ÖZET
Ali Şir Nevayı, 15. yüzyıl Türk çağatay Edebiyatı'nın en
önemli şairlerinden biridir. Değerli bir devlet adamıdır.
Eserlerinde Türkçe'ye büyük bir önem vermiş ve Türkçe'nin
dönemin edebı dili olmasına çalışmıştır. Ali Şir Nevayl'nin
divanlanyla birlikte otuza yakın eseri bulunmaktadır.
. k çagatay Edebiyatı'nın en büyük şair ve alimlerinden bir olan Ali Şir
evayi,9 Şubat 1441 'de Herat'ta dogmuştur. Uygur Türklerinden olan
Neviiyi, Kiçkine Bahşı olarak da bilinen Gıyasettin Kiçkine'nin oğludur. Şahruh'un
ölümü üzerine küçük yaşlarda Heraftan ayrılmak zorunda kalmış ve çocukluğunun
bir dönemini Irak'ta geçirmiştir. 1452 yılında Sultan Ebulkasım Babür'ün
Horasan'a hakim olmasıyla birlikte Kiçkine Bahadır Horasan'a döner, babasıyla
gitmeyen Neviiyi, Herat'ta kalır. Neviiyı. Hüseyin Baykara ile birlikte Meşhed ve
Semerkand gibi devrin önemli ilim merkezlerinde dönemin ileri gelen alimlerinden
dersler alarak yetişir. Babasının ölümünden sonra Herat'a dönen Neviiyi, Ebu Sait
Mirza'ya hizmet etmiştir. Hüseyin Baykara 1469 yılında Horasan'a hakim olunca
Neviiyi, Baykara'nın sarayında mühürdarlık görevine getirilir. Devlet görevinde
vezirliğe kadar yükselir. Ali Şir Neviiyi, devlet görevinde bulunduğu süre içerisinde
yaptığı işlerle ne kadar önemli bir devlet adamı olduğunu gösterir. Devlet adamlığı
Neviiyi'nin, şairliği kadar önemli bir yönüdür. Baykara'nın sarayında ilk büyük
hizmeti vergiler yüzünden çıkan isyanı aldığı tedbirlerle önlemesi olur.
Neviiyı'nin, Hüseyin Baykara için yaptığı en büyük fedakarlık Yadigar
Mehmet olayının sona erdirilmesinde olur. Neviiyı, büyük cesaret örneği gösterip
Yadigar Mehmet'i yakalayarak Hüseyin Baykara'ya teslim eder? Devlet görevinde
bulunduğu süre içerisinde devletten maaş almaz. Herat'ın mimarisine önemli
katkılarda bulunur. "O kadar ki, resmi görevde bulunduğu halde devletten maaş
Bu makale. Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi tarafından düzenlenen
"Ölümünün 500. Yılında Ali Şir Nevay," ad lı panelde bildiri olarak sunulmuştur.
•• Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak., Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatıarı Bölümü.
Ali Şir Nevayı mad. ,Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi -Devriler, İsimler, Eserler,
Terimler-, C.7, Dergah Yayınları, İstanbul 1990, s.37.
Agah Sırrı Levend, Ali Şir Neviiyı Hayatı, Sanatı, Kişiliği, C.L, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1965, s.35
-110- S. Adıgüzel; Ali Sir Neyliyi. Yaşamı. Edebi Kjşj!jei ve Eserleri
almamış, sırası düştükçe devlete yardım etmiş; bir mahalle, bir cami ve medrese, bir
tekke ve hastane, bir hafız yetiştinne merkezi yaptınnış ve bu müesseselere büyük
mülk vakfetmiştir.,,3 Devlet görevindeyken haksızlıklara karşı verdiği
mücadelelerden dolayı birçok düşman kazanan Neviiyi, düşmanlarının uğraşları
sonucu devlet görevinden alınarak Herat dışına çıkarılmıştır. 1490 yılında devlet
görevlerinin hepsinden ayrılarak Herat'a dönen Neviiyi, eskisinden daha fazla ilgi
görür. Ali Şir Neviiyi, Esterabad seferinden dönen Hüseyin Baykara'yı karşılamaya
gittiğinde 3 Ocak 1501 yılında vefat eder. "Ali Şir'in ölümü üzerine Herat'ta resmi
yas tutulmuş ve bizzat hükümdarın başkanlığında verilen Türk usulü 'aş' (yuğ
yemeği), Herat tarihinde benzeri görülmeyen bir hadise olmuştur.,,4
İlıni ve Edebi Şahsiyeti
Ali Şir Neviiyi büyük şair, alim ve sanatkarların yaşadığı bir yer olan Herat'ta
yetişmiştir. Şair küçük yaşta şiir yazmaya merak salmış. Çok küçük yaşlarda gazeller
yazmaya başlamıştır. Bu merakın sebebini yaşadığı çevrede ve aile ortamında
aranmalıdır. s Babası evinde şairleri toplayan, hece vezniyle şiirler yazan birisidir.
