gerek andan ki sizin ziyâlı yüzinizden dîde üzre âb urdı
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak beytin anlamını erek metne aktarmada üç şârih de başarılıdır ve aynı zamanda bu
aktarımda kaynak beytin mısra bütünlüğüne de sadık bir tercüme ortaya koyabilmişlerdir.
Şem‘î kaynak beyitte bulunan baht, bîdâr, meger ve rahşân; Sûdî baht ve bîdâr; Konevî
ise meger, dîde ve âb kelimelerini erek metinlerine aynen taşımıştır. Bu bilgiden yola çıkarak
tercümesinde en fazla ödünçlemeye Şem‘î’nin başvurduğunu söylemek mümkündür.
Konevî, erek metninde kaynak beyitte yer alan bütün kelimeleri karşılarken Şem‘î ve
Sûdî’nin kaynak beyitteki bazı kelimelerin anlamını erek metnine taşımadığı görülmüştür. Hem
Sûdî hem de Şem‘î metinlerine kaynak beyitte yer alan ve Türkçe üzere anlamına gelen ber
kelimesinin anlamını bire bir karşılayacak bir kelime eklememiştir. Bunda her iki şârihin de kaynak
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 457
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
beyitte yer alan ber dîde ifadesini üst mısra ile ilişkilendirerek bahtımın[zın] gözine şeklinde
çevirmeyi böylelikle de ber kelimesinin fonksiyonunu Türkçe yönelme eki olan –e ekiyle
karşılamayı uygun görmeleri etkili olmuştur. Sûdî ayrıca erek metninde kaynak beyitte yer alan mâ
ve hâhed kelimelerini tam karşılayacak herhangi bir kelimeye yer vermemiştir.
Her üç şârihin de erek metinlerinde kaynak beyitte yer alan bir kelimeyi aynı anlama gelen
iki kelimeyle karşıladıkları görülmüştür. Böyle bir tutumda verilmek istenen anlamı pekiştirme
isteği yatıyor olsa gerektir. Şem‘î kaynak beyitte yer alan rahşân kelimesini rahşân ve münevver;
Sûdî hâb-âlûd kelimesini bezm-i âlûd ve hâbnâk; Konevî ise aynı kelimeyi uykuya bulanmış ve
kelimenin mecâzî bir yorumuyla gaflete talmış şeklinde anlamca birbirine yakın iki kelimeyle
karşılamıştır. Bunun dışında beytin iki mısraı arasında anlamsal bağ kurabilmek için Şem‘î ve
Sûdî’nin kaynak beytin ikinci mısraında bire bir karşılığı olmamasına rağmen erek metinlerine baht
kelimesini ekledikleri tespit edilmiştir.
Metinde geçen kelimelerin anlamlarını bire bir karşılamada ve metni Türkçeleştirmede
Konevî’nin diğer şârihlere oranla daha başarılı olduğunu söylemek mümkündür. Türkçe kelime
kullanımında en özensiz şârih ise bu beyit için Sûdî’dir, şârih erek metninde fiiiler ve zamirler
dışında sadece kaynak metindeki âb ve dîde kelimelerine Türkçe karşılık vermiştir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî ve Şem‘î tercih ettikleri anlam üstü birimlere göre kaynak beytin anlamını erek dile
aktardıktan sonra ya՗nî ibaresiyle kaynak beyitte yer alan bîdâr ve hâb-âlûd kelimelerinin zahirî
anlamları dışındaki mecazî kullanımına değinerek bu ifadelerle aslında sırasıyla iyi talih ve kötü
talihin kast edilmek istediğini açıklamışlardır. Şem‘î ayrıca Konevî’nin metnin anlamını zahirî
planda yorumladığı kısımda olduğu gibi bahtın uyanmasını cânânı görmeye bağlamaktadır.
Konevî ma՗nâ-yı işâreti bölümünde yine beytin anlamına yönelik diğer şârihlerden farklı
yorumlarda bulunur. Şârih, Hâfız’ın aslında kişinin ulaşmak istediği selamete olgun bir imanla, dua
ederek ve aşkla ulaşabileceğini bunlar olmazsa istenildiği kadar oruç tutulsun, namaz kılınsın her
çeşit ibadet yapılsın istenilen şeye ulaşılamayacağının ifade etmek istediğini dile getirir.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î erek metninde sadece baht-ı hâb-âlûd terkibinin bire bir anlamına yer vermiştir.
Ancak bu anlam açıklaması gramatikal ya da anlamsal bir tanımdan ziyade incelenen beyti
anlamaya yönelik bir çabanın sonucudur.
Konevî, müfredât başlığı altında kaynak beyitte yer alan tüm kelimelerin anlamlarını
sırasıyla verirken sadece şûd ve zed kelimeleri ile ilgili gramatikal bilgiler vermiş bir de hâb
kelimesinin okunuş ve yazılışı üzerinde durmuştur.
Sûdî ise incelenen beyitte yer alan mâ17 ve ki18 ile ilgili birinci gazelde; rû ve rahşân19
kelimeleriyle ilgili incelememize konu olan bu gazelin birinci beytini şerh ederken bilgilendirmede
bulunduğu için bu beyitte bahsi geçen kelimelere yönelik herhangi bir açıklamada bulunmamıştır.
Kaynak beyitte yer alan kelimelerin anlamına ve gerekli gördüğü yerlerde kelime türü, etimolojisi,
başka dillerdeki karşılığına, fiilse hangi zamanı ifade ettiğine vs. yönelik bazı gramatikal bilgiler
yer veren Sûdî’nin kimi zaman da bu kelimelerin cümle içindeki kullanımlarına yönelik daha önce
bilgi vermiş kişilere reddiyeler yazdığına daha önce de rastlamıştık. Şârih, bu beyitte de âbî

17 Bkz. Markoç, age, 60.
18 Bkz. Markoç, age, 51.
19 Bkz. Markoç, age, 65.
458 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
kelimesini açıklarken âbı rûya muzâf eyleyenlerin hata eylediğini söyleyerek kendinden önceki
şârihlerden bu şekilde bir yaklaşım içerisinden olanları eleştirir.
8. Beyit
Hâfız Bâ sabâ hem-râh befrist ez ruhet gül-desteî
Bû ki bûî bişnevîm ez hâk-i bustân-ı şumâ
Şem‘î Bâd-ı sabâ ile ruhundan bir deste gül gönder
Ola ki sizin bostânınız hâkinden bir râyiha istişmâm idevüz
Sûdî Ey cânân ruhın gülşeninden sabayla bir deste gül irsâl eyle
Ola ki ayagın basdıgı bostânın turâbından bir kokucuk tuyaydık
Konevî [yâ՗nî] Ey mahbûb bize yoldaş ve eglence olmak içün sabâ ile bize yanağınızdan bir deste gül
yolla
Ola ki sizin bostânınız turâbından bir kokı ve bir râyiha-i tayyibe işideydik ve tuyaydık
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Üç Hâfız şârihi de tercümelerini her ne kadar mensûr olarak kaleme alsa da metinlerinde
kaynak beytin anlam bazındaki mısra bütünlüğüne sadakat göstermiştir. Kaynak beytin anlamını
erek dile aktarmada üç şârih de başarılı olmakla beraber Sûdî ve bilhassa Konevî bu anlam
aktarımında erek metinlerine bazı eklemeler yapmıştır.
