Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Özet
Klasik Türk nesrinin önemli temsilcilerinden biri olan Nergisî, Saraybosna’dan İstanbul’a gelip Kafzâde
Feyzullah Efendi’ye intisap etmiştir. Nesirde söz sahibi olan Nergisî aynı zamanda önemli bir şairdir. Onun
mensur eserlerinde ve şiir mecmualarında Türkçe, Farsça ve Arapça şiirlerine rastlanmaktadır. Nergisî’nin
mensur eserleri ve manzumeleri üzerine özellikle son dönemlerde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Araştırmalar
sonucunda Nergisî’nin bir Türkçe gazelinin de İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığında yer alan bir şiir
mecmuasında olduğu tespit edilmiştir. “mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün” kalıbıyla yazılan, mürdef kafiyeli
bu gazel 6 beyitten oluşmaktadır. Bu çalışma kapsamında gazelin çevriyazısı ve diliçi çevirisi yapılacak, biçim
ve muhteva özellikleri üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kavramlar: Nergisî, Türkçe, mecmûa, gazel, tahlil.
ON NERGİSÎ’S A NEW GHAZEL
Abstract
Nergisî, who is one of the most important representatives of classical Turkish prose, came to Istanbul from
Sarajevo, and became affiliated with Kafzâde Feyzullah Efendi. Having a voice in prose, Nergisî is a
prominent poet at same time. His Turkish, Persian and Arabic poems are encountered in his prose works and
poem collections (majmuas). Especially lately there have been a lot of studies about his prose works and
poems. As a result of researches Nergisî’s a Turkish ghazel has been identified in a poem collection
(majmua), located in Istanbul Municipality Atatürk Library (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı). Having
written with “mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün” meter and with mürdef rhyme, the ghazel consists of 6
couplets. In this study, transcription and translation of this ghazel will be made and it will be focused on its’
content and structure features.
Keywords: Nergisî, Turkish, majmua, ghazel, analysis.
1 Prof. Dr., Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, bahirselcuk@gmail.com.
-406- Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Giriş
Doğum tarihi tam olarak bilinmeyen 17. yüzyıl şair ve yazarı Nergisî, Saraybosna’da doğmuştur. Aile unvanından
dolayı Nergisîzâde, Nergiszâde, Nergisî isimlerini kullanmıştır. İstanbul’a gelip Kâfzâde Feyzullah Efendi’ye
intisap eden Nergisî, ondan sülüs, nesih ve talik dersleri alır. Tahsilinin ardından müderrislik, kadı naibliği,
kadılık yapar. Sık sık görev yeri değiştirilen ve mağduriyetler yaşayan Nergisî, en sonunda IV. Murad’ın ilgi ve
takdirini kazanır. Revan seferine gidecek orduya vakanüvis olarak atanır. Orduya dâhil olan Nergisî, Gebze
civarlarında bir bataklıkta atından düşerek Şevval 1044/Mart-Nisan 1635 tarihinde hayatını kaybeder. Mezarının
Gebze’de, Eyüp’te veya Üsküdar’da olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır.
Eserlerinden ve mektuplarından anlaşıldığı üzere Nergisî’nin sık sık görev yeri değişir, bu nedenle, maddi ve
manevi sıkıntılar çeker. Dönemin önemli isimlerinin yardım ve desteğini görmüş olsa da layık olduğu bir göreve
getirilememenin huzursuzluğunu yaşar.
Nergisi yazar, şair, hattattır. Kültürlü bir ortamda yetişmiş olan Nergisî, iyi bir eğitim almış, sülüs, nesih ve talik
hatlarını öğrenmiş; talik, nestalik, talik kırması, sülüs ve nesih hatlarında oldukça başarı sağlamıştır. Şeyhülislam
Yahyâ, Taşköprüzâde Mehmed Kemâleddin Efendi, Kâfzâde Fâizî, Veysî ve Nev’izâde Atâyî gibi önemli isimlerle
görüşen Nergisi’nin sanatçı kişiliği üzerinde özellikle Veysî’nin etkisi belirgindir.
Sağlam ve güçlü dili, yapı ve muhteva yönüyle şiirleşen cümleleri, onun sanat gücünün göstergeleridir.
