ÖZET
Kur'an-ı Kerim, tüm insanlığa gönderilmiş ilahi mesajclır. Bu mesaj, yalnız onun indiği
dilin sahiplerini değil tüm insanlığı ilgilenclirmektedir. Öyleyse bu mesajı farklı
kültürlerden insaniann anlamalan için o dillere çevirmek zorunluluk arzeanektedir.
Ancak Kur'an'ın eliğer dillere çevrilip çevril.meyeceği tarih boyu tarnşılmış, konu
hakkında olumlu olumsuz görüşler ileri sürülmüştür. Biz, bu makalede Kur'an'ın
Farsça'ya çevirisinin tarihi sürecini ele aldıktan sonra Farsça olarak yazılan ilk tefsiı:ler
hakkında bilgi verelik Burada işlenen tefsirlerin özelliği ise günümüze ulaşmalan ve
matbu olmalaoclır. Çalışmamızda sırasıyla Tabeô tefsirinin tercümesi, İsferayini ve
Sudbacli tefsirlerini tarııtarak birer örnekle okuyucuya bilgi vermeyi amaçladık. Bu
nedenle çalışmarnızı, V. Hicri asır sonuna kadar olan zamanla sınırlamayı uygun gördük.
Hicri VI. Asır başlı başına ayn bir makalede ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Çeviri, Kur'in, Farsça, Tefsir, Müfessir.
TRANSLATION OF THE QURAN INTO PERSIAN AND EARLY
PERSIAN COMMENTARIES
ABSTRACT
Holy Quran is the the divine message sene for mankind. This message concerns of all
humanity, not jusc the Arabs. Therefore it is necessary to transiate into various
languages for those have different cultures and languages to underswıding their Holy
Book. However it is cliscussed throughout the history that if the Quran can be
translatable and positive and negative opinions have been suggested on this matter. In
this arride, firstly we examined histarical process of translation of Quran into Persian
and then we gave information about first Quran commentaries that are written in
Persiai:ı. Special features of these commentaries are that they are preserved and printed.
In our study, we aimed to give information to reader by inttoducing samples from
translation of Tabari's commentary and Isfarayini and Surabacli's commentaries. For
this reason, we have decided to limit our work until the end of the fifth century a.h.
Sixth century Hijri will be dealt with in a separate article in itself.
Keywords: Translation, The Quran, Persian, Commentary, Exegete.
Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahi} at Fak-ültesi, Tefsir Anabilim Dalı,
serfuUab.efe@deu.edu.rr
222 Seyfullah EFE
Giriş
Kur'an-ı Kerim, inişinden itibaren müslümaniann hayatlarının her
alanında daima canlılığını koruyan ilahi bir kitaptır. Öyle ki, ilmi, edebi vb. çeşitli
alanlarla ilgili olarak yazılan eserler mutlaka O'na referansta bulunmuşlardır. Bu
meyanda çeşitli eserler yazılmış, cilder dolusu tefsirler kaleme alınmıştırı.
İslamın arap olmayan diğer milletler içerisinde yayılması ve paralelinde Kur an'ı
anlama çabası, Kur'an'ın mahalli dillere çevrilmesi ihtiyacını da beraberinde
getirmiştir. Ancak ilerleyen dönemlerde çeviri yeterli olmayınca tefsirlerin ortaya
çıkışı elzem bir durum haline geldi.
Tercüme kelimesinin kökenine baktığımızda iki ana eğilimin olduğunu
görmekteyiz. Bunlar, kelimenin Arapça olup olmadığı konusuna matuftw:.
Arapça olmadığını söyleyenler, bu kelimenin. Arfunice ya da İbrWice
o~abileceğini ileri sürerken; Arapça olduğunu savunanlar da kelimenin r-e-m/ r>--.J
fiilinden tü.reyebileceğiniya d~ t-r-c-m/~J kökünden rubai mücerred bir fiil
olabileceğini benimsemiş!~ Her ne olursa olsun kelime hadislerde ve ilk
dönem kaynaklarda kullanım&--oınp. Arapça değilse bile kalıba sokularak
muarreb kılınmıştır2. Mesela Fil Olayı sırasında Ebrehe ile Abdülmüttalib
arasındaki konuşmayı, irtibatı sağlayan kişi için3, Bizans imparatoru Herakl'in
Araplarla konuş~ak üzere görevlendirdiği kişi için4 tercüman ve de Abdullah b.
Abbas için "Tercümanü'l-Kur'an" nitelemesi yapılmaktadırs.
Bu konuda kaynaklarda değişik bilgiler mevcuttur. Tefsi.rinln hacmindeki büyüklük açısından
Kadi Abdillcebbar'ın öğrencilerinden meşhur mu'tezili alim Ebu Yusuf Abdüsselam b.
Muhammed el-Kıızvini'ye (v. 488/1095) ait Hadôiku Zôlu Bebce adlı kimi kaynaklarda 300
kimi kaynaklarda da 700 ciltlik bir tefsir örnek vecilebilir. Bkz. Ebu'l-Ferec Abdurrahman
İbnü'l-Cevzi, ei-Mmıtaza111 fi Tôribi'l-ıVliilıik ve'I·ÜIJienJ, Daru Sadu:, Beyrut, 1358, Cilt: IX, s. 89;
Tacüddin es-Sübki, Tabakôtii'f-Şôfi!ıJ•eli'I-Kiibrô, thk. Mahmud Muhammed Taruihl, Hecr li'tTıbaa
ve'n-Neşr, yrs., 1413, Cilt: V, s. 121.
Bu konudalô tartışmaların apıntısı için bkz: Hidayet Aydar, Km1
ÔII·t Ktrflll'ill Terdi111e.ri Mesele.ri,
Kur'an Okulu Yayınlan, İstanbul, 1996, ss. 53-7. İranlı çagdaş araştımıacı Azerciş Azernılş,
tercüme kelimesinin İslami gelenel-te ilk asırlarda kullarumda olmadığını iddia etmektedir.
Oysalô çeşitli kaynaklarda tercüınan, nucuman gibi bu işi yapan kişiler için bu vasıf
zikredilmektedir.
3 Abdillmelik İbn Hişam el-Meifiıi, er-Sirelıi'II·Ntbevi:tJe, thk. Mustafa es-Selli vdğr., Matbaatu
Mustafa el-Babi el-Halebi, Mısır, 1955, Cilt: I, s. 49.
Ebu Abdiilah Muhammed b. İsmail el-Buhiô, el-Cimiu's-Sahih, thk. Mustafa Deyb el-Boğa,
Daru İbn Kesir, Beyrut, 1987, ''Tevhid", 51.
Ma'mer b. Rıişid, CôiJiifl Ma'n1er b. Rapd, thk. Habibüı:rahman el-A'zami, el-Mektebü'l-İslimi,
Beyrut, 1403, Cilt: XI, s. 221; Malik b. Enes el-Asbahi, Muvatta~ thk. Muhammed Mustafa elA'zami,
Müesseserü Zayid b. Sultan, Abu Dahi, 2004, Cilt: VI, s. 65; Muhammed İbn Sa'd elBasô,
et-Tabakôtii'I-Kiibra, thk. İhsan Abbas, Daru Sadu:, Beyrut, 1968, Cilt: ll, 366.
Kı1r'a11' Farıçaya Tercii11Jesi ve İlk Farsça Tefsirler 223
Kur'an'ın tercüme edilip edilerneyeceği ya da Arapçadan başka dillerde
okunup, ibadet edilebilirliği tartışma konusu olagelmiştir. Kaynaklann
belirttiğine göre ilk Kur'an tercümesi Hz. Peygamber tarafından diğer milletierin
yöneticilerine gönderilen mektuplarla6 başladı. Bu mektuplann her birinde çeşitli
ayetlere referanslar varclır • Bu ayetlerin gönderildiği yerlere bir tercümanın da
yollanrruş olması ya da oralarda bulunan tercümanlar vasıtasıyla Rumca, Farsça,
Habeşçe gibi dillere çevrilmiş olması zorunludur.
Kur'an'ın tercümesi konusunda Hz. Peygamber döneminden elimize
ulaştığı ileri sürülen diğer bir veri ise Selman-ı Farisi (v. 36/656) merkezli olarak
Fatiha Suresi'nin Farsça'ya tercümesicfu8. Bu tercüme, İranlılaruı dilleri
alışıncaya kadar namaz kılarken okumak amacıyla ondan istedikleri metindir9.
Bu metnin gereği olarak ortaya çıkan, "namazda başka dilden dua ile kıraat
yerine gelir mi?" sorusunun cevabı fıkhi alanda tartışılarak metinlerde yerini
almıştır. Cah.ı.z'ın (v. 255/859) belirttiğine göre Musa b. Seyyar el-Esviri (v.