Aynı şekilde Neviiyi'nin dayıları da şairdir. Molla Cami, Hatifi, Hüseyin Kaşifi,
Devlet Şah gibi bir çok ünlü şair ve sanat adamı Neviiyi'nin yetişmesine katkıda
bulunmuşlardır. Çocuk denecek yaşlarda devrinin büyük şairleriyle mektuplaşmış ve
yaşının çok üstünde anlaşılması zor olan Feridüd-din-j Attar'ın Mantıkut Tayr'ını
elinden bırakmamıştır. Molla Cami gibi devrin büyük sanatkarıyla iyi bir dostluk
kunnuştur. Molla Cami'nin ölümü şairi derinden sarsmıştır. Bu ortamda yetişen Ali
Şir Neviiyı büyük devlet adamlarının da himayesini gönntiştür. Bu şekilde büyük şair
ve sanatkarlar arasında yetişen Neviiyi eserleri, ilim ve fikir alanındaki düşünceleri
ile dönemin ileri gelen ideal ve örnek insanı olmuştur.
Ali Şir Neviiyi, ilk şiirlerini Farsça yazmıştır. Neviiyi'nin ilk gençlik
yıııarında Farsça şİİr yazması döneminin eğilimleri göz önüne alındığında oldukça
tabiidir. Neviiyi, Farsça'nın yanında Arapça'nın da bütün inceliklerine vakıftır. Daha
soma eserlerini Türkçe yazmıştır. "Neviiyi, bunu 'şuur sinnine kadem' koyduğunda
Türkçe yazmaya başladığını açıklamaktadır.,,6 Türkçe şiirleriyle ve samimi bir
Türkçü ve Türkçeci olarak Türk kültürüne büyük hizmetlerde bulumnuştur.
Ali Şir Neviiyi Türkçe'nin Farsça'ya karşı üstün bir dilolduğunu
savunuyordu. Muhakemetü'l Lügateyn'de Türk dilinin özelliklerini ve zenginliklerini
sıralar. Neveıyi Türkçe'nin kelime hazinesiyle yapısındaki zenginliği, şekillerin
3 Toker Yayınları Edebi Heyeti, çagatay Edebiyatı ve Ali Şir Neviiyi, Toker Yayınları,
İstanbul 1986, s.92.
4 Toker Yayınları Edebi Heyeti, Age., s.93.
5 Agah Sım Levend, Age., s.48.
6 Agah Sım Levend, Age., s.51.
.....eıA......ı.ıÜ....Il.JülLlr:.a.kIU'Y.ilJatuAı.ır:;ı.a~şt1llrJllmLllaJl.lIaJ:JrıuE:..ıinı.ıiştjw·tw.ljş:i.LjluD.!le;ı:n~ıi~şi....iS:ıllal,tYLI ıLı9~EruzjJj,uı:ıruUlmıı....ıo2lLlQQIı.o2,-- ---=.ııı-
kullanılışındaki kolaylığı beş yüz yıl önce fark etmiş, kendi imkanlarıyla bu
özellikleri açıklamaya çalışmıştır.