Orijinallik arayışında olan Nergisî, eserlerinde şahsi gözlem ve deneyimlerinden sıkça istifade eder. Uzun
cümleler kurması, zincirleme tamlamalar ve yaygın olmayan Arapça ve Farsça kelimeler kullanması, alışılmamış
mecaz, hayal ve bağdaştırmalara yer vermesi eserlerinde yüksek bir düzeyi yakalama peşinde olan Nergisî’nin
üslubunun belirgin özellikleri arasındadır.
Daha çok, nesir ustası olarak bilinen Nergisî, aynı zamanda iyi bir şairdir. Kimi kaynaklarda, onun divan sahibi
olduğu veya bir şiir mecmuasının olduğuna dair ifadeler yer almaktadır. Divanı veya müstakil bir şiir mecmuası
olmasa da onun mensur eserlerinde ve şiir mecmualarında çeşitli nazım şekilleriyle yazılmış şiirlerine
rastlanmaktadır.2
Kendi eserleri içinde tespit edilebilen belli başlı şiirleri şu şekildedir. Kafzâde Fâizî için terkib-i bend nazım
şekliyle yazılmış 8 bentlik mersiye; Kânûnu’r-reşâd’da 2’si Türkçe 1’i Farsça 3 nazm, 6 Türkçe kıt’a, 3 Türkçe
beyit; Şeyhülislam Yahya Efendi için yazılan Meşâkku’l-uşşâk’taki 6 beyitlik gazel ve 63 beyitlik kaside, İksîr-i
Sa’âdet’te Sultan IV. Murad ve Şeyhülislam Ahizâde Hüseyin Efendi’yi övmek için yazılan kıta-i kebire,
Saraybosna’daki Hünkâr Köprüsü’nün onarımına dair biri beş, diğeri altı beyitlik 2 manzume. (Çaldak 2006:562;
Selçuk 2009:18-20; Selçuk 2013:16).
2 Nergisî ve eserleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. (Çaldak 1999), (Çaldak 2006), (Çaldak 2010); (Selçuk 2009), (Selçuk 2012),
(Selçuk 2013), (Selçuk, Nergisî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=310 (E.T. 31.01.2015).
Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine -407-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Nergisî’nin şiir mecmualarında da gazel, kaside ve terkib-i bend nazım şekliyle yazmış olduğu şiirleri
bulunmaktadır. Bu çerçevede Nergisî’nin Türkçe 18 gazeli (Selçuk 2014a: 1-20), Farsça 5 gazeli3
; Saraybosna’ya
duyduğu sevgi ve özlemi dile getiren “Sarây” redifli 1 kasidesi (Selçuk 2014b: 27-39), Kafzâde Fâizî için terkibbend
nazım şekliyle yazılan 1 mersiyesi (Selçuk 2015: 9-22) tespit edilerek tanıtılmıştır. Mensur eserlerinde
görülen sanat ve maharet gösterme endişesinin; ağır ve ağdalı dilin, şiirlerinde görülmediği söylenebilir. Nesrine
göre dil ve anlatım bakımından sade olan şiirlerinde nesrindeki kadar başarılı olduğunu söylemek zordur.
Nergisî ile ilgili araştırmalar neticesinde onun bir gazelinin de İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığında olduğunu
tespit ettik. Gazelin bulunduğu mecmua, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığında Bel Yz. K. 000773 numarada
kayıtlıdır. Mecmuanın fiziki özellikleri şu şekildedir: 86 yk., 11 st., 2 stn.; 185x110, 130x65 mm, talik yazı. 14b’de
Nergisî’ye ait 2 gazel bulunmaktadır. Sütunun sağındaki “âsâ” redifli gazel daha önceki bir çalışmada başka
mecmualardan hareketle tespit edilerek diğer gazellerle birlikte tarafımızdan yayımlanmıştı (Selçuk 2014a:8-9).
Bu çalışmaya konu olan gazel sütunun solunda yer almaktadır. Mecmuada Nergisî’nin dışında “Tayyibî, Riyâzî,
Neşâtî, Nâilî, Nâdirî, Feyzî-i Kefevî, Nef’î, Arzî Dede, Bezmî, Ârif, Vecdî, İsmetî, Behayî, Cevrî, Şeyhülislam Yahyâ”
gibi şairlere ait şiirler bulunmaktadır.
Bu makale çerçevesinde gazelin çevriyazısı ve diliçi çevirisi verilecek, biçim ve muhteva özellikleri üzerinde
durulacaktır.