150/767) adlı vaiz, meclisine hem Araplan hem de İranlılar'ı toplar; ayeti
okuduktan sonra sağında bulunan Araplara Arapça tefsir ederken solundaki
İranlılar'a da Farsça olarak yorumlardıto.
6 Mektuplann orijinal metinleri için bkz. İbn Sa'd, et-Tabaleôtii'I-Kiibrô, Cilt I, ss. 258-291;
Muhammed Hamidullah, kfeclllliolii'I Verôi/ei's-Sfyôıfıye, Dinı'a-Nefiis, Beyrut, 1987, ss. 101,
109, 135, 140, 145, 150; Hamidullah, Hi; P~go111ber'in Allı Onjinol Diplo111olik lı1ektubu, çev.
Mehmet Y azgan, Beyan Yayı.nlan, İstanbul, 1990.
Bu ayetler Tllia 20/47, Haşr 59/23, Aı-i İmrin 3/64, Yasin 36/70, Nisa 4/171 ve Tevbe
9/29 a>•etleridir.
Rivayete göre İraolılar, Selmin'a mektup yazarak bu konudaki isteklerini dile geı:imı..işlerdi.
Selman, bir rivayette sadece kendisine gelen mektuba cevaben bir mektup göndermiş ve
F:i.ı:isüer bunu ok-umuş ardır. Diğer rivayette de Selman sadece besınele tercümesini Hz.
Peygamber'e göstermiş O'nun onayını alarak cevabi yazıyı göndermiştir. Ancak Hidayet
Aydar tarafindan gönderme yapılan mektubun orijinal metninin bulunduğu ileri sürülen esere
bakoğımızda ne bu mektubu ne de başka bir merni bulamadığımizı da belirtmek isteriz. İlk
dönem siret ve hadis kaynaklannda bunu acılatan ifadelerin yer almaması ve en erken metin
olarak hlcri beşinci asır metinlerinden Serahsi'nio el-Mebsut adlı eserinde yer alması konunun
önemiyle önüşmemektedir. Kaldı ki Hz. Peygamber döneminde vuku bulan olaylan en ince
aynnasıyla bilebildiğimiz bu kaynaklarda olmaması da bize bir örüntü gibi gelmektedir.
9 Şcmsü'l Eirnme Muhammed b. Ahmed es-Serahsi, eiMebılit, Dinı'l-Ma'.ıife, Be>•rut, us., Cilt:
I, s. 37; Burhaneddin .Mahmud b. M:ize el-Buh:i.ıi, el-lvluhflu'I-Burhôuf ji'f.Fılehi'u-NII~l/ÔIIi, yrs.,
us., Cilt: I, s. 157; Muhammed b. Abdülazim ez-Zerk:ini, Mmôhilıi'I-İrfôıı ji Uliillli'I-Klır'ôu,
D:iru'l-Fikr, Beyrut, 1996, II, 114; Abdullatif Tibawi, "Is The Quran Translatable? Early
Muslim Opinion", The Mı11/i"' Wor/0 Cilt: ın, Yıl: 1962, s. 2; Aydar, Kıtlô11-ı '&rfiJJ'ill Temi111tri
itlmleri, s. 96; Muhammad Jafar Yahaghl, "An Introduction to Early Persian Qur'anic
Traoslations",Joımıal oJQuroui• Studier, Yıl: 2002, Cilt: IV, Sayı: 2, ss. 105-109. ·
ıo Ebu Osman Amr b. Bahr ei-C:ihız, ei-B!)•ôu ve't-Telt;•iu, thk. el-Muh:imi Fevzi Atv1, Dinı Sa'b,
Beyrut, 1968, s. 193-
224 Seyfullah EFE
1- Farsça Manzfun Kur'an Tercümesi
Farsça Kur'in tercümesi anlamında şu an elimizde olan en eski metin
.Meşhed'de bulunan İmam Ali er-Rıza'ruo (v. 203/819) kabri etrafındaki
haremin ta.ınir çalışmaları sırasında ortaya çıkan tefsiı:i ve manzıim bir Kur'in
çevirisidir. Bu eserden, arada kayıplar olmak üzere Yunus Sfu:esi 62. ayetten
İbrahim Sfu:esi 30. ayete kadar olan iki cileli mevcut olup Ahmed Ali Recai
Buhirii tarafından "Puli Meyin-ı Şi'ri Hecii ve Arıizi yi Firsi der Kurfuı-ı
Evvel-i Hicd" adıyla tashih edilerek basılmıştır11 • "Farsça Hece Şiiriyle Aruz Şüri
Arasında Bir Köprü" adının bu esere veriliş nedeni ise eserdeki Kur'in
çevirilerinin hem hece ölçüsünde hem de o zamanlar henüz olgunlaşmarruş olan
Farsça aruz kalıbıoa giriş olacak ölçülerle yazılmış olmasıdır. Buhirii'ye göre
eserin telif zamanı, yazı hattının şekli, kağıdın cinsi, harflerin yazılışı ve benzeri
ölçüler yan yana konulduğunda hicri üçüncü asnn sonu ile dördüncü asnn
başlanna tekabül etmektedirt2. Ancak çağdaş araştı.nİıacı Azertaş Azernuş,
metnin hicri beşinci asra ait olabileceği ihtimalini de belirtir13. Bu eserin Farsça
çeviriler bağlamında satır arası ya da lafzi tercümeden tefsire geçiş basamağı
olarak adlaodırılması da m~kündür. Şimeli bu eserden ''R.tıbbini:dn) si:zy: "Eğer
fiikrederseniz kesinlikle IIİ!IIetlerı'!J. i mtzracağtfJJj fq)'Ct i11kar edersCIIiiJ azabım çok
fiddetlidir" dfye bildirdiği am da ha · a ım''~4 ayetinin manzum bir şekilde nasıl
işlendiğine bakalım:
Allah bana bir haber gönderdi
O haberi benden dinleyin:
Eğer şükrederseniz "arttınnm" dedi
Eğer inkir ederseniz de azabım çetindir.
Bu yüzden iman edin, inlcir eımeyio!
11 Anonim, Puli M~ô11-ı Şi'ri Herôi ve Anl:ifJ'i Fôrsi der Kım/11-ı Evvel-i Hicri, tsh. Ahmed Ali Recai
Buharru, İotişiri.t-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran, Tahran, 1353, s. 38; Sey}~d Hasen Sadat NasıriMeoılçehr
Daruşpejılh, Hezôr Sôl-i Teftir-i Fôrisf, Neşr-i Elburz, Tahran, 1369, s. 4.
12 Bubarru, s. 43-44; A.zertaş Azernuş, Tôrih-i Terrii111e ezArabf be Fôrsf, Tahran, 1375, Cilt: I, ss.
84-87.
13 Azemuş, "Tercümehayi Pirisi yi Kur'an", Dôinlii'I-M.aôrifi B"i!"E-i İslôflli, Merkez-i Diiretü'l·
Nfaiı:if-i Buzurg-i İsliı:ni, Tahran, 1385, Cilt: XV, s. 73.
ı~ İbrahim 14/7: ~f!J ~ılı. tı {7 .:;,Jj r--I:J:ı..-J!j (}.::..:;,! r(;,; .)~"(; ~);
ı; Anonim, Puli1-l!JôU Şi'r ı·e Hecô-i Arfi:if, s. 117.
I.Vtr'an' Farsça ya Tercii111esi ve İlk Farsça Teftirler 225
Yukandaki örnekte de görüldüğü üzere ayetlerin manzum mealieri ayetio
uzunluğuna göre üç, dört, beş mısradan oluşmakta ancak bazı ayetlerin
uzunluğu sebebiyle on mısrayı geçen ayet çevirileri de göze çarpmaktadır. Bu
bilgileri verelikten sonra Farsça satır arası ve kelime mealden sonra manzum
meal döneminelen mensur çeviri dönemine geçmek uygun olacaktır.
2- Taberl Tefsiri Tercümesi
:Nlakal<.:ınizin başlığında yer aldığı üzere Farsça tefsir denildiğiade her ne
kadar tercüme dahi olsa akla gelen ilk eser Muhammed b. Cerir et-Tabeô'ye (v.