Beyitte hitap edilen kişiyi vurgulamak için tercümesinin başına Sûdî ey cânân, Konevî ise
bu kelimenin Arap dilindeki karşılığını tercih ederek ey mahbûb ifadesini eklemiştir. Konevî’nin
erek metnine yaptığı diğer eklemeler daha çok kaynak beyitteki bir sözcüğü iki sözcükle karşılama
mahiyetinde eklemelerdir. Şârih, hem-râh kelimesini karşılamak için yoldaşlığın amacını açıklayan
bir tercüme genişletmesine de giderek erek metninde bize yoldaş olmak ve eglence olmak söz
grubunu kullanırken; kaynak beyitteki bûy ve bişnevîm kelimelerini de sırasıyla bir koku ve bir
râyiha-i tayyibe; işideydik ve tuyaydık şeklinde ikili bir kullanımla karşılamıştır. Sûdî’nin ey cânân,
gülşen ve ayağını basmak kelimeleriyle metne yaptığı eklemeler ise daha çok beytin anlamı
açımlamaya yöneliktir.
Şem‘î ve Sûdî’nin erek metinleri incelendiğinde şârihlerin kaynak beyitteki hem-râh
kelimesinin anlamını karşılayacak herhangi bir sözcük kullanımına başvurmadıkları görülmüştür.
Bunda sanıyoruz ki Klasik Türk edebiyatında sabâ rüzgârının haber taşıyıcı ve aşığa yoldaş olma
özelliğiyle şiirlere konu olması bu sebeple de sabâ kelimesinin dolaylı da olsa hem-râh kelimesinin
anlamını içeriyor olması etkilidir. Sûdî ayrıca diğer şârihlerden farklı olarak metninde gazelin redifi
olan şumâ kelimesini karşılayacak bir kelime kullanmamıştır. Bu duruma Sûdî’nin beyitte
kendisine seslendiği cânâna kaynak beyitten farklı olarak siz değil sen diye daha samimi bir üslûpla
hitap etmesi neden olmuştur.
İncelememize konu olan üç şârih de kaynak metnin anlamını erek metinlerine taşırken
kelime ödünçlemelerinde bulunmuştur. Kaynak metinde yer alan sabâ, deste, gül ve bostân
kelimeleri tüm şârihlerin ortak olarak ödünçlediği kelimelerdir. Bu kelimelere ek olarak Sûdî, ruh
Şem‘î ise ruh ve hâk kelimelerini aktarmıştır. Şârihlerce kaynak beyitten alınan bu kelimelerin
Klasik Türk edebiyatı şiir geleneği içerisinde kullanımına sıkça rastladığımız kelimelerden
olduğunu söylemek mümkündür.
Daha önceki beyit tercümelerinde olduğu gibi bu tercümede de şârihlerin metni
Türkçeleştirme girişimleri daha çok yabancı tamlama yapılarını erek metinlerinde yer vermeme
şeklinde olmuştur. Yine de diğer şârihlere oranla Konevî’nin erek metninde daha fazla sayıda
Türkçe kelimeye yer verdiğini söyleyebiliriz.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 459
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î incelememize konu olan diğer beyitlere yönelik verdiği bilgilerden farklı olarak
beytin izahında şumâ redifli gazelin bu beytinin bazı şârihlerin eserlerinde nasıl yer aldığına ve bu
yer alış şekliyle nasıl anlamlandırılması gerektiğine değinmiş, bu konudaki düşüncelerine yer
vermiştir.
“Ya՗nî kimse bu beyti bu vechle takdir idüp ma՗nâ virir hak budur ki ma՗kuldur. “Bâ sabâ
hem-râh beferest ez hâk-ı bostân şumâ/ Bu ki bişnevîm ez ruhet güldeste” ma՗na böyle olup ez ruh
güldeste est takdirinde olur. Bâd-ı sabâ ile bostânınız hâkinden gönder ola ki senin güldesteye
benzer ruhundan bir râyiha istişmâm idevüz …” (Şem‘î, 1586, s. 4). Ayrıca beyte yönelik
yorumlarının devamında sabadan murâdın fazl-ı ilâhî olduğunu onun vasıtasıyla aslında nefha-yı
Rahmaniyye’nin taleb edildiğini dile getirerek beyte yönelik tasavvufî izahlarda bulunmuştur.
Sûdî ise bazılarının bu beyti başkalarının daha önce açıkladığı şekilde beyan ettiğini ve bu
izahatı fazlaca beğendiğini belirtir -ki burada bazılarıyla kast edilenin Şem՗’i olması muhtemeldirdaha
sonra da şu sert ifadelerle şârihi eleştirir. “Hakk bu kim tab՗ında zerre mikdarı istikâmeti olan
kimesne bu makule hezeyânâtı jâj-ı bâkıl kabilinde ՗add ider.” (Markoç, 1994, s. 73).
Konevî ise “ya՗nî cemâlin gülünün revâyih-i miskiyyesinden bir râyiha-i tayyibe bulaydık.”
(V. Konevî, 1288, s. 30) diyerek aslında beytin ikinci mısraının serbest bir tercümesini yapmıştır.
Kaynak beyte yönelik tasavvufî yorumlarda bulunduğu ma՗nâ-yı işâreti bölümünde ise Allah’ın
kullarını muvaffak kıldıktan sonra bir pîr-i kâmil ve mürşîd-i mükemmil aracılığıyla Allah’tan ve
dostlarından cüdâ olmaması için “dimâg-ı cânımıza bûy-ı ma՗nevî ve lezzat-ı rûhânî” yetiştirdiğini
dile getirmiştir. Konevî, Allah’a ulaşmanın ancak bir mürşide bağlanmakla mümkün olacağını
vurgulayarak Hâfız’ın beytine tasavvufî anlam yüklemede Şem‘î’den daha ileriye gitmiştir.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Sûdî erek metninde kaynak metinde yer alan kelimelerden bûy, bişnevîm, ez, hâk-i bostân
ve şumâ kelimeleriyle ilgili herhangi bir yorum yapmazken sabâ ve güldeste kelimeleriyle ilgili
daha önce açıklamada bulunduğunu belirten sırasıyla “sâbıka beyân oldu; nite ki sâbıka tahkik
oldu” şeklinde günümüzdeki dip not yaklaşımına benzer şekilde notlar düşmüştür.
Kaynak beyitte yer alan ruh kelimesinin Konevî tarafından erek metne yanak şeklinde
aktarıldığı bilinmektedir. Sûdî şerhinde ruh kelimesine yönelik açıklamalarda bulunurken “ruh
yanaktır ancak bunda yüz murâddır zikr-i cüz’ ve irâde-i küll ma՗nâsına” (V. Konevî, 1288, s. 30)
diyerek ad aktarmasındaki parça-bütün ilişkisi yoluyla beyitte bu kelimenin yüz anlamı kast
edilerek kullanıldığını iddia eder. Konevî hem tercümesinde hem de müfredât başlığında bu
kelimeyi Türkçe bir kelime olan yanakla karşılasa da tercümesini genişlettiği kısımda ruh
kelimesini cemâl kelimesiyle de karşılamıştır.
Şem‘î şerhinin bu bölümünde kaynak metne yönelik gramatikal açıklamalarda
bulunmazken Konevî müfredât bölümünde fiil soylu kelimeler ve edatların gramatikal incelenmesi
dışında daha çok kelimelerin anlamlarını vermekle yetinmiştir.
460 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
9. Beyit
Hâfız ‘Ömrtân bâd u murâd ey sâkiyân-ı bezm-i Cem
Gerçi câm-ı mâ ne-şud pür mey be-devrân-ı şumâ
Şem‘î Sizlere ՗ömr ü murâd olsun ya՗ni Allahü Teâlâ Hazreti ömrünüzü uzun ve murâdınızı hâsıl
eylesün ey Cem bezminin sâkîleri
Egerçi bizim câmımız sizin devrinizde meyle pür olmadı
Sûdî Ömrünüz uzun ve murâdınız hâsıl olsun ey pâdişâh meclisinin sâkîleri
Egerçi bizim kadehimiz sizin zamânınızda pür mey olmadı
Konevî [yâ՗nî] ՗Ömrünüz uzun olsun ve murâdınız hâsıl olsun ey Cem pâdişâhının sâkîleri
Gerçe bizim kadehimiz sizin zamânınızda şarâbla tolmadı lâkin kereminiz de eksik olmadı
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Hâfız şârihleri erek metinlerinde kaynak metindeki her kelimeyi karşılayacak bir kelimeye
yer vererek metinlerinde herhangi bir eksiltmeye gitmemişlerdir. Ancak Sûdî’nin diğer şârihlerden
farklı olarak kaynak beyitte yer alan Cem kelimesini bilinçli bir tutumla daha sonra yapacağı
yorumlara zemin hazırlamak amacıyla Farsça bir kelime olan ve bu özel ismin tam karşılığı
olmayan pâdişâh kelimesiyle karşıladığı görülmüştür.