Gazelin Çevriyazısı
mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün
(müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün)
1. Rüstem ŧayanmaz Ǿaşķa Ǿaşķ özge ķahramāndur
Tāb-āver-i şükūhı ĥaķķā ki pehlevāndur
2. Rind-i tehį-sebūya ser-māye-i saǾādet
Yāķūt-ı cām-ı bāde laǾl-i leb-i bütāndur
3. Bir kerre yār elinden cām-ı şarāb-ı gül-gūn
Alınsa naķd-i Ǿömr-i cāvįde rāygāndur
4. Ķalmazdı āb-ı dįde olmazdı tāb dilde
Cām-ı mey-i peyāmı lįkin meded-resāndur
3 Süleyman Çaldak tarafından bir mecmû’ada tespit edilmiş olan Farsça gazeller, bildiri olarak sunulmuştur. “Nergisî’nin
Farsça Gazelleri”, UTEK’14 Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, Saraybosna, Bosna Hersek (23-25 Mayıs 2014).
-408- Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Ey Ǿaşķ-ı Ǿālem-efrūz şemǾ-i ümįdi yandur
6. Göñlinde vü dilinde sensin çü Nergisįnüñ
Fikrüñle pür śafādur źikrüñle şādmāndur
Gazelin Diliçi Çevirisi
1. Rüstem aşka takat getiremez [çünkü] aşk sıradışı bir kahramandır/Kahraman’dır. Güç karşında [gösterdiği]
mukavemet ile [aşk], gerçekten pehlivan gibidir.
2. Elinde boş kadeh bulunan rindin saadet kaynağı, şarap kadehindeki yakut/yakut renkli şarap kadehi ve
putların [put gibi güzeller] dudaklarındaki la’ldir.
3. Sevgili elinden bir kez gül renkli şarap kadehi alınsa bu ebedî ömür nakdinden (sermayesinden) daha
kıymetlidir (ebedî ömre bedeldir).
4. [Ondan] gelen ve [bir] şarap kadehini [andıran] haber, yardıma yetişmese gözde yaş kalmazdı, gönülde takat
olmazdı.
5. Sararmış ve zayıf bedenim kibrite döndü. Ey âlemi aydınlatan aşk, ümit mumunu tutuştur.
6. Nergisî’nin gönlünde ve dilinde sen olduğun için seni düşünmekle çok mutlu, seni anmakla da hoşnuttur.
Gazelin Biçim ve Muhteva Özellikleri
Âşıkane bir gazel olan şiir, sevgili, aşk ve aşkla ilgili unsurlar üzerine kuruludur. Bu yönüyle gazel, yek-âhenk bir
gazel sayılabilir. İlk beyitte aşk karşısında en güçlü insanların bile aciz kaldığı, ikinci beyitte rintler için şarap ve
sevgilinin dudağının sermaye olduğu, üçüncü beyitte sevgilinin sunduğu bir kadeh şarabın ömre bedel olduğu,
dördüncü beyitte sevgiliden gelen haberlerin âşığı teskin ettiği, beşinci beyitte aşk derdinden inleyen âşığın talih
mumunun yanmasını istemesi, altıncı beyitte aşığın (Nergisî) sevgiliyi düşünerek ve onu zikrederek hoşnut
olması düşüncesi işlenmiştir.
Vezin
“mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün (müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün)” kalıbıyla yazılan gazelde imaleler
dikkat çekmektedir. İzafet kesreleri ve atıf vavında 10, Türkçe son hecelerde 5, Farsça son hecelerde 2 yerde
imale bulunmaktadır. Farsça ve Türkçe kelimelerin son hecelerdeki imalelerin vurgu nedeniyle ahenge ve
anlama katkı sağladığı söylenebilir.
İzafet kesresi: (2a. rind-i, ser-māye-i, 2b. laǾl-i, 3a. cām-ı, Ǿömr-i, 4b. mey-i, 5a. cism-i, 5b. şemǾ-i),
Atıf vavı: (5a. zerd ü, 6a. vü),
5. Kibrįte döndi cism-i zerd ü nizārum el-ĥaķ
Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine -409-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Yönelme eki: (1a. Ǿaşķa, 2a. sebūya),
Belirtme eki: (1b. şükūhı, 4b. peyāmı),
Bulunma eki: (6a. dilinde),
Farsça kelimelerin son heceleri: (2b. bāde, 4a. dįde).