310/923) ait olan Cirniu'l-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'an tefsirinin çevirisidir. Bu
çeviri, yeni bir dönemin başlangıcı ve sonraki dönemde yazılacak olan eserlerin
prototipi olmakla birlikte Farsça nesir turunun en eski örnegını
oluşturmaktadır . Bu çeviri, o dönemde Maveraünnehir ve Horasan
bölgelerinde hüküm süren Samfuıiler Devleti'nde 350/961 yılından 366/976
yılına kadar tahtta kalan Ebu Silih Mansfu b. Nuh es-Samaru tarafından
yaptırılmıştır17. Kur'an'ın başka bir dile tercüme edilip edilerneyeceği hala bir
sorun iken arap olmayan müslümanların kutsal kitaplarını anlamakta güçlük
çektikleri de bilinen bir gerçekti. Bu sıkıntılan aşmak isteyen Samini Emlıi,
Taberi'nin 40 ciltlik tefsirini Bağdat'tan getirterek Maveraünnehir alimlerine bu
tefsiri tercüme etmenin hükmünü sorduğunda onlar da cevaben "Bi~ kendilerine
açıkla111alarda b11lmı!JJası için her prygamberi yalmz kendi topl11mmum dii!Jie gönderdik. ''18
ayeti gereğince Arapçayı bilmeyenler için tercümenin yapılması gerektiği
cevabını verdiler. Bunun üzerine Emir Mansur, bu fetvayı veren grupta yer alan
Ebu Bekr b. Ahmed b. H:imid, Halil b. Ahmed es-Sicist:lıll, Ebu Cafer b.
Muhammed b. Ali, Hasen b. Ali el-Mindus ve Ebu'I-Cehm Halid b. Haru gibi
ilimler başta olmak üzere Buhara, Fergana, İsp!cab, Semerkand gibi şehirlerden
önde gelen ilim adamlarına bu tefsiri tercüme etme vazifesini verdi. Bu
komisyon, Tabeô'nin tefsirindeki uzun uzun isnadlan kaldırıp metin kısmında
16 Charles Ambrose Storey, PersioJJ Literotun, Luzac & Co., Londra, 1927, s. 1; Komisyon,
Terdi111e·i Tejiir-i Toberi, thk. Habib Yağmai, İnıi1arat ı Tıis, 1356, Muhakkikin Önsözü, Cilt: I,
s. 5; Muhammed Mehdi Nasıh, "Tercüme-i Ayat ı Tefsir-i Tabeô ve Tefsir-i Ebü'l-Fürüh
Razi", Mw11flo-i Asiir-ı Kongre-i Ş~·h EM'I-Fiitlih Razi, edt. Ali Ekber Zemini Nej:id, Dıiru'l
Hadis, Kwn, 1384, Cilt: II, s. 107; Azernüş, "Tercüme-i Tefsir-i Tabeô", Dôı"retii'l ıYloôıifi
Bu!{!llg-i İslô11Jf, Merkez-i Dıiiretü'l-Maıirif-i Buzurg-i İslıimi, Tahran, 1385, Cilt: XV, s. 76.
17 İsmet Binark-Halit Eren, World Bibliograph)• oj Tronılations oj the Meaningr oj the Ho!;• Q11ro11
Printed Tronrlationr, IRCICA, İstanbul, 1986, s. 366; Clifferd EdmWld Bosworth, "Samanids",
The EnfYdopoedio ojlılo111 (Neıv Editioıı), EJ. Brill, Leiden, 1995, Cilt VIII, s. 1028; Bosworth,
"Tabari", EI, 2000, Cilt: X, s. 16; Aydar, iVIf'an-ı !Vrfn~'in Teminmi lvlesele.Ji, s. 95; Aydar,
"Kur'an", DİA, Ankara, 2002, Cilt: XXVI, s. 405.
ıs İbrahim 14/ 4: ... fl ~ ~Y .;ı4 '!lı ~j &: d.:.jl '-'j
226 Seyfullah EFE
da tasarrufta bulunarak tefsiri önce yirmi cilde sonra on dört cilde indirip iki
cildi tek cilthaline getirerek yedi cilthalinde hazırlamı tır .
Bazı uzmanlar, bu tercümenin tam olarak tefsirin çevirisi olmadığını,
önemli ölçüde kısaltmalar, atlamalar yapıldığıru hatta bazı yerlerinde hiçbir
benzerliğin dahi olmadığını ileri sürmektedirler20. Ancak şöyle ya da böyle eser
hakkında buraya kadar söylenenler içerik hakkındaydı. Eserin Farsça açısından
önemine gelince Ebu'l IGsım Firdevsi'ye (v. 411/1020) ait olan Şahname nasıl
ilk manzılm eser sayılıyorsa bu tercüme de en eski Farsça mensur eser özelliğini
taşımaktadır. Diğer taraftan yine Taberi'nin tarih eseri olan Tann11'r-Rı1111l ve'/-
Mii/iik adlı eseri yine Mansur b. Nuh'un başveziri Ebu Ali Muhammed b.
Muhammed el-Bel'ami tarafından 352/964 ile 363/974 yıllan arasında ihtis~
edilerek Farsça'ya tercüme edilmiştir. Hem tefsir hem de tarih eserlerinin
tercümesi, devlet destekli projeler olması hasebiyle dikkat çekmektedir21•
'Fah@~e(ici tahkik eden Habib Yağma! (v. 1363/1985), bu eseri
dokuz farklı yazma nüshadan karşllaştırarak vücuda getirmişti.r22• Yağma!, bu
tahkilcini öncelikle kendi yayın organı olan Yağ111a Dergisini basarken derginin
}'anında 12 sayfalık fasikilller halinde yayınlamış ve 1335 yılından 1339 yılına
kadar birinci cildi tamamlamıştır. Soruasında dergi basımını sonlandıran
muhakkik, 1344 yılına kadar da geri kalan 7 cildi tamamlamıştır. Sonraki
basımlar da bu tahkikin ofset basımlandır.
Bu tercümede orijinal olan taraf ise tefsiri tercüme edenlerin Kur'an
ayetlerini de çevirmek sureti}'le Orta}'a koyduklan meal ürünüdür. Burada yapılan
mealin Taberi tercümesine sadık kalınmaksızın müstakil olarak yaplldığı ileri
sürülmek edir~. Konuyu işleme açısından esere bakllelığında asıl Arapça metin
ile farklılıkların olduğu aşilclrdır. Zira bir ya da birkaç ayetin çevirisinden sonra
ayetlere ilişkin kıssalar geniş bir şekilde ele alınmaktadır. Bu kıssalar, aktarılırken
israili rivayetler de işin içine katılarak malzemenin iyice genişlemesi sağlanmış,
ayetlerin sebeb-i nüzulleri de konuya eklenerek bambaşka bir tefsir hüvi}'etine
19 Komisyon, Terdilm-i Teftir-i Taberf, Muhakkikin Önsözü, Cilt: I, s. 6. Asıl tefsir ile
sade eştiriimiş tercümesi arasındaki farlo anlamak için şu rakamlardan yola çıkı.labilir: Côl!liu'IBo•ôn
a11 Te'uili A.;•i'I-KJIT1
ôn, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1412, 30 Cilt, 5157 sayfa; Tercilme-i Teftir-i
Taberf, intişirat ı Tus, 1356, 7 Cilt, 2083 sayfa.
ıo Abbas Zeryab Hiii, Be!(!JJ-Aumi, İnrişir:it ı İlmi, Tahran, 1368, ss. 1208-1210; Azernüş,
"Tercüme-i Tefsir-i Tabeô", !Bİ, Cilt XV, s. 78.
Zl Elton L. Daniel, "Manuscripts and Edirions of Bal'ami's Tarjamah-i Tıiôkh-i Tabm', ]o11mal
of Ibe Ro]al Aıiali( Sodety, Londra, 1990, Cilt CXXII, Sayı: 2, ss. 282-321.
22 Bu nüshalann tavsifi ve tanıtımı için bkz: Komisyon, Temime-i Teftir-i Taberf, Muhakkikin
Önsözü, Cilt: I, ss. 6-11; Ali Aı Dawd, "Tercüme-i Tefsir-i Tabeô", DlviBİ, 1380, Cilt: XV, s.
81.
2J Muhammed Mehyir, "Tercüme-i Tefsir-i Tabeô Kühenteôn Tercüme-i Kur'an be F:irisi",
Bq )'inôt, Tahran, 1385, Sayı: 49/Sv, s. 334.