Erek metinleri kaynak metne yapılan eklemeler açısından ele aldığımızda Sûdî’nin ve
Konevî’nin bir dua şeklinde olan kaynak beytin birinci mısraındaki anlamı tamamlamak adına ՗ömr
kelimesini niteliğini belirtmek için metinlerine uzun kelimesini dâhil ettikleri görülmüştür. Şem‘î
her ne kadar kaynak beyti aktarmaya yönelik yaptığı ana tercüme metninde sizlere ՗ömr ü murâd
olsun dese de daha önce incelememize konu olan beyitlerde rastlamadığımız bir yola başvurarak
mısra bitmeden ya՗ni Allahü Teâlâ Hazreti ömrünüzü uzun ve murâdınızı hâsıl eylesün diyerek
aslında kendisinin de ömrün uzunluğunu vurgulamak istediğini belirtmiştir. Konevî ayrıca şerhinin
ma՗nâ-yı işâreti bölümünde anlatacaklarına zemin hazırlamak adına olsa gerek tercümesinin sonuna
lâkin kereminiz de eksik olmadı şeklinde kaynak metinde hiçbir karşılığı olmayan bir söz grubu
eklemiştir.
Şem‘î’nin tercümesi kaynak metindeki kelimelere erek dilde karşılık bulma açısından
incelendiğinde kaynak beyitte geçen zamir ve fiiller dışında tüm kelimeleri erek metnine aynen
aktardığı bu sebeple de anlam aktarımında başarılı ancak erek dile aktarımda başarısız bir tercüme
örneğine imza attığı görülmüştür. Sûdî ömr, murâd, sâkî, pür, mey ve kaynak beyitteki gerçe
kelimesinin farklı bir varyantı olan egerçe kelimesini erek metnine aktararak Şem‘î’den pek de
farklı bir tutum sergilememiştir. Konevî ise kaynak beyitten sadece -günümüz Türkçesinde dahi az
bir değişimle kullanılan- ömr, murâd ve gerçe kelimelerini ödünçlemiştir. Klasik Türk
edebiyatında kullanılan birçok kelime, kavram ve mazmunun Fars dilinden alındığı düşünülürse
şerh edilen metne yönelik bu ödünçlemelerin sayısının Arap diliyle kaleme alınmış bir metnin
şerhinde yer alan ödünçlemelere göre daha fazla olması doğaldır. Ancak yine de ödünçlemelerin
makul bir sayıda olması yapılan çeviriyi daha başarılı kılacaktır.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî, mahsul-i beyt başlığı altında beyte yönelik yaptığı yorumlarda Hâfız’ın aslında bu
beyitle Yezd’e tarizde bulunmak istediğini dile getirir ve bu iddiasını kanıtlamak için Hâfız ve
Yezd arasında yaşanan bir olayı anlatmıştır. Sûdî’ye göre Hâfız Yezd’i medh etmiş ancak Yezd
bunun karşılığında şaire sele ve câ’ize vermemiştir. Sûdî, Hâfız’ın bu olay üzerine şu beyti kaleme
aldığını iddia eder. “ Şâh Hürmüzem ne-dîde yek zemân sad lutf kerd/ Şâh-ı Yezd’em dîd ü medheş
kerdem ü hîçem ne-dâd” Sûdî, söz konusu olan beyti Türkçeye şöyle aktarmıştır: “Şâh-ı Yezd
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 461
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
՗ömrün ve devletin uzun olsun egerçe beni behremend idüp murâdım virmedin dimektir.” (Markoç,
1994, s. 74). Görüldüğü gibi Sûdî beytin yorumlanmasına yönelik bir tez ortaya atmış daha sonra
da bu tezini alıntılarla güçlendirip iddiasının inandırıcılığını artırmaya çalışmıştır.
Konevî ise diğer beyitlerdeki tutumuna uygun olarak bu beyti de tasavvufî bağlamda
yorumlayabilmek için fehvasınca, muktezasınca gibi ifadelerden önce şerhini güçlendireceğini
düşündüğü meşhur söz ve deyimlerden alıntılar yapmış, kaynak beyitte Allah dostlarına
seslenildiğini iddia etmiştir.
Şem‘î kaynak beyte yönelik yaptığı yorumlarda “ya՗ni sizin zamânınızda bize ri՗âyet
olmadı.” dedikten sonra Hâfız’ın kaynak beyti yazma sebebini şöyle açıklar: “Bu beyitten murâdın
İslâm pâdişâhına du‘â lâzım idügüni işmârdır.” (Şem‘î, 1586, s. 4).
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Sûdî, kaynak beyitte geçen ՗ömrtân, bâd, bezm, Cem ve be-devrân kelimeleri hakkında
Konevî’ye oranla daha ayrıntılı bilgiler verirken Konevî; Sûdî’den farklı olarak kaynak beyitte
geçen bütün kelimeleri açıklama yoluna gitmiştir.
Konevî şerhinde ՗ömr ve bu kelimenin beyitte aldığı ân ekini ayrı olarak açıklarken Sûdî
kelimeyi kaynak beyitte kullanıldığı şekilde ekini de dâhil ederek incelemeye tabi tutmuş ân ekinin
bu kelimedeki fonksiyonundan bahsetmiş ve bu fonksiyonunun daha iyi anlaşılabilmesi için ân
ekini alan bazı Farsça kelimeleri örnek olarak vermiştir. Daha sonra “bu zamâirin mâkabli meftûh
okınur gâh olur ki zarûret-i vezniçün sâkin okınur.” ( Markoç, 1994, s. 73) şeklinde ekin şiirlerde
kimi zaman vezin gereği nasıl okunduğuna değinmiş ve bu durumu bir beyit örneğiyle
somutlaştırmıştır. Sûdî, be-devrân kelimesini açıklarken de kelimenin sadece kaynak beyitteki
anlamına değil aynı zamanda Fars dilindeki farklı kullanımlarına da değinmiştir. Tüm bu
açıklamalardan anlaşılıyor ki Sûdî’nin amacı sadece kaynak beyti şerh etmek değil aynı zaman da
okuyucuya Fars dili ve edebiyatının incelikleri hakkında bilgilendirmektir.
Kaynak beyitteki Cem kelimesinin açıklamasında Sûdî, “Cem Hazret-i Süleymân
Peygamberdir.” (Markoç, 1994, s. 73) demiş ve Hâce diye nitelendirdiği Hâfız’ın bir beytini
aktararak şerhinde istişhad metodunu kullanmıştır. Konevî ise Cem kelimesini bir padişahın ismi
diye açıklamış akabinde de Sûdî’yi kast ederek “ ba՗zı Hz. Süleyman ՗Aleyhisselâmdır dirler.” (V.
Konevî, 1288, s. 30) şeklinde bir eklemede bulunmuştur. Bu açıklamadan anlaşılıyor ki Konevî
kendinden önce Hâfız Divanı’na Sûdî tarafından yapılan şerhten haberdardır ve onu okuyup
inceleme fırsatı bulmuştur.