5 yerde vasl yapılmıştır: 1a. ŧayanmaz Ǿaşķa, Ǿaşķ özge; 3a. yār elinden; 5a. nizārum el-ĥaķ; 5b. Ǿālem-efrūz.
“ŧayanmaz Ǿaşķa” kelimelerindeki vasl, şiir geleneğinde hoş karşılanmayan vasl-ı ayn’dır.
3 yerde de medde rastlanmaktadır: 3b. rāygāndur, 4a. tāb, 5b. şādmāndur.
5b’de “Ǿālem-efrūz” kelimesindeki medli “rūz” hecesi, vezin gereği “ruz” şeklinde medsiz okunmalıdır.
Kafiye ve Redif
Gazelde redif olarak Farsça isimlere eklenen “-dur” bildirme eki kullanılmıştır. Fakat beşinci beyitte Türkçe “yan-
“ fiiline eklenen fiilden fiil yapma (ettirgen çatı) eki redif olarak kullanılmıştır. Bu durum bir kusur olarak kabul
edilmektedir. “â,n” harfleri üzerine kurulu kafiye “mürdef kafiye”dir. Bu kafiye, klasik şiirin de en yaygın kafiye
çeşidini oluşturmaktadır. Kafiyeli kelimeler “ķahramān, pehlevān, bütān, rāygān, resān, yan-, şādmān”dır.
Farsça kök, sıfat-fiil, çoğul eki almış kelime ve Türkçe fiil (emir)” gibi karışık yapılı kelimelerin kafiyelendirildiği
gazeldeki bu kullanım, geleneksel kafiye açısından kusur olarak kabul edilmektedir.
Ahenk Unsurları
Gazelde ahenk; vezin, veznin temel unsurları olan “med, imale ve vasl”, mürdef kafiye ve redif tarafından
sağlanmaktadır. Bütün beyitlerde olmasa da bazı beyitlerde “ses ve ek tekrarları”na ve tamlamalara dayalı
mısra içi paralel söyleyişler dikkat çekmektedir.
Yāķūt-ı cām-ı bāde / laǾl-i leb-i bütān(dur) (2b)
Ķalmazdı āb-ı dįde / olmazdı tāb dilde (4a)
Göñlinde vü dilinde (6a)
Fikrüñle pür śafādur / źikrüñle şādmāndur (6b)
Dil
Gazelde genelikle üç kelimeden oluşan Farsça terkipler ağırlıklıdır: tāb-āver-i şükūh, rind-i tehį-sebū, ser-māye-i
saǾādet, yāķūt-ı cām-ı bāde, laǾl-i leb-i bütān, cām-ı şarāb-ı gül-gūn, naķd-i Ǿömr-i cāvįd, cām-ı mey-i peyām,
cism-i zerd ü nizār, Ǿaşķ-ı Ǿālem-efrūz. On yerde kullanılmış olan bu terkiplerin yanında iki yerde de iki
kelimeden oluşan terkiplere yer verilmiştir: şemǾ-i ümįd, āb-ı dįde. Bunun yanında Türkçe eylemlerle kurulu
kelime grupları da yer almaktadır: Ǿaşķa ŧayanmamak, özge ķahramān, yār elinden cām-ı şarāb-ı gül-gūn almak,
āb-ı dįde ķalmamak, dilde tāb olmamak, kibrįte dönmek.
-410- Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Gazelde duygu ve düşünceleri yoğun bir biçimde ifade etmek için “teşbih, mübalağa, telmih ve tecrid”
sanatlarına yer verilmiştir.