Kı1r'an' Farsça ya Terciimesi ve İlk Farsça Tefsirler 227
bürünmüştür. Dil yönünden ise kısa cümleler, fail-zaman uyumsuzluğu, Arapça
kelimelerden arındınlmış ibareler, Arap diline ait dil ilimleri olan nahiv ve sarfa
ait konuların ve kısmen kıraat bilgilerinin metinde yer almaması gibi unsurların
yanında o dönemde yani dördüncü hicri yüzyılda kullanımda olan Farsça
kelimelerin ön planda olması eserin bariz vasıflanndandır2 •
Şuara Suresi örneğinde bakacak olursak orijinal metinde hu.ruf ı mukattaa
konusundan başlayarak kelime kelime tefsir yoluna gitmiş, kendine has olan "Bu
ayet/kelime hakkında ileri sürülen görüşler şunlardır:/ JLü ...ı_,; JJh ıj J_,.öll"
ibaresiyle görüşleri senedieriyle birlikte uzun uzun naklederek .ilerlemiştir.
Tercümesinde ise Şuara Suresi'nin baştan sona sadece meali verilmiştir.
Sonrasında ise "Peygamberlerin K.ıssaları/ ..:-.-1 r":>UI ~ <.ıly~ <.S~.......;"
başlığını atarak surede geçen Hz. Musa, Hz. Nuh, Hz. Hud, Hz. Salih, Hz. Lut,
Hz. Şuayb kıssalarını anlatarak en sonunda Hz. Peygamber'e gelmiştir.
Mütercimler heyeti, bu kıssaların daha evvel Hıcr, A'rif, Hud gibi surelerde
anlatılınasına rağmen tamamlanmadığını yeri geldikçe ilavelerle tamamlanacağını
dile geti.rmişlerdir25.
3- sfe aylnive Tacü't-Teracim
Tabe.ô tefsir:inin tercümesi, tamamıyla orijinal anlamda Farsça telif tefsir
olmasa bile bu alaoda bir çığır açtığı için önemli bir yere sahiptir. Bu aşamadan
sonra beşinci ve alttncı hicri asırlar Farsça tefsirlerio birbiri ardına çıkoğı bir
filizlenme dönemine şahitlik etmişlerdir. Bu dönemde Farsça tefsir yazanlardan
birisi de Ebu'I-Muzaffer İmadüddin Şihfılr b. Tahir el-İsferiyio126 (v. 471/1078)
olup eserinin adı Tacii't-Teracim fl Tejstri'i Kı1r'an li'J-EaciJJ!dir. Kelam alanında
Eş'ari, fıkıh alanında Şafi.i mezhebine mensup olan İsferiyiru, bu geleneğe
uygun olarak Farsça tefsir yazmış, behre sahibi bir ilimdir. Tefsirinin girişinde
ilahi mesaj olan Kur'in'ın muhatabının sadece Arapça konuşan Arapların değil
tüm insanlık olduğu vurgusunu yaparak Kur'in'ın Farsça ve diğer dillere
tercümesinin zorunluluk arz ettiğini ve bunun farz ı kifaye olarak yapılması
24 Taberi tefsiı:inin tercümesinin edebi yöndea tavsifi için bkz: Feridun Takizade Tüsi,
"Tercüme-i Tefsir-i Taberi ve Erzeş i Edebi yi Arı" Nôllle-i Antôu-r Kıuls, Meşhed, 1346, Sayı:
25, ss. 92-96.
25 Ayontılar için bkz: Komisyon, Terdillle-i Teftfr-i Taben; Cilt: V, ss. 1159-1198. Bu sayfalardan
1159-1177 arası 19 sayfalık !asım sadece ayeclerin çevirisidir. Geri kalan 1178- 1198 arası 21
sayfa ise yukanda adı geçen peygarobeclerio lossalanna ayı:ılmışcr.
26 Şihabuddin Yakur b. Abdillah el-Hamevi, Mu'ıemii'I-Odeba, Diru'l-Fik.ri'l-Garbi, Beyrut, 1993,
Cilt: ID, s. 1411; Şemsüddio Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebi, Sfytm A 'lômi'IINiibtlô,
tlık.. Şuayb el-Amaut, Müessesetü'r-Ris:ile, Beyrut, 1985, Cilt:·XVTII, s. 401; Sübki,
Tabaleat, Cilt: V, s. ll; Ahmed b. Muhammed el-Edimevi, Taba/eatü'l-iHiifmirill, thk. Mustafa
Özel-Muaromer Erbaş, Birleşik Yayıncılık, İzmir, 2005, s. 64; Ali Ekber Ziyai, "İsf ci ini,
Ebü'l-Muzaffer", DM13İ, Tahran, Cilt VIII, ss. 324-5.
228 Seyfullah EFE
gereken bir hizmet old ğunu dile getirerek27 bunu uygulamaya koymuş ve telif
anlamında ilk Farsça tefsiri yazmıştır. Kısacası, İsferayini, Kur'an'ın nesillere,
ümmete aktarılmasının yanında diğer dillere aktanlmasının da bayraktan
olmuştur.
İsferayini'ye göre Kur'an tercümesi sıkıntılı bir durumdur. Zira onu
tercüme eden kişi her bir Kur'an kelimesine karşılık bulacak ve Kur'an'ın geniş
anlam bahçesini o kelimenin dar sınırları içine hapsedecek ve insanlan
kelimenin taşıdığı eliğer anlamlan öğrenme yoluna götürecek olan tefsirlere
bakmaktan alıkoyacaktı.r.
Kur'an tercümesine delil olması sından "Fatiha'sız namaz olmaz"28
hükmü gereği insaniann ibadet edebilmeleri için Arapçasını öğrenme yolunun
Farsça ya da eliğer elillerde Fatiha Sıiresi'nin ancak tercüme ve tefsirleriyle elde
edilebileceğini vurgulamaktadır. Tercümeye eliğer bir delil olarak da
''Nfüslümanlar, lcifir toplu! ~la karşılaştıklan zaman onlan islama davet
ettiklerinde kafirlerin "Biz ur'an okuyun, onu dinleyelim, eğer doğru ve hak
bir tercüme ve te · · yapılırsa ve de bizim kitabımızda olanı tasdik ederse biz de
ona inanalım" diyerek istekte bulunmalannı sayar29. Onun Kur'an tercümesi ve
tefsirine verdiği önemi aslında tefsirinin mukaddimesinin ilk başlığı olan "Birinci
Fasıl: İhtiyaç Hasıl Ol uğunda Kur'an'ın Her Dile Çevrilmesinin Fazileti"
ifadesinden anlayab.iliri.z30.
Mukaddimesine "Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat Akldesinin Açıklanması"
başlığıyla devam eden müfessir, burada sanki bir Nesefi Alciidi gibi özet bir
akide bilgisi vermektedir3t. Giriş kısmında açtığı üçüncü başlık ise "Allah'ın
simlerinin Anlamlarının Açıklanması" şeklinde olup burada "Allah'ın doksan
dokuz ismi vardır. Kim bunlan sayarsal ezberlerse cennete girer"32 hadisine
binaen bu isimleri on kısımda şerhetmiştir 3. Mukaddimesinin dördüncü ve son
başlığı ise "Kur'an-ı Keôro'in Faziletleri Hakkında Vaad Olan Haberler" adını
taşımaktadır. Gerek mukaddimede ve gerekse tefsirin içinde böyle kelfuni
27 Ebü'l·Muzaffer İmadüddin Şihfü.r b. Tahir ei İsfer:iyioi, Tôcii't-Terôr:i111 jl Tefsiri 'I Kı ·'ôn /i'IEôcifll,
thk. Necip Mıül Herevi-Ali Ekber İlam Hor:is:ini, İntişıiı::h ı İlmi ve Ferhengi, Tahran,
1375, Cilt I, s. 8.
2! Aluned b. Hanbel, ei-M!imed, thk. Şuayb ei-Arnaüt, Müessesecü Kurruba, Beyrut; tts., Cilr: II,
s. 478; Buh:irl, "Sıfecü's-Sal:it", 13; Ebü'I-Huseyn Müslim b. Hacdie el-Kuşeyıi, ei-Côlllin'rSahih,
thk. Muhammed Fuad Abdulb:iki, Dıiı:u İhyru't-Tücisi'l-Arabi, Beyrut, 1954, "Salat",
11.
29 İsfeciyini, Tôcii't-Terôr:illt, Cilt I, s. 9.
JO İsfeciyini, Tôdi'l-Terôcitll, Cilt I, s. 7.
31 İsfer:iyi.ni, Tôcii't-Terôcii!J, Cilt: I, ss. 11-21.
32 Ahmed b. Hanbel, Miimed, Cilt: ll, s. 258; Buhiô, Tevhld, 12; Müslim, Zikr, 2.
33 İsfer:iyini, Tôdi't-Terôdt,, Cilt I, ss. 22-32.