"Bütün Divan şairlerimiz gibi o da klasik İran edebiyatının biçim ve muhteva
unsurlarını benimsemiş olmakla birlikte, eserlerine Türk hayatından levhalar
yerleştirmek, şiirlerinde tamamen milli ve mahalIi motifler; deyim, terim ve mecazlar
kulIanmak suretiyle bu edebiyattan ayrılarak daima orijinal1iğini muhafaza etmiştir.',7
Nevayı, eserlerinde belli bir ideali savunmuştur. Neviiyi'nin ideali Türk Dilini
Farsça'nın etkisinden kurtarmak ve Türkçe'yi layık olduğu yere getirmektir. Türk
Edebiyatındaki dağınıklığa bir son verme amacı vardır. "Bu ülküsünü Lisanü't
Tayr'da şu beyitle açıklar:
Türk namııda çü tartı pmın alem
Eyledim ol memleketni bir kalem"s
Neviiyi'in eserlerinin bir başka güzeJIiği de eserleri günlük hayatın
yankılarına, çağının yaşayan tiplerine, tarihi olaylara sık sık rastlanmasıdır. Şairin bu
özelliği bilhassa divanında ve Hamsesinde açıkça görülür. Hamsesinde yer alan İran
kaynaklı hikayeleri Türk ruhuna uygun hale getirir. Kahramanlarını tamamen
Tilrkleştirir. Ali Şir Neviiyi'nin Hamse'si çağdaş olan diğer şairlerin hamselerinden
bu özel1iğinden dolayı üstün tutulmaktadır. Anlaşılacağı gibi Ali Şir Neviiyi
Türkçe'yi sanat dili haline getirmek ve münevver Türk ruhunu yükseltecek eserler
vermek emelindedir.9
Ali Şir Neviiyi'nin eserleri sadelik ve ciddiyet temelleri üzerine kurulmuştur. Ahlak,
iyi niyetli olma onun en belirgin özelliklerindendir. İnsan yaşamdan zevk almayı
bilmeli ve onun güzelliklerini sevmeyi öğrenmelidir. Ali Şir Nevayı Türk milliyetçisi
olarak kabul edilir. Kendisi eserlerinde Tilrk milletine ve Türkçe'ye verdiği önemle
bunu göstermiştir. Farsça'nın güçlü bir dilolduğu bu dönemde Türkçe eserler
vermiş. Eserlerine Türk hayatından motifler yerleştirmiştir. Lisanü't-Tayr'da Türk
milleti için yaptıklarını şöyle anlatır: "Cihanda Türk Edebiyatı bayrağını
kaldırmakla, Türkleri tek bir millet, tek bir camia haline soktum."1O
Devlet adamı ve şair olan Neviiyi, aynı zamanda musiki, resim, mimari ve hat
ile de ilgilenmiş ve bu sahalarda eserler vermiştir. Neviiyi'nin güzel besteleri olduğu
kaydedilmektedir. "Horasan'da tanınmış bestelerden olan "Yedi Bahr" usulünün
onun tarafından kuş seslerini taklit ederek meydana getirildiği bilinmektedir."Jl
7 Toker Yayınları Edebi Heyeti, Age., s.95.
8 Agah Sırrı Levend, Age., s.212.
9 Toker Yayınları Edebi Heyeti, Age., s.95.
LO Toker Yayınları Edebi Heyeti, Age., s.98.
IlAH Şir Neviiyi mad. ,TOrk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi -Devriler, İsimler, Eserler,
Terimler-, s.38.
-112- S. Adıgüzel: AU Sir Neyiyl yaşamı. Edebi KişiMi ye Eserleri
Ali Şir Neviiyi'nin eserleri sadece Doğu Türkistan'da değil kullandığı dil
sayesinde tüm Türk dünyasında kolaylıkla anlaşılmıştır. Neviiyi'nin etkisi bütün Türk
Edebiyatıarında hissedilmiştir.
Neviiyi'nin Orta Asya Türk Dili ve Edebiyatı'nın gelişmesinde büyük tesiri
olmuştur. Bundan dolayı çağatayca'ya Neviiyi Dili denmiştir. ıı Eserleri
Türkistan'dan başka, Azeri ve Anadolu sahasında da okunan Ali Şir Neviiyi'yi Divan
şairlerimiz tarafından da benimsenmiş ve şiirlerine bir çok nazireler yazılmıştır.