10. Beyit
Hâfız Ey sabâ bâ sâkinân-ı Şehr-i Yezd ez mâ be-gû
Key ser-i hak nâşinâsân gûy-i çevgân-ı şumâ
Şem‘î Ey sabâ Yezd şehrinin sâkinlerine bizden di
Ey Yezd şehrinin sâkinleri in՗âm-ı ihsânınız hakkını bilmeyenlerin başı çevgânınız topı olsun
Sûdî Ey sabâ Şehr-i Yezd’de sâkin olan pâdişâha ve âyân-ı devlete söyle
Ki küfrân-ı ni՗metiniz olanların başı sizin çevgânınız topı olsun
Konevî [yâ՗nî] Ey seher yeli Yezd şehrinde eglenenlere bizden söyle
Ki ey Yezd şehrinin sâkinleri sizin hakkınızı bilmeyüp küfrân-ı ni՗met idenlerin başı sizin
çevgânınızın topı olsun yâhûd topıdır
462 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak metindeki anlamı karşılama noktasında erek metinler incelendiğinde üç şârihin de
bu anlamda başarılı olduğunu söyleyebiliriz. Ancak kaynak metindeki anlama kelime düzeyine
indirgenerek bakıldığında Konevî ve Şem‘î’nin kaynak metnin anlamına daha fazla sadık kaldığını
söyleyebiliriz. Şârihlerin hepsi orijinal metnin söz dizimini ve mısra sıralamasını dikkate almakla
birlikte bilhassa beytin ikinci mısraına bazı eklemeler yapmıştır. Sûdî, metne yaptığı eklemelerle
diğer şârihlere oranla daha serbest bir tercüme örneği ortaya koymuştur.
Kaynak metinde yer alan kelimelerin anlamını karşılarken Şem‘î’nin diğer iki şârihe oranla
daha fazla kelimeyi erek metnine taşıdığı görülmektedir. Ey, sabâ, Yezd, şehr ve çevgân kelimeleri
üç şârihinde metinlerine aynen aktardıkları kelimelerdir. Buna ek olarak Sûdî’nin sâkin; Şem‘î’nin
ise sâkin, hak kelimelerini metnine aynen aktardığı söylenebilir. Bu aktarımda Yezd’in özel bir
isim, çevgânının bir oyunda kullanılan özel aletin adı oluşu; ey, sabâ, şehr ve sâkin kelimelerininse
Osmanlı şiir geleneğinde sıkça kullanılan kelimelerden olması etkilidir. Konevî her ne kadar
kaynak beyitte yer alan sâkinân kelimesini ilk mısrada eglenenler şeklinde karşıladıysa da daha
sonra iki mısra arasındaki bağlantıyı sağlamak amacıyla tercümesine yaptığı eklemede bu kelimeyi
sâkinler şeklinde metnine aktarmıştır.
Şârihlerin tercümelerine yaptığı eklemeler daha çok metni açıklamaya ve iki mısra arasında
bağ kurmaya yöneliktir. Şem՗i ve Konevî’nin iki mısra arasında anlamsal bağ kurmak için
tercümelerinin ikinci mısraının başına Ey Yezd şehrinin sâkinleri ifadesini ekledikleri
görülmektedir. Sûdî ise Yezd şehri sâkinleriyle kimlerin kast edildiğini açıklamak için erek
metnine pâdişâha ve âyân-ı devlete ifadesini eklemiştir. Şârihlerin hepsi ikinci dizenin anlamını
tamamlamak için olsun fiilini metinlerine eklerken Konevî her ne kadar böyle bir ekleme yaptıysa
da tercümesinde topı olsun yâhûd topıdır şeklinde bir izaha gitmiştir.
Sûdî erek metninde, kaynak beyitte yer alan ve Türkçe bizden anlamına gelen ez mâ
kelimesinin tam karşılığı olan herhangi bir kelimeye yer vermemiştir.
Kaynak metni erek dile aktarırken üç şârih de Farsça tamlama yapılarından yararlanmıştır.
Şem‘î in՗âm-ı ihsân; Sûdî küfrân-ı ni՗met ve şehr-i Yezd; Konevî ise küfrân-ı ni՗met tamlamalarını
kullanmıştır.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî mahsûl-i beyt bölümünde incelememize konu olan beytin ikinci mısraının aslında bir
sonraki beyitte söyleneceklerle bu beyit arasında bağ kurduğunu, bir nevi asıl söyleneceklere
hazırlık mahiyetinde olduğunu dile getirmek için şu ifadeleri kullanır ve diğer beyit
incelemelerinden farklı olarak ya՗nî ifadesiyle bir sonraki beyit şerhine geçiş yapar. “mısrâ՗-ı sânî
haşv-ı melîh tarîkıyla vâki՗ olmuş asl-ı ma‘kûl-i kavl gelecek beytdir.” (Markoç, 1994, s.75)
Sûdî ayrıca kaynak beyti erek dile aktardıktan hemen sonra Hâfız Divanı’nın ayrı
nüshalarında görülen farklılıklara değinir ve bu konudaki görüşlerine yer verir: “Nüshada gûy-ı
meydân düşmüş ikisi de münâsibdir” (Markoç, 1994, s.75). Şârih ayrıca Şehr-i Yezd sâkinleri
ifadesinden kastın Şâh-ı Yezd olduğunu da şerhine ekler.
Şem‘î’nin erek metnine yaptığı eklemeler ise kaynak metne yapılan yorumdan ziyade bir
tercüme genişletmesi gibidir. “ya‘nî başları kesilüp meydânınızda galtân olsun …” (Şem‘î, 1586,
s.4).
Konevî, şerhinin Ma՗nâ-yı İşâreti bölümünde: “Ey kıbelillâhtan dimâg-ı cân talebinde bûy-ı
Rahmân yetiştirici pîr-i kâmil şükrân-ı ni‘metde olup Yezdân-ı Te՗âla Hazretlerinin bâb-ı
ma՗nevisini ve dergâh-ı ՗aliyyesini mültezim olan zât-ı ՗âliyyelere bizden söyle ve haber vir ki
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 463
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
küfrân-ı ni՗metde olup merdân-ı hüdâ’ya mübâreze edenlerin ve ՗ömrini gafletle geçiren dünyaperestlerin
cümlesi sizin yolunuza fedâ olsun….” ( V. Konevî, 1288 , s. 31) şeklinde devam eden
açıklamalarında kaynak beyitte sabâ ile pir-i kâmilin, Yezd sâkinleri ile Allah’ın kapısına mültezim
olanların, nâ-şinâslar ile de dünya-perestlerin kast edilmek istendiğini ifade eder ve ömrünü gafletle
geçiren bu dünya perestlerin Allah yolunda olan kişilerin yoluna feda olması gerektiğini dile getirir.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î şerhinde incelememizin bu bölümüne konu olacak herhangi bir bilgi vermezken Sûdî
şehr-i Yezd, hak-nâşinâsân, gûy ve çevgân kelimeleri Konevî ise kaynak beyitte geçen tüm
kelimeler hakkında bilgi vermiştir.
Sûdî ve Konevî’nin bu kelimelere yönelik bilgi aktarımlarına ve bu aktarımlar arasındaki
bağa baktığımızda Sûdî’nin şerhinde Yezd şehrinin coğrafî konumu ve görünümüne yönelik
ayrıntılı bilgiler verdiği görülür ve bu bilgilerin daha iyi anlaşılması için Osmanlı toprakları içinde
bulunan bir alanı örnek göstererek birtakım tasvirlerde bulunur. “ Şehr-i Yezd Şîrâz’dan üç günlük
yoldur dirler … bu iki şehrin mâbeyni gayetle ma՗mûr imiş Tokatla Amasya mâbeyni gibi ve’l
՗uhdel ՗ale’r-râvî”. ( Markoç, 1994, s. 75). Konevî de Yezd şehrine yönelik” Şîrâz’a üç günlük
yerde bir beldedir dirler.” (V. Konevî, 1288, s. 31) şeklinde bir bilgi vermiş derler diyerek bu
bilgiyi başka bir kaynaktan aktardığını ima etmiştir ki bu kaynağın Sûdî olması muhtemeldir.