!Vtr'an' Farsça)a Terciimesi ve İlk Farsça Tefsirler 229
bilgilere yer vermesi ve bunlann da ağırlık teşkil ennesi onun irikada verdiği
önemden olsa gerektir ki, et-Tabsir fi'd-D.in adlı eserinde bu husus hayli göze
çarpmaktadır. Ancak tefsiri daha önce yazmış olduğundan kelam eserinde oraya
atıflarda bulunmakta ve orada yani tefsirinde belli başlı konulan işlediğini bize
ihsas etti.rmektedir34.
Tacii't-Teracim .fi T eftiri'l-Kıtr'ôn /i'I-Eôcim, ülkemiz.de çeşitli kütüphanelerde
yazma halinde bulunmakla birlikte İran'da basımı yapılıruştır. Bu baskı, Kur'an-ı
Kerim'in başından Enbiya Sılresi'nin sonuna kadar olan kısmı ihtiva eden üç cilt
halinde yapılmış olup Necip M:ül Herevi ve Ali Ekber İliihl Horasaru tarafından
tahkik edilmiştir. Cümle kuruluşu, kelime kullanımı, tefsir ve tercümeyi ayru
anda bulundurması gibi özellikleriyle tefsir tarihi olarak döneminin nesir
özelliklerini yansıtmaktadır3s.
Tefsir metodu olarak baktığınuzda şu sıralamayı görmekteyiz: Ayeti
Farsçaya tercüme eden müfessir, ayette geçen kelimelerin anlamlannı verir.
Vücuh ve nezair anlamında kelimeyi inceledikten sonra Kur'an'ın Kur'an ile
tefsiri bağlamında ayetlerle konuyu açar. Bazı ayetlerde de mezhebi savunma
güdüsüyle Mutezile, Rafıziyye ve Hanciyye gibi diğer akımlara cevap vermeye
çalışır. Kimi yerlerde de tasavvufi yorumlardan da istifade eder. Sure başlannda
rnekki-medeni bilgisinin yarunda ayet sayısını Mekke, Medine, Kufe gibi
mezheplere göre nakleder. Sonrasında surenin fazileti hakkında rivayet varsa
onu da nakleder. Sfu:e başlangıo için A'raf Suresi örneğini verebiliriz:
"A'raf Suresi, 206 ayet olup Mekke'de inmjştir. Ayet sayısı, Hicaz
ve Kılfe 3.limlerine göre 206; Basra ve Şam iilimlerine göre ise
205'tir36. 3825 kelime ve 13877 harften oluşmaktadır. Übeyy b.
Ka'b'ın rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber: "Kim A'raf Suresi'ni
okursa, Allah onunla İblis arasına bir perde koyar ve kıyamet
gününde de Hz. Adem onun şefaatçisi olur"37.
Kelime açıklaması ve vücuh ilmine örnek olarak da "0, din gününün
sahibidir"38 ayetinde geçen din kelimesi hakkındaki ifadelerini aktaralım:
l.ı İsferayinl, ti-Tabıir ji'd-Din ve Tt!t!J•i:di'I-Fırka!i'n-Nôri.J•t ani'I-Flraleı'I-Hôlilefn, thk. Kemal Yusuf
d-Hüt, Aıemü'l-Kür:üb, Beyrut, 1983, s. 191.
35 Ziy:ii, "İsfeciyini", s. 325.
36 Ayec sayılannın faı:klılık aı:zetınesi, :iliınle.ı:in fasılaJaı:da düşmüş olduklao ilitilaftan
kayoaklanmakcaclır. Bu konuda aynnnlı bilgi için bkz: Ebu Amr Osman b. Said ed-D:ini, eiB!Jôll
}i Addi J'{yi'l-lVtr'ôn, chk. Ganim Kaddüı:i el-Hamd, Menşılrac-ü Merkezi'l-Mahcücic ve'cTüds
ve'l-Vesiik, Kuveyc, 1994; Hasan Keskin, "Ayederio Sayısı Hakkındaki İhrilaf
Nedenleri", Cu111hmjyet Üniverıilesi İlab!Jat Fakiilltsi Dergisi, 2009, Cilc: 13, Sayı: 2, ss. 49-67.
37 İsfer:iyini, Tôcii't-Terôcil!l, Cilc: ll, s. 710.
Js Faciha 1 14: wılıı r .. ~ ~ı...
230 Se~ EFE
"Bil ki, din lugatte karşılığını vermek, üstünlük kurmak, galip
gelmek, itaat etmek gibi anlamlara sahiptir. Allah Teala,
zikrettiği.miz tüm bu anlamlar göz önünde tutarsak, kıyamet
gününün hakimi, kullanna yaptıklannın karşılığını verecektir.
Üstünlük yalruzca O'na ait olduğu gibi kullanna itaatlerinin
karşılığında sevab verecektir. O gün yani kıyamet gününde başka
hiç kimseye itaat edilmeyecektir"39.
Şafii'den yapağı alınolara da "Biz si!(! korku, açlık, IJial can ve iiriinlerden
eksilhJJek suretfyle kesinlikle sman~ Sabredenleri mi!idele. n.ıo ayetini verebiliriz. Bu
ayeti.n tefsirinde İsferayirll, Şafii'den naklen korkunun Allah korkusu olduğunu;
açlığın Ramazan orucundaki açlık lduğunu; maldan eksiitmenin zekat; candan
eksiitmenin hastalıklar ürünler/ meyvelerden eksiitmenin de can meyvesi olan
çocuklann ölümü olduğunu beli.rtmektedi.r. Makalemizin sınıı:lanru aşmamak ve
diğer eser ve yazariara yer verebİl.n1~k için bu örneklerle iktifa ederek diğer bir
müfessirimiz olan Sfu:abadi'ye·geçelSiliriz.
4- Sfuabadl ve Tef~.lsfuabadl Farsça tefsir al.aat:tida bir diğer önemli isim de Ebu Bekr Atik b.
Muhammed Herevi Nişabtlô Sfu:abadi (ö. 494/1100) olup şu an elimizde
mevcut olan üçüncü Farsça tefsirin yazandıJ:4 • Meşhur nisbesi olan Sfu:abadi
hakkında ihtilaf vardır. Sfu:abadi nisbesi kaynaklarda pek geçmemektedi.r. Bunun
yerine onu şabfu:'a bağlı Sılriy:in adlı bir ·köye nisbeten Sılriy:inl olarak
zikredenler vardır42. Tefsirini tahkik eden Ali Ekber Sird.ni ise müfessirin
rusbesini Sfu:ab:inl olarak kabul etmektec::fu-43.
Hayao hakkında pek bir bilgi olmamakla birlikte Nişabfu: Kerr:imilerinden
olduğu44 ve Hanefi mezhebine müntesip bulunduğu kaynaklarda geçmektedir.
39 İsfer:iyiııi, Tôcii't-Terôrim, Cilt I, s. 52.
<10 Bakara Suresi 2/155: ~ j s--~ı j ~t;ı j &..tt.:..ıı
41 N:isıô, Hezôr Sôl, s. 217; Storey, Perıiau Literafltre, s. 3; Muhsin Muioi, "Tefsir-i Sıici.badi",
Dôuipıôme-i Cihôn ı lılôllt, Cilt Vll, ss. 688-9; Mehy:ir, "Tercüme-i Kur'an ı SW::ib:idi", Bg;•inôt,
Yıl: 13, Sayı: 49-50, s. 340; Travis Zadeh, "Transmission and Routinisarion: Sıici.b:idi's
Persian Commentaıy on the Quran", The Vemamlar Qurau: Tranılation and the Riıe of Pernan
Exegeıiı, Londra, 2012, s. 505.
42 Ebıl Said Abdülkeı:im b. Muhammed es-Sem':ini, eiEıuôb, thk. Abdullah Ömer el B:irıldi,
D:iru'l-Cin:in, Beyrur, 1988, Cilt: III, s. 333; Yakut b. Abdiilah el-Hamevi, Mıt'cemii'I-Odtbô,
Cilt III, s. 279; İzzüddin İbnü'l-Esir el-Cezeô eş-Şeyb:ini, ti-LJ7bôb ji Tth~bi'I-E11ıôb, D:iru
Sadır, Beyrur, ers., Cilt II, s. 153.
43 Ebü Bekc Atik b. Muhammed Herevi Nişabü.ô SW:abacli, Tejıfr-i Siirôbôdf, thk. Ali Ekber Saidi
Sircaru, İnriş:irat-ı Ferheng-i Nev, Tahran, 1380, Cilt: I, s. 3.