Eserleri:
Daha çocuk denecek yaşta başlayıp hayatının sonuna kadar şiirler yazmış olan Ali
Şir Neviiyi bunları farklı zamanlarda farklı adlar altında bir araya toplayıp yedi divan
meydana getirmiştir.
Neviiyi'nin Türkçe divanlarının yanında bir de Farsça divanı bulunmaktadır.
Neviiyi'nin divanlarının en eskisi başkaları tarafından derlenip 1465-66 yıllarında
ünlü hattat Sultan Ali Meşhedi tarafından istinsah edilmiş olanıdır.
Neviiyi ilk yazdığı şiirlerle iki divan, daha sonra yazdıklarım da katarak bu iki divam
dört ayrı divan haline getirmiş, yaşlılık çağında ise hepsini tek ad altında biraraya
getirmiştir.
A- 1- Bedayiu'I-Uidaye: 1470-1476 yılları arasında Hüseyin Baykara'nın isteği
üzerine tertip etmiştir.
II- Nevadirü'0- Nihaye: 1476-1486 yılları arasında yazdığı şiirlerini içine alan
ikinci divanıdır. Ali Meşhedi'nin hattıyla yazılmış tek nüshası Taşkent Özbekistan
ilimler Akademisi, Biruni Şark-Şinasilik Enstitüsünde bulunmaktadır.
B- 1- Garaibü's-Sıgar: Neviiyi ilk divanından sonra yazdığı şiirleri de ekleyerek
divanlarının sayısını dörde çıkarmıştır. Bunu da Hüseyin Baykara'nın isteği üzerine
yapmıştır. Bedayiü'l-bidaye için yazdığı önsözün aynısını bu divana koyarak yirmi
yaşına kadar yazdığı şiirlerini almıştır.
II- Nevadirü'ş-Şebab: Gençlik yıllarında, yirmi ile otuz beş yaşları arasında yazdığı
şiirlerini bir araya getiren divanıdır.
III- Bedayiü'I-Vasat: Otuz beş ile kırk beş yaşları arasında yazdığı şiirlerini bir
araya getiren divanıdır.
IV- Fevadiü'I-Kiber: Neviiyi'nin ömrünün sonuna doğru yazdığı şiirlerini ihtiva
eder.
ıı Toker Yayınları Edebi Heyeti, Age., 5.96.
----otıA~'Il.!."t~Tuü&LrAlkiı,ı.yallJt....c- Hazainü'l- Meani: Dört divanında yer alan bütün şiirleriyle son şiirlerinin
birlikte hannanlanmasından meydana gelen son divanıdır. Külliyat-ı Devanin adıyla
da tanınan bu eser 1959 yılında Özbekistan Fenler Akademisi'nde Hamit Süleyman
tarafından yayınlanmıştır. Neviiyi bu divanına ayrı bir önsöz yazmıştır.
Farsça Divanı: Bilinen üç nüshası bulunan bu divanda Neviiyi Fani mahlasını
kullanmıştır. Şair Mukaddimetü'l lügateyn'de bu eserin 6000 beyitten meydana
geldiğini belirtmektedir.
Mesneviler: Neviiyi Hamsesinden sonra yazdığı başka bir eseriyle birlikte altı
mesnevi meydana getirmiştir hamsesindeki mesneviler şöyle sıralanmaktadır.
1- Hayretü'l Ebrar: Nizami'nin Mahzenü'l esrar'ı ile Emir HUsrev'in Madaü'lenvari
ve Cami'nin Tuhfetü'l Abrar' ına nazire olarak 1483 yılında yazılmıştır. Dört
bin beyit civarındadır. Ahlaki bir karakter taşıyan bu eserde, dinin başka konuları,
ahlaki meseleler ve yaşadıgı çagın toplumsal hayatı anlatılmaktadır.
2- Ferhad ü Şirin: Nizami ve Hüsrev Dihlevi'nin aynı addaki eserinden ilham
alınarak 1484 yılında yazılan mesneviyi diğer Hüsrevü Şirinlerden ayıran özellik
Ferhad'ın, Neviiyi'nin mesnevisinde sıradan biri değil Çin hanının oğlu olmasıdır.
Bu mesnevi 5780 beyitten oluşmaktadır.