Konevî şerhinde çevgân kelimesinin anlamını “ucı eğri değnek” şeklinde vermekle
yetinirken Sûdî bu değnek vasıtasıyla oynanan oyun hakkında okuyucuyu bilgilendirme yoluna
gitmiştir.
11. Beyit
Hâfız Gerçe dûrîm ez bisât-ı kurb ü himmet dûr nîst
Bende-i şâh-ı şumâîm u senâ-hân-ı şumâ
Şem‘î Egerçe kurb-ı bisâtından ba՗îddir amma himmet ba՗îd değildir ya՗ni himmete ba՗îd zarar eylemez
Sizin şâhınızın bendesiyiz ve sizin senâ-hânınızız
Sûdî Ey Yezd’in sâkinleri egerçe sizden vücûdumuz ve tenimiz ırakdır ammâ himmetimiz ırak degildir
ya՗ni gönlümüzden çıkmazsız
Pâdişâhınızın kulı ve sizin du՗âcınızız
Konevî [yâ՗nî] Ey sâkinân-ı şehr-i Yezd ey merdân-ı Hudâ egerçe size ten ile yakınlık döşeginden ba՗iddir
lâkin himmetiniz bâ՗id değildir, gönlümüz sizinledir
Biz siz padişahın kulıyız ve senâ okıyıcı du՗âcıyız
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak beyti anlamlandırırken her üç şârihi de incelememize konu olan beyti bir önceki
beyitle ilişkilendirerek tercüme ettikleri bu sebeple de tercümelerinde serbest bir aktarımı
benimseyerek birtakım genişletmelere gittikleri görülmektedir.
Kaynak metindeki kelimelere erek dilde karşılık bulmada Şem‘î’nin diğer şârihlere oranla
daha zayıf kaldığını dûr, nîst ve şumâ kelimeleri dışında kaynak beyitteki tüm kelimeleri metnine
aktardığını söyleyebiliriz. Kelimelere Türkçe karşılık bulma noktasında da hassas davranmayan
şair dûr kelimesinin Türkçe karşılığı olmasına rağmen bu kelimeyi metninde Arapça kökenli ba‘îd
kelimesiyle karşılamıştır. Sûdî ve Konevî ise kaynak metinden himmet ve gerce kelimesini egerçe
şeklinde aktarmıştır.
464 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Sûdî ve Konevî’nin beytin anlamını erek metinlerine aktarırken yapmış oldukları eklemeler
oldukça fazladır. Sûdî ve Konevî, bir önceki beyitle söz konusu beyit arasındaki anlamsal bağı
devam ettirmek ve şairin seslendiği kişiyi vurgulamak için beyitlerine sırasıyla Ey Yezd’in sâkinleri
ve Ey sâkinân-ı şehr-i Yezd ey merdân-ı Hudâ ifadelerini eklemişlerdir. Yine her üç şârih de birinci
mısranın anlamını açımlamaya yönelik kaynak beyitte karşılığı olmayan eklemeler yapmıştır. Sûdî
ya՗ni gönlümüzden çıkmazsız, Konevî ya՗nî ifadesine gerek duymadan gönlümüz sizinledir Şem‘î
ise himmet ba‘îd değildir ifadesini açıklamak için ya՗ni himmete ba՗îd zarar eylemez cümlelerini
tercümelerine dâhil etmişlerdir.
Kaynak beyitte yer alan ve Türkçe karşılığı döşek olan bisât kelimesi ise serbest bir
yorumla Sûdî tarafından vücudumuz ve tenimiz Konevî tarafından eklemelerle ten ile yakınlık
döşeginden şeklinde aktarılmıştır.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î beyitleri mısra birimine göre açıkladıktan sonra diğer Hâfız şârihleri gibi bir önceki
beyitle incelememize konu olan bu beyit arasında bağlantı kurarak “bu zikr olınan iki beytde hitâb
Yezd şehrinin sakinlerinedir.” (Şem‘î, 1586, s. 4) der ve bu beyitlerde muradın padişah olduğunu
dile getirir. Sûdî de Şem‘î’ye benzer bir yorumda bulunarak Hâfız’ın bu beyitle muradının ya՗nî
istediğinin padişahtan bahsetmek için zemin hazırlamak olduğunu dile getirir.
Konevî, ma‘nâ-yı işâreti bölümünde kaynak beyte yönelik yapacağı yoruma zemin
hazırlamak amacıyla tercümesine yaptığı ey merdân-ı Hudâ eklemesinden de anlaşılacağı üzre
Hâfız’ın bu beyitte Allahü Teâlâ’ya seslendiğini her ne kadar kendisinden uzak olsak da lâ-raybe
min ehab? fehvasınca her zaman gönlünün onunla olduğunu dile getirir ve bende olarak
nitelendirdiği kullarından nazar ve himmetlerini uzak etmemesini diler (V. Konevî, 1288, s. 31).
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Sûdî şerhinde sadece kaynak beyitte yer alan bisât, kurb ve himmet kelimelerinin anlamları
hakkında bilgi verirken Konevî kaynak beyitte geçen bütün kelimeleri açıklamıştır. Her iki şârih de
ekseriyetle kelimelerin anlamlarını aktarmakla yetinmiş, metinlerinde gramatikal bilgilere fazla yer
vermemiştir. Sûdî her ne kadar bisât kelimesinin anlamını “döşenen eşyâda müsta՗meldir” diye
açıklasa da tercümesinde bu anlamı karşılayacak herhangi bir kelimeye yer vermemiştir görülüyor
ki Sûdî’nin metninde bu kelimenin bire bir karşılığını vermemesi kelimenin anlamını
bilmediğinden değil bilinçli bir tercihle bisât kelimesinin arkasında yatan mecazî anlamı erek
metnine aktarmak isteyişiyle ilgilidir.
12. Beyit
Hâfız Ey şehenşâh-ı bülend ahter Hudârâ himmetî
Tâ be-bûsem hem-çû gerdûn hâk-i eyvân-ı şumâ
Şem‘î Ey bülend-ahter şehenşâh Allah içün himmet eyle himmet sen takdîrindedir
Tâ felek gibi sizin eyvânınız hâkini öpem
Sûdî Ey bülend-tâli‘ pâdişâh Hüdâ hakkıçün veya Hüdâ içün himmet eyle
Tâ gerdûn gibi hâk-i eyvânın öpeyin
Konevî Ey yüksek yıldızlı pâdişâhlar pâdişâhı Allâh için bize bir himmet it
Tâ ki felek gibi çardagının ve sarâyının topragını öpeyim
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 465
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Her üç şârihin de kaynak beytin anlamını erek metinlerine aktarmayı başardığı ancak Sûdî
ve Şem‘î’nin çok fazla ödünçlemeye başvurarak erek dile aktarımda zayıf kaldıkları görülmektedir.
Şem‘î beytin ilk mısraını tercüme ederken sadece kaynak beyitte yer alan kelimelerin aldıkları
Farsça ekleri Türkçeleştirmiş ve Hudâ kelimesi yerine de Türkçede kullanımı daha yaygın olan
Allah kelimesini kullanmayı tercih etmiştir. İkinci mısra tercümesinde ise kaynak beyitteki tâ,
eyvân ve hâk kelimelerini erek metnine aynen aktarmıştır. Sûdî de Şem‘î’den farklı bir tutum
içinde değildir ey, bülend, Hudâ, himmet, tâ, gerdûn, hâk ve eyvân kelimeleri şârihin kaynak
beyitten sadece eklerini Türkçeleştirmek suretiyle aldığı kelimelerdir. Konevî, diğer şârihlere
oranla kaynak metindeki kelimelerin anlamını bire bir karşılamada ve Türkçeleştirmede daha
başarılıdır. Kelimelerin Türkçe karşılıklarını bulmasa da en azından yabancı kökenli kelimelerden
kültüre daha yakın olanları tercih etmeyi bilmiştir.