44 N:isıô, Htzôr Sôl-i Tefıir-i Fôrsi, s. 217; Zadeh, "Surabadi's Persian Corrunentary", s. 505
Kıtr Ôil 1 Farsça ya Terciime.ri ve İlk Farsça Teftirler 231
Tefsirin.i Alparslan döneminde 470'li yıllarda yazdığı da belirtilmektedir. Tefsir
üzerine yapılan çalışmalara baktığımızda Şeyh Ahmed Gm Türbesi'nde bulunan
yazma niishadan Kur'an lassalan çıka.rolıp yeni bir eser şeklinde "Tercüme-i
Kıssahiiyi Kur':ln" adıyla Yahya Mehdevi ve Mehdi Beyarn tarafından 1338'de
basılmışor. Aynı üslup tekrarlaoarak yine kıssalar, "Iadıyla sadece Yahya Mehdevi imzasıyla 1348'de basılnuştır. Tefsirio son şekli ise
1380'de Ali Ekber Sılldl Sircam tarafından tahkik edilerek basıau yapılmıştır.
Kimi nüshalarda tefsirin adı "Tefslnı't Tefasir" şeklinde de geçmektedir.
Tefsir, Arapça hamd-ü senadan sonra mukaddime ile başlar. Soruasında
da "Bir kimse Allah Kitabının tefsirioi okumak isterse şu on dört şeyi bilmelidir:
Tefsir, te'vil, ma'oii, tenzil, vahy, kelam, kavl, kitiib, furlcin, Kur'an, sıire, ayet,
kelime ve harf''45. Sonraki sayfalarda da bu kavramlan tek tek açıklayan müfessir,
tefsiri neden Farsça yazdığım da açıkça ifade etmektedir. Ona göre tefsirio ya da
Kur'an'ın Farsça tercümesi [Fars coğrafyasıoda yaşayan] insanlara daha faydalı
olacaktır. Kendi deyimiyle ''Eğer tefsiri Arapça yazmış olsaydı, başka bir alim
yine onu düzgün ve asla uygun bir tercümeyle Farsça'ya çevirmek zoruoda
kalacak, bunun yanıoda ayette geçen kelimelerin anlamlan, sebeb-i nüzul,
müfessirlerin konu hakkındaki görüşleri, ayetlerin birbiriyle uzlaştırılması ve
müşkillerin giderilmesi gibi konulan da bilecek derecede yetkin bir donanıma
sahip olması gerekecekti. Oysaki Kur'an'ı okumaktan aciz kimseler için
yapılabilecek en muazzam iş, onu okuyan, dinleyen ve anlamak için çaba
gösterenierin diline tercüme etmektir. Nitekim Hz. Peygamber, "Size birisi fyilik
yapfığmda karplığım verin. Eğer bıma imkômmz yoksa karplığını verdiğiniz zamıma
vanncaya kadar d11a edin"46 buyurmuştur. Bu meyanda tefsiri okuyan, dinleyen ya
da yazan kişiler adımızı hayırla yad ederler ve bize dua ederler. Zaten ayete47 göre
iyiliğin karşılığı iyilik değil midir?"48.
Mukaddimesiode bu açıklamalara yer veren müfessirirniz, her sureye
girişte surenio adını, ayet, kelime ve harflerinin sayısını, iniş yerini ve varsa
fazileti hakkındaki rivayetleri verdikten sonra tefsire geçer. Kimi zaman tek bir
ayeti kimi zaman ise birkaç ayetten oluşan bir grubu işlemeye çalışır. Öncelikle
Farsça'ya çevirdiği ayetler hakkında önceki müfessirlerio görüşleri ve yerine göre
Arap şiirini kullanan Sıirabadi, ayet hakkındaki kıssalan, ayetler arası tenasübü
kullandığı gibi müşkil ifadeleri çözmek için soru-cevap tekniğini de eserine
yansıtır.
45 Sıirabadi, T efitr-i S lirôbôdi, Cilt: I, s. 3.
46 Ma'mer b. Raşid, Cami~ Cilt: X, s. 436; Ahmed b. Hanbe~ Miimed, Cilt: II, s. 99; Ebu Davud
Süleyman b. Eş'as es-Sicistini, es-Siinm, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülham.id,
Mekrebeı:ü'l Asriyye, Beyrut, tts., Zekat, 38.
7 Rahman Suresi 55/60: 0t:_;.1ı ~~ .;ıt.:_;.. ı ~7r .).>
.ıs Sıirabadi, T efiir-i SJ/rôbôdi, Cilt ı, ss. 7-8.
232 Seyfullah EFE
Tefsirin ve yapılan Kur'an tercümesinin diline bakılelığında döneminin
Farsça özelliklerini taşıdığı göze çarpmaktadır. Kur'an kelimeleri ve terkipleri için
Sı1rabadi'nin tercih etmiş olduğu Farsça son derece yüksek bir edebi nitelik
taşunaktadır49. Tefsirde kullanılan Arapça lafi.z ve terkipierin diğer tercümelere
göre fazla oluşu ve yine diğer çevirilere nazaran Farsça grameri ve cümle yapısına
daha elikkat edilmiş olması da müşahede edilmektedir. Bazı aJ.i.m.ler, bu ve diğer
tercümelere bakarak sanki ayet tercümesinde resmi ve kadim bir Farsça tercüme
dilinin mevcudiyetine ve ilgili eserlerde de bu üslubun kullanıldığına vurgu
yapmaktadırlar50.
Sı1rabadi'nin Kerrami oluşuna ilişkin verilen bilgilerde çelişki vardır.
Mesela müfessir, Kerramiyye'nin kurucusu olan Muhammed b. Kerraınsı ve
mezhebin ileri gelenlerinden Ebu Sehl Enman'den52 alıntı yapmakla birlikte
özellikle Muhammed b. Heysam'a53 çok referansta bulunmuştur. Öte yandan
Kerramiyye mezhebini Müşebbihe'nin bir fraksiyonu; müfessirimizi de bu
gruptan sayanlar olsa da Sı1rabadi'~bu görüşte olmayıp Müşebbihe mensupları
için olumsuz fikirleri oldu~u/görmekteyiz. Bunu örneklendirrnek gerekirse
"OraJ•a geldiğinde, ona rifyle n/d/oimrm11rtll: ''Aterin b11lmıd11ğtt yerde ve çevresinde olanlar
k11tl11 o/smr"S4 ayetinde gön/şüne değer verdiği kişilerden, ateşin yanındakilerin
Hz. Musa ve melekler olduğunu naklettikten sonra Müşebbihe'den bir grubun da
ateşin Allah; çevresindekinin de Musa'nın olduğunu ileri sürdüklerini belirttikten
sonra Allah'a mekan tavsifinin muhal olduğunu söyleyen Sı1rabacli burada O'nun
parlaklık ve aydınlatma yönünden ışığa benzerilmesinin imkan dahilinde
olduğunu vurgulayarak Ehl-i Teşbih'e reddiye gönderir55. Yine aynı bağlamda
"İrlerin zorlarocağı o giilıde ... "56 ayetinde geçen ayak Iafzını Allah'ın bir organı
olarak telakki eden Müşebbihe'ye cevaben ''Bizce bu te'vil batı.ldır. Zira Yüce
Allah'a ne aya~ ne de başka bir organ izafe etmek caiz değildlir" şeklinde bir
savunma yapmaktadır57.
49 Muhammed Cavid Sabbıiğiy:in, Ferbt~~g·i Ttrtiil!tt ı:t Kmo h4Ji KJ1T1
Ô11 Mübtmô ber Ttfıir-i Ebu
Bekr Atik Nijôbtlrf, Meşhed, 1368, s. 14; Muini, "Tefsir-i Sıirabadi", s. 699.
so Tefsirin dille ilgili diğer özellikleri için bkz.: Mehyir, "Tercüme-i Kur'in-ı Surabadi", ss. 341-
342; Azernıiş, "Tercümehiyi Firisi yi Kur'ao", s. 77.
51 Sürabadi, Ttjiir-i Siirôbôdı: Cilt II, s. 1129; Cilt: ill, s. 1657; Cilt: IV, s. 2244.
52 Sürabadi, Ttjiir-i Slirôbôdi, Cilt n, s. 736; Cil c: nı, s. 1756.
53 Sürabadi, Ttjiir-i Slirôbôdi, Cilt: I, s. 657; Cilt: TI, s. 761; Cilt: m, s. 1692.
54 Nemi Suresi 27/8: ... li_;;. y. j ,~8ı ı)._ Y. .rı.,.;. 01 (j~f L>s; Surabadi, T tjiir-i S lirôbôdi, Cil ı:. m, s. 17 56.
» Kalem 68/42: ... ~.:.. ,Y. :.::....q (~
;; Surabadi, Ttjiir-i Slirôbôdf, Cilt IV, s. 2665.