3- Leyla vü Mecnun: 3500 beyitten oluşan bu mesnevi Mecnu u Leyla olarak da
bilinmektedir. İran edebiyatında ilk defa Nizami tarafından işlenen bu konu daha
sonra HUsrevi Dihlevi tarafından işlenmiştir. Neviiyi bu iki yazardan da istifade
etmiştir.
4- Seba-i Seyyare: 5000 beyit civarında olan bu mesnevi elli babdan meydana
gelir. Mesnevinin konusunu ilk olarak Firdevsi Şehname'sinde işlemiştir.
Mesnevinin konusu Behramın gUzel cariyesi ile olan macerasıdır.
5- Seddi İskenderi: 1485 yılında yazılmış olan bu mesnevinin beyit sayısı 7000 den
fazladır. Neviiyi bu eserinde İskender'i bir TUrk hUkümdarı gibi tasavvur etmiş ve
onun şahsında Hüseyin Baykara ile oğlu Bediüzzaman'ı anlatmıştır.
6- Lisanü't-Tayr: Neviiyi'nin Hamsesinin dışında kalan mesnevisidir. 3553
beyitten oluşur. Konusunu Attar'ın Mantıku't-tayr adlı eserinden almış olmakla
beraber Neviiyi birçok degişiklik ve eklemeler yapmıştır. Attar'ın hikayesindeki on
kuştan sekizini almış ve bunlara altı tane daha ilave ederek eserde rol alan kuşların
sayısını on dörde çıkarmıştır. Yazarın yaşı ile ilgili ifadelerinden eserin 1499 yılında
yazıldığı anlaşılmaktadır.
Nesayimü'l-mehabbe Min Şemayimi'l fütüvve: Eser Cami'nin 1478 de yazdıgı
Nefehatü'l-üns min hazarati'l kuds adlı eserinin Çagatay Türkçesine tercümesidir.
Neviiyi bu eseri Cami'nin isteği Uzerine kaleme almıştır. Bu eser 1495 yılında
bitirilmiştir. Yedi yüz yetmiş velinin hikayesi anlatılır. Eserine Attar'ın Tezkiretü'l
-114- Adıı:-üzel: Ali Sir Neyllyi. yaşamı. Edebi Kjşj!jei ye Eserleri
Evliya'sından da parçalar almıştır. Ayrıca Cami'de ve Attar'da olmayan Yesevi'den
kendi zamanına kadar olan Türk şeyhlerini de almıştır.
Mecalisü'n-NeCais: 1491-92 yll1arında kaleme alınmıştır. Eserin en önemli özel1iği
Türkçe yazılan ilk şuara tezkiresi olmasıdır. Şair eserini sekiz bölUIne ayırmış ve her
bölUIne meclis adını vermiştir. Sekizinci meclis tamamen Hüseyin Baykara'ya
ayrılmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki nüshaya göre eserde dört yüz
el1i bir şair bulunmaktadır.
Hamsetü'l- mütehayyirin: Nevayi bu eserini Cami'nin ölümünden sonra bu dostu
için yazmıştır. Bir mukaddime, üç muhavere ve bir hatimeden oluşur. Bütün
bölümleri Cami'den bahsetmektedir. Eserin içinde aralara serpiştirilmiş bazı şiirlerde
bulunmaktadır.
Hallit-ı Seyyid Hasan Erdeşir Big: Nevayl'nin babası gibi sevip saydığı Seyyid
Hasan'ın ölümü üzerine onun hayatını meziyetierini ve kendisiyle hatıralarını mensur
ve manzum olarak kaleme aldığı risalesidir.
Hiiliit-ı Pehlevan Muhammet: Neviiyi bu eserini de çok yakın dostu şair, bestekar ve
tabib Pehlevan Muhammet'in ölümü üzerine kaleme almıştır.
Dini Eserleri:
1- Çihl Hadis: Cami'nin aynı adlı eserinin 1481 yılında dörder mısralık kıtalar
halinde yapılmış tercümesidir. Neviiyı bu eserini Hüseyin Baykara'ya ithaf etmiştir
2- Siracü'l- Müslimin: Küçük bir akait kitabıdır. Şeriat hükümlerini, Allah'ın sekiz
sıfatını ve İslam esaslarını manzum olarak anlatmaktadır.