Teşbih:
Aşk-kahraman ilgisi: Ǿaşķ özge ķahramāndur (1a)
Aşk-pehlivan ilgisi: Tāb-āver-i şükūhı ĥaķķā ki pehlevāndur (1b)
Sermaye-şarap kadehi/dudak ilgisi: ser-māye-i saǾādet-yāķūt-ı cām-ı bāde/laǾl-i leb-i bütān (2a/b)
Beden-kibrit ilgisi: Kibrįte döndi cism-i zerd ü nizārum (5a)
Ümit-mum ilgisi: şemǾ-i ümįdi (5b)
Mübalağa:
Rüstemin aşka güç yetirememesi: Rüstem ŧayanmaz Ǿaşķa (1a)
Sevgilin elinden alınan kadehin ömre bedel olması: Bir kerre yār elinden cām-ı şarāb-ı gül-gūn//Alınsa naķd-i
Ǿömr-i cāvįde rāygāndur (3a/b)
Tecrîd:
Soyut olan aşka seslenilmesi: Ey Ǿaşķ-ı Ǿālem-efrūz (5b)
Telmih:
Güç sembolü olarak mitolojik kahraman Rüstem ve Kahraman’a göndermede bulunulmuştur: Rüstem ŧayanmaz
Ǿaşķa Ǿaşķ özge Ķahramān’dur (1a)
Açık istiare:
Sevgili-put ilgisi: laǾl-i leb-i bütān (2b)
Tevriye:
Yiğit kişi ve Şehname’deki Kahraman: Ǿaşķ özge ķahramāndur/Kahramān’dur (a1)
Sonuç
Son dönemlerde çeşitli şiir mecmualarından hareketle 18 Türkçe gazelini, medhiye biçimindeki bir kasidesini,
mersiye biçimindeki bir terkib-bendini tespit edip yayımladığımız Nergisî’nin yeni bir gazelinin de İstanbul
Belediyesi Atatürk Kitaplığında yer alan bir şiir mecmuasında olduğunu tespit ettik. Âşıkane tarzda kaleme
alınmış olan altı beyitlik bu gazel, “mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün (müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün)”
kalıbı ile yazılmıştır. Sıkça imalelere başvurulan gazelde bir yerde yapılan vasl-ı ayn ve medli bir hecede yapılan
zihaf olumsuz sayılabilecek özelliklerdendir. Mürdef kafiye ve ek hâlinde redifin kullanıldığı gazelde 6 kelime
Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine -411-
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Farsça, 1 kelime Türkçedir. Farsça Sıfat-fiil, çoğul eki almış kelime ve kök hâlindeki kelime ile Türkçe bir fiilin
kullanıldığı kafiye sistemindeki bu çeşitlilik de geleneksel kafiye sisteminde hoş karşılanan bir kullanım değildir.
Kaynaklarda bir divan oluşturacak kadar şiirlerinin olduğu ifade edilen Nergisî’nin, mecmualar tarandıkça
şiirlerinin artacağından şüphe yoktur.
KAYNAKÇA
Çaldak, Süleyman (1999). “Nergisî’nin Horos-nâme’si”. AÜ, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S.13: 243-
250.
………………….. (2006). “Nergisî”. İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 560-562.
Çaldak, Süleyman (2014). “Nergisî’nin Farsça Gazelleri”, UTEK 14 Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi,
Saraybosna, Bosna Hersek (23-25 Mayıs).
…………………... (2010). Nergisî ve Nihâlistân’ı. İstanbul: Kesit Yay.
Selçuk, Bahir (2009). Nergisî, Meşâkku’l-Uşşâk (İnceleme-Metin). Erzurum: Salkımsöğüt Yay.
…………………. (2009). “Nergisî’nin Meşâkku’l-Uşşâk’ında Osmanlı Sosyal Hayatından Yansımalar”. Bilig. Bahar
(Nisan). S.49:161-176.
…………………. (2012). “Nihâlistan ve Meşâkku’l-Uşşak Çerçevesinde Nergisî’nin Hikâyeciliğine Genel Bir
Bakış”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları. S.5: 93-108.
…………….….. (2013). Nergisî Kânûnu’r-Reşâd (Ahlâku’s-Saltana Çevirisi). İstanbul: Kesit Yay.
………..………. (2014a). “Şiir Mecmualarında Nergisî’nin Türkçe Gazelleri ve Bu Gazeller Üzerine Bir
Değerlendirme”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl: 6. S. 12. 1-20.
……………….. (2014b). “Bir Şehir Medhiyesi: Nergisî’nin Saray Kasidesi”. International Journal of Language
Academy. Volume 2/3 Autumn. 27-39.
………...…..... (2015). “Nergisî’nin Kâfzâde Fâizî Mersiyesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 25, S. 1, 1-
14.
……………..…, Nergisî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü,
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=310 (E.T. 31.01.2015).
Şiir Mecmuası, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Bel Yz. K. 000773,
http://katalog.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?-ac=arama&-
vt=YordamBTSYS&betik=nergisi&bolumsanal=002 (E.T. 31.01.2016).
-412- Bahir SELÇUK, Nergisî’nin Yeni Bir Gazeli Üzerine
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:2, Issue: 1, Winter 2016, (405-412)
Doi Number: 10.20322/lt.54965
Ek: Orijinal Metin