Kaynak metindeki kelimeleri karşılarken Şem‘î’nin eksiltme yoluna gitmediği Sûdî ve
Konevî’nin ise erek metinlerine Türkçe karşılığı siz olan şumâ zamirinin anlamını karşılayacak bir
kelime eklemedikleri görülmektedir. Bunda iki şârihin de beyitte seslenilen padişahlar padişahına
siz değil sen diliyle hitab etmeyi uygun görmesi etkili olmuştur. Her ne kadar şârihlerin
metinlerinde kaynak beyte yönelik başka bir eksiltmeye rastlanmasa da orijinal beyitte yer alan
bazı kelimelerin anlamlarının Sûdî tarafından bire bir aktarılmadığı tespit edilmiştir. Meselâ orijinal
beyitte yer alan ve Türkçe yıldız anlamına gelen ahter kelimesi erek metne kelimenin mecazî
anlamı düşünülerek tâli‘; şehenşâh kelimesi de anlam zayıflamasına uğrayarak pâdişâh olarak
aktarılmıştır.
Kaynak metne yapılan eklemeler daha önce incelememize konu olan beyitlerde olduğu gibi
beyitte yer alan bir kelime ya da ifadenin birbirine anlamca benzeyen iki kelime ya da iki söz
grubuyla karşılanması şeklinde gerçekleşmiştir. Sûdî orijinal beyitteki Hudârâ himmeti ifadesini
Hüdâ hakkıçün veya Hüdâ içün himmet eyle; Konevî, eyvân kelimesini çardak ve saray şeklinde
ikili kullanımlarla metinlerine aktarmıştır. Şem‘î’nin erek metne dâhil ettiği himmet sen
takdîrindedir ifadesi ise daha çok himmet eyle ifadesinin sebebini açıklamaya yöneliktir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Sûdî’nin mahsul-i beyt başlığıyla incelememize konu olan bu beyte yaptığı yorumlar
sınırlıdır. Erek dile aktarımdan hemen sonra aslında bir yorumdan ziyade tercüme genişletmesi de
sayabileceğiz “ya՗ni gerdûna müşâbih veya gerdûn öpdügi gibi öpeyim ve lehu eyzan” (Markoç,
1994, s. 76) diyerek beyitte yer alan bir benzetmeden bahsetmiştir.
Şem‘î ise Sûdî’nin dokuzuncu beyti şerh ederken verdiği bilginin çok benzerini bu beyti
şerh ederken okuyucuya aktarmıştır. Hâfız’ın Yezd padişahından en՗am ve ihsân talep ettiğini
ancak müyesser olamadığını dile getirir ve Sûdî de olduğu gibi istişhad metoduna başvurarak
Hâfız’ın bu beytini anlattıklarına şâhid kılar.
Şâh Hürmüzem ne-dîde yek zemân sad lutf kerd
Şâh-ı Yezd’em dîd u medheş goftem ü hîçem ne-dâd (Şem‘î, 1586, s. 4)
Konevî ise kaynak beyitte ey nidâsıyla “makâm-ı ՗âliyyede ve mertebe-i sâmide olan gavs-ı
â՗zâm”ın kastedilmek istendiğini düşünür ve ondan biz bî-çâreler diye nitelendirdiği kişiler ve
kendi için himmet talebinde bulunur. Onu hânenin eşiğine yüz sürüp öperek mertebe-yi ՗aliyyeye
nâil olmak isteğini dile getirir. Görüldüğü gibi Konevî irfanî şerh metodunu elden bırakmamakta
diğer şârihlerin aksine ey nidasıyla Yezd’e değil gavs-ı â՗zâm’a seslenildiğini düşünmektedir (V.
Konevî, 1288, s. 32).
466 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î şerhinde gerdûn kelimesinin bu beyitte felek manasında kullanıldığını zikr etmiş,
Sûdî ise kaynak beyitte yer alan şehenşâh, bülend, Hudârâ, be-bûsem, hemçû, gerdûn ve eyvân
kelimeleriyle ilgili açıklamalarda bulunmuştur.
Sûdî erek metnine padişah diye aktardığı şehenşâh kelimesinin aslının şâh-ı şâhân’dan
geldiğini ve anlamının padişahlar padişahı olduğunu söylese de erek metninde bu kelimeyi
karşılamak için sadece padişah kelimesini kullanmayı yeterli görür. Yine Sûdî, eyvân kelimesinin
Arapçada suffa ama Farsçada büyük çardak anlamıyla kullanıldığını dile getirse de kelimeyi
tercüme metnine aynen aktarır. Görülüyor ki Sûdî’nin incelememizde daha önce de örneklerine
rastladığımız gibi kaynak beyitteki kelimeleri açıklamak için verdiği kelime anlamlarıyla
tercümesinde kullanmayı tercih ettiği kelimeler her zaman örtüşmez. Konevî ise bu konuda daha
hassas bir tutum içindedir. Kaynak beyitte yer alan kelimeleri erek metninde karşılamak için
kullandığı kelimeler ile müfredât başlıklı bölümde verdiği kelime anlamları çoğu kez örtüşür.
13. Beyit
Hâfız Mî-kuned Hâfız du՗âyî bişnev âmînî be-gû
Rûzî-i mâ bâd la՗l-i şekker-efşân-ı şumâ
Şem‘î Hâfız du‘â eyler istima‘ eyle bir âmîn di ol du՗â bu mısra՗dır
Bize nasîb olsun sizin şeker efşânınız
Sûdî Hâfız du‘â eyler ey cânân sen işit ve âmîn di ol du‘â budur
Bizim nasîbimiz olsun sizin şeker saçıcı dudagınız
Konevî Hâfız şimdi bir du‘â ider ey mahbûb sen işit ve bir âmîn di ol du‘â budur
Bizim nasîbimiz olsun sizin şeker saçıcı dudagınız
a. Kaynak Metnin Tercüme Edilişi
Kaynak metnin anlamı şârihlerce benzer bir tarzda erek dile aktarılmıştır. Erek metinlere
yapılan eklemeler ve aynen aktarmalar büyük oranda örtüşmektedir. Her üç Hâfız şârihi de Hâfız,
du‘â, âmîn ve şeker kelimelerini kaynak metinden aynen aktarırken birinci mısra ve ikinci mısra
arasında bağ kurabilmek için ol du‘â budur, ol du‘â bu mısra՗dır şeklinde eklemelere gitmiştir.
Ayrıca Sûdî ve Konevî hitab edilen kişiyi belirtmek amacıyla erek metinlerine sırasıyla ey cânân,
ey mahbûb ifadelerini edilen duayı işitecek kişiyi vurgulamak içinse sen zamirini eklemişlerdir.
Konevî diğer şârihlerden farklı olarak mî-kuned kelmesini mî ekinin şimdiki zaman
fonksiyonunu göz önüne alarak şimdi eyler şeklinde çevirirken diğer şârihlerce bu fiil eyler şekliyle
erek dile aktarılmıştır.
Kaynak beyitteki kelimeleri Türkçeleştirmede Şem‘î’nin yetersiz kaldığını söyleyebiliriz.
Sûdî ve Konevî bişnev ve efşân kelimelerinin işit ve saçıcı şeklinde Türkçe karşılıklarını tercih
ederken Şem‘î işit yerine Arapça bir kelime olan istimâ;‘ saçıcı kelimesi yerine de aynen aktarıma
giderek efşânı tercih etmiştir.
b. Kaynak Metne Yapılan Yorumlar
Şem‘î bizim nasibimiz olsun ifadesinin aşığın zarif bir şekilde muradının olmasını talep
etmesine işaret olduğunu dile getirir. Görülüyor ki Şem‘î diğer beyitlerde olduğu gibi tercümesinin
daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacak bir açıklamada bulunmuştur.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 467
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Konevî şerhinin ma՗nâ-yı işâreti bölümünü her zamanki gibi kaynak metni tasavvufî planda
açıklamak için kullanmıştır. Konevî’ye göre ey mahbûbla kast edilenin Hüda’dır. Şârih, Hâfız’ın bu
beyitle Allah’tan gizli sırların ilminden kendilerini mahrum kılmamasını, nazmın esrarının en
yükseğini bahşetmesini dilediğini iddia eder.