3- Münacaat: Eser Tanrı'ya mensur bir yakarıştır. Secilerle örülmüş kısa
cümlelerden kurulu samimi bir nesir örneğidir.
Diğer Eserleri:
1- Muhakemü'l- Lügateyn: Neviiyi'nin dil alanında yazdığı ve mil1i şuurunu
gösteren önemli bir eseridir. Neviiyi bu eserinde kendi zengin dillerini bir kenara
bırakarak Farsça'ya heveslenen genç şairleri uyararak Türkçe'nin Farsça'ya olan
üstünlüğünü ispat etmeye çalışmıştır. Bu eser 1500 yılında yazılmıştır.
Örnek olarak yüz kelimeyi sıralar, bunlar ince anlam ayrılıklarını gösteren
kelimelerdir. Farsça'da bunlar ancak bir iki kelime ile karşılanınaktadır. Daha sonra
kelimenin sonuna getirilecek eklerle değişik anlamları karşılayan yeni kelimeler
yapılabileceğini gösterir. Eserde ayrıca şairin kendi kitapları hakkında bilgiler de
vardır.
-.t;:ıA......... ·)~Tuaa.ı.rAkilJ'Y.il.J3t'-'A:ur.... 3;ı.ıştıl.LrJ1Jm.... 31.i113.urıLlE:..ıJn~stjw·t.... Üs...1IL.JD",e<.Lnı;.ı:i... si.....S...3lJ'Yı...!IL29~Eı.:.ruz.ı.ı.uruuwmlL...ôf.2QwQu;2,-- ---=-115-
2- Mizanü'I-Evzan: Neviiyı bu eserİni 1492 yılından sonra Aruz hakkında toplu
bilgiler vermek üzere üç bölüm halinde kaleme almıştır. Eserde Tuyug, koşuk, türkü,
çenge, arazvari, muhabbetname gibi milli şekilleri de ele alır.
3- Mahbubü'I-Kulfib: 1500-1501 yılları arasında yazılmıştır. Sadi'nin Gülistan ile
Cami'nin Baharistan'ını hatırlatır. Eser Nevi'nin şahsiyeti ile ilgili bilgiler verir. Üç
kısma ayrılır. Kırk bölümden oluşan ilk kısım toplumdaki tabakalar ve çeşitli
zümreden insanlar, on bölümlük ikinci kısımda iyi işleri övme ve kötüleri yenne
konu edilir. Üçüncü kısımda ise ahlaki konular üzerinde durulur.
4- Münşeat: Neviiyl'nin mektuplarının toplandığı eseridir. Bu mektupların içinde
Sultan Hüseyin Baykara'ya ve Bediüzzaman'a yazdıgı mektuplar da bulunmaktadır.
Bu mektuplarda Neviiyı'nin devri ve hayatı ile ilgili önemli bilgiler bulunmaktadır.
5- Vakflyye: 1481 yılında yazılmış olan bu eser mensur olarak kaleme alınmıştır.
Eserde Neviiyl'nin yapmış olduğu vakıflar hakkında bilgiler vardır.
6- Nazmü'l Cevahir: Hazreti Ali'ye atfedilen Nesrü'l-e ali adlı kitabın her Arapça
vecize için bir rubai yazılarak tercüme edilmiş şeklidir.
7- Tarih-i Enbiya ve Hükema: (1485) Hazreti Adcm'den Hazreti Muhammet'e
kadar gelen peygamberlerle beııi başlı hakimler hakkındaki menkıbeleri ihtiva eden
bir eserdir.
8- Tarih-i Mülük-i Acem: (1485) Mensur bir eserdir. İçinde yarı mesnevi tarzında
yazılmış iki beyitlik şiirlere de rastlanır. İran efsanevi tarihini anlatan bu eserde din,
tarih ve mitoloji hakkında geniş bilgi verilir.
ABSTRACT
Ali Şir Neviiyı is done ofthe most important poets ofthe
i 5th century Turkish Cagatay Literature. He was a valuable
statesman. He gave importanec to Turkish in his works and
tried to make Turkish the literary language of the period.
Ali Şir Neviiyı had nearly thirty works together with his
divans.