Kıtr'ôn' Farsça ya Tercii111esi ve İlk Farsça Tefsirler 233
Fıkhl yönden Hanefi mezhebini benimseyen Sfuabıkli, tefsirinde de bu
durumu izhar etmektedir. Mesela ''Bor ana kodm/ar iiç kur bekler/er ... '58 ayeti.ndeki
kur'/ J_;j lafzırun hayız anlamına geldiğini söyleyerek bu görüşü savunan
Hanefiler tarafında yer almıştır. Bununla birlikte kelimenin temizlik anlamında
kullanıldığını da belirtınesi Şafii mezhebini de yabana atınaması açısından olumlu
bir özelliktir59. Burada şunu söylemeliyiz ki, Sfuab:kli'nin fıkhl ya da kelfu::ni
açıdan İsferayini kadar sıkı olmadığı açıktır. Bunun nedeni olarak sferayini'nin
et-Tabsir adlı fırak geleneğinde yazılmış olması ve aynı zamanda kayınpederi de
olan, meşhur el-Fark beyne'l-Fırak müellifi Abdul.lci.b.i.r el-Bağdacli'nin de
etkisinde kalmış olması söz konusudur. Hem yaşadığı dönemde bu tür eserlerin
çokça yazılmış olması dönemin mücadeleli ve münazaalı bir dönem olduğunu
bize gösteren karutlardandır.
Makalemizde Kur'an'ın tercümesinin neden yapılması gerektiğini
müfessirlerimizin kendi dillerinden naklettik Bu bağlamda, rağbet gören fen,_
sanat ya da bilim alanındaki bir kitabın çeşitli dillere tercüme edilmesi ve o dili
konuşan insaniann bundan faydalanması ne derece pragmatik ise insaniann din
ve dünyalannı kurtarnıayı vaad eden il:ihl bir kitabın da tüm muhataplan
tarafından anlaşılabilmesi için o insanların kullandıklan dillere tercüme edilmesi
zorunluluk arzetmektedir. Ancak bu zorunluluk yani Kur'in'ın başka dillere
çevrilebilmesi meselesi tartışma konusu olagelmiştir.
Sonuç
Kur'an'ın Farsça'ya çevirisi konusunun cirihi serencamını verdiğimiz bu
makalede öncelikle Selman-ı Farisi tarafından yapıldığı ileri sürülen tercümeye
değindik İsferayini, aslında Selman'ın tüm Kur'an'ı tercüme ettiği karusındadır.
Bu tercüme satır arası özelliğinde olup üstte orijinal metin altta da kelimelerin
Farsça karşılığı bulunan ve ''Bu Kur'an, Muhammed'e indirilen Kur'an'dır"
ifadesiyle başlayan bir tercüme~. Sonrasında Musa b. Seyyar el-Asv:iri
tecrübesinin de pratik olarak yaşanmışlığı vardır.
''Poli Meyan Şi'r ve Heca-i Arılzi" adıyla tahkik edilip basılan manzum
Kur'an tercümesi, yazılı anlamda Kur'an tercümesinden tefsire geçiş eşiği olarak
kabul edilmektedir. Bu eseri takiben asıl bu yolda çığır açıcı olarak
nitelendirmenin mümkün olacağı "Taberi Tefsiı:i Tercümesi" ortaya çıkmıştır.
Samanı iktidannın desteği ve Orta Asya :ilimlerinin de himmetiyle ortaya çıkan
bu eser, sonraki eserlerin prototipi olmuş ve dil yönünden onlan etkilemiştir.
58 Bakara 2/228: .. ·t.J i.~ 0§ )i~~~ ~dlA j
59 Sılcibadi, Teftfr-i Slirôbôdf, Cilt: I, s. 193.
60 İsferıiyini, Tô(ii't-Tmicillt, Cilt: I, s. 8; Zadeh, ''Minbaı:s and Madrasahs: İsferaini and the Case
for Translation", The Vemoct~lorQuraıı, s. 369.
234 Seyfullah EFE
Telif anlamın a ilk Farsça tefsir olan Tacü't-Teracim, son derece ateşli bir Eş'ari
ve Şafi1 savunucusu olan İsferayint'nin kaleminden çı.kmışor. İşiediğimiz son
tefsir olan Tefsir-i Sılrabadi ise Kerrfu:nl mezhebine mensup olduğu ileri sürülen
ve mezhep hakionda olumsuz görüş belirtmeyen Ebu Bekr Aıik Nişabfui
tarafından kaleme alınmıştır. Burada işlenen üçü tefsir birisi de manzum
tercüme dört eser, hicrl be inci asnn sonuna kadar olan zaman ile sınırlannuştır.
Zira hicô altıncı asır, tefsir ilmi açısından velud bir dönem aralığıdır. Farsça
tefsirler açısından da oldukça zengin olan bu periyoda ayrı bir makale ile
değinme gereği hissettiğimiz için bu makaleyi soniandırmak dururnundayız.
Şimdi her üç tefsirin aynı ayeti nasıl çevirdiklerini ve hangi kelimeleri
kullandıklannı görmek için bir tablo ile makalemize son verelim:
İbrahim Suresi 14/7 ~ , , • ..! , , Sj "~ , ~ , -~ . .L.L:J c>'~ c)l (7 09' • ~J.,·-y {.' '• ı:A . ·- c)~J ~ı- -, -; ~ -~ r- ~ , r- V lJ
Tabeô Tefsiri t.S"""~li .J.ı J '~ll- {-!i4. ~ .f.-;. .fı ~ı;. L>l..ı_.,.:. d c)~ J
Tercümesi V ~if yl.i_ç. "-Ö J..;S"
Tacü't-Teracim
{-~ :>y J..;S" .r<..;. .fı ~ı;. t.>l...l> ..l:iU.lS"l.ı ~ ~J .;i J :>~ J
..:-1..:.....,:..... if yl.l_ç. :>y '~ ~ J..;S" .)ıs:Jı .fı J '~ll-
-
.s-~ J..;S" .r<..;. .f ~ll- t.>l...l> :>b ~tti J d c)~ J..;S" :>~ J
Tefsir-i Sıhlbacli .s- <.5--.ı..l.ı ~ t.S"""~li .fı J ~ ~ ı;. f~ ~~ {J...l>
..:-1 ..;:...;.:..... if y.l_ç.
Bu çevirilerde altı çizili gösterilen kısımlar ortak seçilen kelimeleri
göstermektedir. Mesela "şükre erseniz" anlamında kullanılan J..;S" .r<..;. .fı ifadesi
her üç tefsirde de vardır. Aynı şekilde "azabım çetindir'' anlamındaki if y.l_ç.
..:.--1 ..:.....,:..... ifadesi de müfessirlerimizce ortak kullanılan ibarelerdendir. Ancak
"inkar/ nankörlük ederseniz" anlamını vermek için İsferayini .J.$ .ı tS::; ı .fı
ifadesine yer verirken kelimenin Arapça kökenini değil yan anlamlısını
kullanmıştır. Diğer iki tefsirde ise bu ifade ~ (.S"""l;--li .fı şeklinde ortaya
çıkmıştır. Burada da kelimenin Farsça karşılığı arannuş ve şükür, teşekkür
anlamındaki ._,...~ kelimesi olumsuzlanarak şükürsüzlük/inkit: anlamındaki
(.S""l;---1,; ifadesi kullanı mıştır.
235
KAYNAKÇA
Ahmed b. Hanbel, ei-Miisned, thk. Şuayb el-Arnaut, Müessesetü Kurtuba,
Beyrut, trs.
Aı Davud, Ali, "Tercüme-i Tefsir-i Tabeô", DMBL 1380, Cilt: XV.
Anonim, PHit M~an-ı Şi'ri Hecaf ve Arılif yi Farsi der Kımin-ı Evvel-i Hicrf, tsh.
Ahmed Ali Recai Buhar:ii, İotişarat-ı Bünyad ı Ferheng-i İran, Tahran,
1353.
Aydar, Hidayet "Kur'ao", DİA, Ankara, 2002.
Aydar, Hidayet, Kı1r'an-ı Kerim'in Terciimesi Meselesi, Kur'an Okulu Yayınlan,
İstanbul, 1996 .
.Azernuş, .Azenaş, "Tercümehayi Farisi yi Kur'an", Dairetii'I-Maarifi B11iJI1g-i
İslam~ Merkez-i Dairetü'l-Mafu:if-i Buzurg-i İslw, Tahran, 1385 .