Sûdî ise şerhinde kaynak beyti erek dile aktarmakla yetinmiş, herhangi bir açıklamaya yer
vermemiştir. Bu duruma kanaatimizce beytin anlamının çoklu anlamalara mahal vermeyecek kadar
açık olması etkilidir. Ancak orijinal beyti aktardıktan hemen sonra şerhinde bu beytin farklı
nüshalardaki yazımıyla ilgili şu bilgilere yer vermiştir.
“Bu beytin nüshaları muhtelif vâki՗ olmuş ba՗zısı mestur olan gibi ve ba՗zısı Mî-kuned hâfız
du՗â vü bişnev ü âmîn be-gû ve ba՗zısı mî-kuned Hâfız du՗â vü bişnev âmînî be-gû” (Markoç, 1994,
s. 74)
Görülüyor ki Sûdî şerhini oluşturmak için Hâfız Divanı’nın birçok nüshasını incelemiş20 ve
yeri geldikçe de bu nüsha farklılıklarına şerhinde değinmiş, her şeyden önce de şerh edeceği eserin
sağlam bir metnini ortaya koymaya çalışmıştır.
c. Kaynak Metinde Yer Alan Kelimelerin Gramatikal Analizlerinin Yapılması ve
Anlamlarının Verilişi
Şem‘î tercih ettiği şerh metoduna uygun olarak kaynak beyitteki kelimelere yönelik
herhangi bir anlamsal ve gramatikal açıklamada bulunmazken Konevî şerhinde tüm kelimelerin
anlamı vermekle birlikte bazılarının türü, zamanı ve hangi dilden olduğuyla ilgili kısa
açıklamalarda bulunmuştur. Şârih en tafsilatlı anlam analizini la‘l kelimesi için yapmıştır. “kırmızı
taş, kırmızı dudağa teşbih olmuştur la‘l gibi dudak dimektir.”(Şem‘î, 1586, s. 4)
Sûdî, şerhinde kaynak beyitte geçen du‘âyî ve âmînî kelimelerindeki î eki ile rûzî ve
şekker-efşân kelimeleriyle ilgili bilgilere yer verir. Şârih, şekker-efşân kelimesiyle ilgili
açıklamalarda bulunurken istişhad yöntemini kullanarak anlattığı bilgilerin inandırıcılığını artırır.
“Şekker-efşân vasf-ı terkîbîdir efşânîdenden şeker açıcı ma՗nâsına, aslında şeker muhaffeftir
zarûret-i vezniçün müşedded kılınmıştır zîrâ Reşîdü’d-dîn Vatvât ՗arûzunda lügât-ı ՗Acemde teşdîd
yokdur dimiş hatta hurrem ve Ferruh aslında muhaffefdir galebe-i isti՗mâle müşedded kılınmışdır.”
(Markoç, 1994, s. 74) Sûdî’nin Fars dili ve edebiyatına yönelik sahip olduğu derin bilgi birikimini
Hâfız şerhine aktarması ve bu bilgileri belgelendirebilmesi onun eserini bilimsel ve sağlam temeller
üzerine oturtmasını sağlamıştır.
Sonuç
Çalışmamızda Osmanlı şerh geleneğinin önemli temsilcilerinden Şem‘î, Sûdî ve
Konevî’nin Hâfız Divanı’na yapmış oldukları şerhlerde benimsemiş oldukları tercüme ve şerh
usuleri, şairin şumâ redifli ikinci gazelinden hareketle karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Ortaya
koydukları ürünler incelendiğinde her üç şârihin de eserlerini birbirinden farklı tercüme ve şerh
uygulamalarıyla kaleme aldığı tespit edilmiştir.
Sûdî ve Konevî’nin şerhlerini açıklama yönü ağır basan şerhler içerisine, Şem‘î’nin şerhini
ise aktarma yönü ağır basan şerhler içerisine dâhil etmek mümkündür. Şem‘î şerhinde temel amaç
kaynak metnin anlamının hedef dile aktarılmasıdır. Bu sebeple de şârih çoğu kez kaynak metnin
sadece anlamını erek dile aktarıp bu aktarımı genişletmekle yetinmiş bu genişletmelerden ise daha
çok metne tasavvufî bir anlam yükleyebilmek için faydalanmıştır. Şerhinde kaynak metnin

20 Kaya’nın verdiği bilgiye göre Sûdî 11 nüshadan faydalandığını şerhinin üç ayrı yerinde zikretmiştir. Ayrıntılı bilgi için
bkz. İbrahim Kaya, “Sûdî Şerh-i Divan-ı Hafız: Kelimeler-Remizler-Kavramlar”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 2008, s.53.
468 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
kelimelerine yönelik filolojik incelemelerde bulunmamıştır. Şârihin kaynak metni erek dile aktarma
çabası ise çoğu kez kaynak metindeki fiil soylu kelimeler, zamirler ve eklerin Türkçeleştirilmesi ile
yabancı tamlama yapılarına şerhinde az miktarda yer vermesiyle sınırlı kalmış, kaynak metinden
yaptığı aşırı ödünçlemeler tercümenin dolayısıyla da şerhinin başarısını büyük oranda düşürmüştür.
Kaynak metni tercüme etmekle yetinmeyip kaynak metinde yer alan kelimeleri gramatikal
ve anlamsal olarak açıkladıkları ve yorumlama yoluna gittikleri için açıklama yönü ağır basan
şerhler içerisine dâhil ettiğimiz Sûdî ve Konevî’nin şerhine baktığımızda şârihlerin mukaddime
bölümünde açıkladıkları şerhlerini kaleme alma sebeplerindeki farklılığın kaynak metni erek dile
aktarma, yorumlama ve kelimelerini inceleme tarzlarını etkilediği tespit edilmiştir. Sûdî, bu eseri
yazmasını talep eden Ömer Efendi’nin isteğine uyarak eserini Hâfız Divanı’nı anlamak isteyenlere
faydalı ve yeni başlayanlara şafi olacak bir şekilde tasavvufî izah ve aşırı yorumlara girişmeyerek
hazırlamış Fars dili ve edebiyatının inceliklerini kaynak metinden yola çıkarak örneklerden ve
istişhad metodundan faydalanarak açıklamaya çalışmıştır. Eserini yazmaya başlamadan önce Fars
dili, edebiyatı ve kültürüne hâkim olabilmek amacıyla ilmî seyahatler yapmış, Hâfız Divan’ının
farklı nüshalarını tetkik ederek şerh edeceği eserin en sağlam metnini ortaya koymaya ve eserin
nüshaları arasındaki farklılıklara değinmeye çalışmış bununla da yetinmeyerek kendinden önce
Hâfız Divanı üzerine yazılan şerhleri inceleyerek bu eserlerdeki yanlış inceleme ve yorumlara
reddiyeler yazarak bugünün kriterlerine göre değerlendirildiğinde dâhi ilmi sayılabilecek, yabancı
araştırmacıların da faydalandığı bir eser ortaya koymuştur. Bu sebeple Sûdî’nin şerh metnini
İnan’ın şerhlerin fonksiyonlarını açıklamak için söylediği gibi kaynak metni açıklamaya yarayan
yardımcı/ikincil bir metin, şerhin kendisini içeren bir çerçeve metin, içerisinde başka eserlerden
yapılan alıntıları (sözlü, yazılı, nakiller, rivayetler) barındırması sebebiyle bir alt metin, kaynak
metnin farklı nüshalarını karşılaştırarak en sağlam metni oluşturmaya çalıştığı için kaynak metni
yeniden kuran bir metin, kaynak metni daha önce şerh eden başka şârihlerin görüşlerini bir arada
topladığı için bir ara metin, bazı şârih veya dilcilerin görüşlerine yönelik eleştiriler içermesi
sebebiyle bir tenkit metni ve son olarak da yazımında kullanılan kaynaklar ve uygulanan yöntem
hasebiyle günümüz çalışmalarına örnek teşkil eden bir model metin olarak düşünülebiliriz (İnan,
2014, s. 310-37).
Konevî; metne yaptığı tasavvufî yorumlar ile Şem‘î’ye; benimsemiş olduğu açıklama yönü
ağır basan şerh metoduyla Sûdî’ye yaklaşan bir şerh metodu benimsemiş gibi görünse dahi Hâfız’ın
“lisanü’l-gayb” olduğunu bu sebeple de şiirlerinin görünen anlamının çok ötesinde anlamlar
barındırdığını düşünmesi ve bir Mevlevî şeyhi olması hasebiyle şairin her beyitine tasavvufî
anlamlar yüklemekten çekinmemiştir. Şârih, kaynak metni erek dile aktarmada ve kaynak
metindeki kelimelerin bire bir karşılıklarını kullanmada diğer Hâfız şârihlere oranla daha başarılı
bir tercümeye imza atarken metni tasavvufî planda yorumlamak amacıyla erek metnine yaptığı
eklemeler tercümedeki başarısına gölge düşürmüştür.
Çalışmamıza konu olan Hâfız şerhleri incelendiğinde şerhlerin bir eseri daha doğru
anlamlandırmaya, dil öğretimine, yazımında kullanılan yöntemlerle bilimsel araştırmalara ve
orjinal eser üretimine -fikirsel bir hazırlık ve birikim oluşturması yönüyle- nasıl katkı sağlayan
ürünler olduğu ve birbirinden farklı özelliklere sahip oldukları açıkça görülmektedir. Hâfız Divânı
üzerine yapılan şerhler; birbirinin tekrarı değildir, aksine farklı ihtiyaçları karşılamak ve farklı
amaçlara hizmet etmek için kaleme alınmış faydalı eserlerdir. Şerhler üzerine yapılacak
çalışmaların sayısının artması sanıyoruz ki onları daha iyi anlamamıza ve onların gelenek
içerisindeki yerini daha doğru belirlememize yardımcı olacaktır.
Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme… 469
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
KAYNAKÇA
Ayar, M. (2007). “Hâfız-ı Şirazi’nin Bazı Gazellerine Şerh Tekniği Açısından Sûdî ve Konevî’nin
Yaklaşım Tarzları”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Bilmen, Ö.N. (1985). Kur’an-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlîsi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi.
Bursalı Mehmed Tahir (2000). Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Meral Yayınları.
Canpolat, Taşcı, H. (2014). "Türkçe Edebî Şerhlerde Amaç ve Yöntemler." Metnin Hâlleri:
Osmanlı'da Telif, Tercüme ve Şerh. (hazırlayanlar: Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife
Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre Özyıldırım) İstanbul: Klasik Yayınları, s.72-97.
Ceylan, Ö. (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Dağlar, A. (2009). “Şem‘î Şem՗ullâh”. (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kayseri.
Demircioğlu, C. (2004). “From Discourse to Practice: Rethinking ‘Translation’ (Terceme) and
Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition”.
(Basılmamış Doktora Tezi). Boğaziçi Üniversitesi, SBE, İstanbul.
Eliaçık, M. (2009). “Tercüme ile Şerhin İç içe Bulunması: Şemsi Paşa’nın Manzum Vikâye
Tercümesi”, Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume: 4/6 Fall 2009, p. 96-119, ISSN: 1308- 2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.875,
ANKARA-TURKEY
Ertek Markoç, Y. (1994). “Sûdî-i Bosnevî’nin Şerh-i Divan-ı Hâfız’ı”, (Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ege Üniversitesi, SBE, İzmir.
Gölpınarlı, A. (1992). Hafız Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Baskı Evi.
Gölpınarlı, A. (2013). Hâfız. İstanbul: Kapı Yayınları.
İnan, M. (2014). "Osmanlıca Şerhlerin Metinselliği Üzerine Düşünmek." Metnin Hâlleri:
Osmanlı'da Telif, Tercüme ve Şerh. (hazırlayanlar: Hatice Aynur vd.) İstanbul: Klasik
Yayınları, s.310-337.
Kanar, M. (2011). Hafız Divanı. c.1, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Kaya, İ. (2008). “Sûdî Şerh-i Divan-ı Hafız: Kelimeler-Remizler-Kavramlar”. (Yayımlanmamış
Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
Kaya, İ. (2011). “Konevî’nin Hâfız Divanı Şerhi Ve Tasavvufî Yorumu Üzerine Bazı Düşünceler”,
Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume: 6/1 Winter 2011, p. 1455-1475, ISSN: 1308- 2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2098,
ANKARA-TURKEY
Kaya, İ. (2011). “Sûdî’nin Hafız Divanı Şerhindeki Tasavvufî Yaklaşımları”, Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume: 6/2 Spring 2011, p. 599-630, ISSN: 1308- 2140, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2348, ANKARA-TURKEY
Kılıç, A. (2007). “Dağılmış İncileri Toplama: Şerh Tasnifi Denemesi”, Turkish StudiesInternational
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
470 Fatma İMAMOĞLU
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/4 Winter 2016
Klâsik Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler 2007, p. 416-437, ISSN: 1308- 2140,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827ANKARA-TURKEY
Kortantamer, T. (1994). “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İzmir, (C. VIII), s. 1-10.
Muhammed Vehbî b. Hasan b. Konevî (1288/ 1871). Şerh-i Divan-ı Hâfız, c. 1, İstanbul: Matbaa-i
Amire.
Saraç, M. A. Y. (2006). “Şerhler”, Türk Edebiyatı Tarihi (editörler: Talat Sait Halman ve
diğerleri), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, C.II, s.121-132.
Sûdî-i Bosnavî. Şerh-i Divân-ı Hâfız. Ankara Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz
B 369.
Şem’i. Şerh-i Divan-ı Hâfız. Amasya İl Halk Kütüphanesi, Halet Efendi, 716-717.
Şem‘î. Dîvân-ı Hâfız. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19Hk, 1998.
Şensoy, S.(2010). “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 38), İstanbul: Türkiye
Diyanet Vakfı, s. 555-58.
Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06Mil
Yz A 958.
Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz
A 6959.
Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. Ankara Milli Kütüphane- Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz
4830
Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. Manisa İl Halk Kütüphanesi- Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, 45
Ak Ze 187.
Yazar, S. (2011). “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği”.
(Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Yazıcı, T. (2001). “Hâfız-ı Şirazî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 15), İstanbul:
Türkiye Diyanet Vakfı, s. 106.
Yılmaz, O. (2008). “ 16. Yüzyıl Şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Şerh-i Gülistân’ı”. (Doktora Tezi).
Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
Yılmaz, O. (2007). “Klâsik Şerh Edebiyatı Literatürü”, TALİD: Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, C. V, S. 9, s. 271-304.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
İmamoğlu, F. (2016). “Hâfız-ı Şirâzî’nin Şumâ Redifli Gazeline Yapılan Şerhlerin Tercüme ve
Şerh Usulü Açısından Değerlendirilmesi / Interpretation of Sharhs to the Ghazal of Hâfiz-ı
Şirâzî with the Repeated Voice Şûma in terms of Translation and Sharh Method”,
TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History
of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Hayati Akyol Armağanı), Volume 11/4
Winter 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9332, p. 433-470.

Konular