.Azemıiş, .Azerciş, "Tercüme-i Tefsir-i Tabeô", Dairetii'I-Maarifi BlliJIIg-i İslam~
Merkez-i Dairetü'l-Maılrif-i Buzurg-i İslimi, Tahran, 1385 .
.Azemuş, .Azenaş, Tarih-i Tercüme ezArabf be Fars; Tahran, 1375.
Binark, İsmet -Halit Eren, World Bibliograpf?y ofTranslations of the Meanings of the
Hofy Q11ran Printed Translations, IR. CI CA, İstanbul, 1986.
Bosworth, Clifferd Edmuod, "Tabari", The Enryclopaedia of Isianı (Neıv Edition),
E.J. Brill, Leiden, 2000.
Bosworth, Clifferd Edmuod, "Samanids", The Enryclopaedia of Islafll (!'J'eıv
Edition), E.J. Brill, Leideo, 1995, Cilt: VIII, s. 1028;
el-Buhaô, Burhaneddin Mahmud b. Mize, ei-Mti/;ftii'I-Burhônf .fi'I-Fıkhi'nNII'man~
yrs., trs.
el-Buhaô, Ebu Abclillah Muhammed b. İsmail, ei-Cômi11's-Sahfh, thk. Mustafa
D eyb d-Boğa, Dam İbn Kesir, Beyrut, 1987.
el-Cahız, Ebu Osman Amr b. Bahr, ei-B~ôn ve't-Tebyfn, thk. el-Muhılmi Fevzi
Atvi, Dam Sa'b, Beyrut, 1968.
Danie~ Elton L., ''Manuscripts and Editions of Bal'ami's Tarjamah-i Tadkh-i
Taba:B', ]ormıal of the Royal Asiali c S ocie!J, Londra, 1990, Cilt: CXXII, Sayı:
2.
Ebu Davud, Süleyman b. Eş'as es-Sicistani, es-Siinen, thk. Muhammed
Muhyiddin Abdülharoid, Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, trs.
el-Edirnevi, Ahmed b. Muhammed, Tabakôtii'I-Mi!fessirfn, thk. Mustafa ÖzelMuammer
Erbaş, Birleşik Yayıncılık, İzmir, 2005.
236 Seyfullah EFE
el-Harnevi, ŞiMhuddin Yah.'Ut b. Abd.illah, 1lfu'cemii'I-Üdebô, Daru'l-Fikri'l-Garbi,
Beyrut, 1993
Harnidullah, Muhammed, Hi; P~ıgamber'in Altı Orijinal Diplomatik Mektrtbll, çev.
Mehmet Y azgan, Beyan Yayınları, İstanbul, 1990.
Harnidullah, Muhammed, Mecmliatii'l-Vesaiki's-Sryasfv•e, Daru'n-Nefiis, Beyrut,
1987.
Hw, Abbas Zeryab, BeijJJ-Averd, İntiş:i..rat 1 ilmi, Tahran, 1368.
İbn Hişam, Abdülmelik el-Meafiri, es-Stretii'n-Nebev!Jye, thk. Mustafa es-Sekka
vdğr., Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi, Mısır, 1955.
İbn !Gdi Şühbe, Takıyyüddin Ebu Bek.r b. Ahmed b. Muhammed, Tabakôtii{-
Şôfifyye, thk. Abdilialim H:in, Aıemü'l-Kütüb, Beyrut, 1407.
İbn Sa'd, Muhammed el-Bas ·, et-Tabakôtii'I-Kiibrô, thk. İhsan Abbas, Daru
Sadır, Beyrut, 1968. ·
İbnü'l Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman, ei-MmıtazaiJJ ji Tôrihi'J-Miilr'ik ve'i-ÜnJe!IJ,
Daru Sadır, Beyrut, 1358.
İbnü'l Esir, İzzüddin el-Cezeri eş Şeybaru, ei-Liibôb ji Teb~bi'J Ensôb, Daru
Sadır, Beyrut, trs.
el-İsferayjni, Ebıl'l-Muzaffer İmadüddin Şahfılr b. Tahir, Tacii't-Terôcim ft
Teftiti'i-K.IIr'ônli'i-Eacim, thk. Necip Miil Herevi-Ali Ekber İlahi Horasaru,
İntişarat-ı ilmi ve Ferhengi, Tahran, 1375.
I<.atip Çelebi, Mustafa b. Abd.illah, Keffli'z-Zmılin an Esômt'J-Kiitiib ve'J-Fiimln,
Daru'l-Kütübi'l-İlrniyye, Beyrut, 1992.
Komisyon, TerciitliC-i Tejsir-i Taberf, thk. Habib Yağmai, İntişarat 1 Tıls, 1356.
Ma'mer b. Raşid, CôtJ1i11 Ma'111er b. Rôrid, thk. Habibürrahman el-A'zami, elMektebü'l-İslfuni,
Beyrut, 1403.
Malik b. Enes el-Asbahi, Muvatta: thk. Muhammed Mustafa el-A'zami,
Müessesetü Zayid b. Sultan, Abu Dahi, 2004.
Mehyar, Muhammed, "Tercüme-i Tefsir-i Taberi Kühenterin Tercüme-i Kur'an
be F:lı:isi", B~inôt, Tahran, 1385, Sayı: 49/50.
Mehyar, Muhammed, "Tercüme-i Kur'an-ı Sılrabadi", B!1Jilıat, Yıl: 13, Sayı: 49-
50.
Muini, Muhsin, "Tefsir-i Sılrabadi", Danipıame-i Cihan-ı İslô"'' Cilt: VII.
Müslim, Ebıl'l-Huseyn b. Haccac el-Kuşeyri, ei-Cômi11's-Sahth, thk. Muhammed
Fuad Abdulbili, D:i.ru İhyii't-Türasi'l Arabi, Beyrut, 1954.
r
ı
ı
ı
ı
ı
ı
ı
!Vtr'an' Farsça ya Terciimesi ve İlk Farsça Tefsirler 237
Nas.ıh, Muhammed Mehdi, "Tercüme-i Ayat-; Tefsir-i Taberi ve Tefsir-i Ebıl'lFütıUı
Razi", Mecnula-i Asar-ı Kongre-i Şl!)ıh Eb/1'1-Fiitllh Razi, edt. Ali Ekber
Zernam Nejad, Daru'l-Haclis, Kum, 1384.
Nası.ô, Seyyid Hasen Sadat-Menuçehr Dinişpejôh, Hezar Sal-i Teftfr-i Paris~
Neşr-i Elburz, Tahran, 1369.
Sabbağiyan, Muhammed Cavid, Ferheng-i Terciime ve !Vssa hôyi !Vw'ô11 Miibtenô ber
Teftir'-i Ebu BekrAtfk Nf[abiin; Meşhed, 1368.
es-Sem'aru, Ebu Said Abdilikerim b. Muhammed, ei-Ensôb, thk. Abdullah Ömer
el-Barucli, Daru'l-Cinao, Beyrut, 1988
es-Serahsi, Şemsü'l-Eimm.e Muhammed b. Ahmed, ei-Mebsut, Daru'l-Ma'rife,
Beyrut, trs.
Storey, Charles Ambrose, Pernan Iiterature, Luzac & Co., Londra, 1927.
es-Sübki, Tacüddin, Tabakatii'f-Şôfi!J!J eti'I-Kiibra, thk. Mahmud Muhammed
Tan:ihi, Hecr li't Tıbaa ve'n-Neşr, yrs., 1413.
Tibawi, Abdullatif, "Is The Quran Translatable? Early Muslim Opioion", The
Muslim World, Cilt: Lll, Yıl: 1962.
Tusi, Feridun Takizade, "Tercüme-i Tefsir-i Taberi ve Erzeş i Edebi yi An"
Name-i Asitan-ı !Vtds, Meşhed, 1346, Sayı: 25.
Yahaghi, Muhammad Jafar, "An Introduction to Early Persian Qur'anic
Translations",Joumal ofQuranic Studies, Yıl: 2002, Cilt: IV, Sayı: 2.
Zadeh, Travis, "Transmission and Routinisation: Surabacli's Persian
Commentary on the Quran", The Vemacular Quran: Translation and tbe Rise of
Persian Exegesis, Londra, 2012.
ez-Zehebi, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Sf;ıem A '!ami'11-Niibe/a,
thk. Şuayb el-Arnaut, Müessesetü'r-R.isale, Beyrut, 1985.
ez-Zerlcini, Muhammed b. Abdülazim, Menôbilii'I İifôn fi Ulllmi'I-!VIl'an, Daru'lFikr,
Beyrut, 1996.
Ziya!, Ali Ekber, ''İsferayini, Ebô'l-Muzaffer", DMBİ, Tahran, Cilt: VIII.