KAZAN TATARLARINDA KİŞİ ADLARI
Özet: Bu çalışmada Kazan Tatarlarının kişi adlan yapı ve anlam bakımından
Kazan Tatarları sosyo-kültürel bağlamında İncelenmekte ve tasnif
edilmektedir.
Anahtar kelimeler: Kazan Tatarcasında kişi adları, Tatarca, Kazan
Tatarları, İsimbilim, Tataristan
Summary: This essay deals with personal names in the Kazan Tatar dialect
of Turkish, a classifıcation is made by considering the personal names’
structural aspects and socio-cultural speciflc meanings in the cultural context
of Kazan Tatars
Keywords: Personal names in the Kazan Tatarish, Tatarish, Kazan Tatars,
Onomastics, Tataristan.
1. GİRİŞ
1.1. Tatarlar ve Tataristan
Tatar adı, Ruslar ve bazı batılı araştırmacılar tarafından A sy a ’daki bütün
Türkleri adlandırmak üzere kullanılmıştır. Tatarlar ise karşılaştıkları
hristiyanlaştırma propogandasına karşı tepki olarak 19. yüzyıla kadar kendilerini
Müslüman olarak adlandırıyorlardı (Temir 1966: 418-422). Daha az olarak ise
Kazanlı, Bulgar(lı), Tatar, Türk, Mişer ve N ogay adlarını kullanmışlardır (Ceylan
1998: 11). Bugün ise Tatar adı genellikle Tataristan ve Kırım halkı için
kullanılmaktadır. 11. yüzyıldan itibaren bu bölgelere gelip yerleşen Kıpçak-Kuman
Türkleri, Bulgar Türkleri ile karışarak bugünkü Tatar Türkleri’ni meydana
getirmişlerdir (Bkz. Taymas 1988: 16-17; Özkan 1997: 144-145).
M ilât sıralarından itibaren V olga bölgesine Bulgarlar ve bazı Türk
topluluklarının geldiği kabul edilmektedir. Yerli halk olan Fin-Ugorlarla karışan bu
topluluk daha sonra M oğolların -Moğol-Türk karışımı bir orduyla- bu yerleri istilâsı
sonucu M oğol-K ıpçak topluluklarıyla karıştılar. M oğol İmparatorluğunun
bölünm esi sonucunda bu bölgede Altınordu devleti kurulmuştur. Ancak bu devlet
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Araştırma Görevlisi.
219
BÜLENT GÜL
bir M oğol devleti değil, daha çok bir Türk devleti niteliği taşımaktaydı. Çünkü
devlet içindeki Türk unsurlar çoğunluğu teşkil etm ekteydi. 14. yüzyılda tam bir
Türk devleti hâline gelen Altmordu devleti, 15. yüzyılın başlarında küçük hanlıklara
bölünm eye başlamıştır. 1437’de U lug M uhammed Han, Kazan Hanlığını
kurmuştur. Daha sonra bu hanlık 1552’de Rusların hâkim iyeti altına girmiştir.
Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyet olarak 1990 yılında kurulan
ve Orta V olga bölgesinde yer alan Tataristan, 6 8 .000 kilometrekare yüzölçüm üne
sahip bir cumhuriyettir. Tataristan, kuzeyde Mari ve Udmurt, doğuda Başkurdistan
ve batıda Çuvaşistan ile sınırdır. 1989 itibariyle Tataristan’da 3.641.742 kişi
yaşamaktadır. Bu nüfusun 1.765.404’ünü Tatarlar, 1.575.357’sini Ruslar,
134.221 ’ini Çuvaşlar, 19.106’sını Başkurt’lar ve geri kalanını çeşitli etnik gruplar
oluşturmaktadır.
1.2. Ses Farklılıkları
Tatarcada Türkiye Türkçesine göre bazı farklılıklar vardır. Arapçadan
alınma adlardaki ayın sesi, Tatarcada ^olm uştur: raJi> gali gibi. Tatarcadaki t) sesi,
Anadolu ağızlarında görülen nazal /j’dir. Yazı çevrim inde kullanm ış olduğum uz
diğer işaretler ve açıklamaları şöyledir:
â ile gösterilen açık e, Türkiye Türkçesindeki e’den daha açık ve geniş
söylenir.
ü sesi Türkiye Türkçesindeki o ’dan daha dar ve kısadır; o-u-ı arasında bir
sesi gösterir (Ercilasun 1991: 1087).
ü sesi Türkiye Türkçesindeki o’ den daha dar ve kısadır; ö-ü-i arasında bir
sesi gösterir (Ercilasun 1991: 1087).
[ sesi Türkiye Türkçesindeki /’den daha kısa, biraz geniş ( e ’ye benzer)
söylenir. Bunun yanında Tatarcada normal /se si de vardır.
1.3. Kazan Tatarlarında Kişi Adları1:
Kazan Tatarlarının kişi adlarında çeşitli dillerin etkilerini görmek
mümkündür. Bunda Tatarların geçirm iş oldukları kültürel evrelerin ve coğrafya
yönünden de çeşitli kültürlerin bu yerlerde etkili olm asının rolü vardır. Bu açıdan
baktığım ızda Tatar kişi adlarını çeşitli gruplara ayırmak mümkündür. Sattarov,
Kazan Tatar kişi adlarını şu gruplara ayırmaktadır (Sattarov 1981: 9-19):
1 İncelememizde kulladığımız adlar Sattarov’un Tatar Islmnar! Süzllgî, Tatarstan kitap niişriyatı,
Kazan, 1981 adlı sözlüğünden seçilmiştir.
220
KAZAN TATARLARINDA KİŞİ ADLARI
a) U m um î Altay Grubu: Bu grup Altay dilleri diye adlandırılan Türk,
M oğol, M ançu-Tunguz dilleri için ortak olan ve eskiden gelen kişi adlarını ve
birleşik kişi adlarını içine almaktadır.
b) Eski Türkî Grup: Bu gruba bugünkü Türk halklarında ortak olarak
kullanılan Türkçe kişi adları girmektedir.
c) Eski Tatar D ili Grubu: Genel Türkî ve Tatar leksikolojisine uygun kişi
adları grubudur. Bu gruba Bulgar-Tatar ve Kıpçak dönemlerinden beri kullanılan
adlar girmektedir.
ç) Arap D ilinden Giren Adlar Grubu: Bulgar hanı A lm ış’ın 922 yılında
İslâm dinine girm esinden sonra İdil-Kama Bulgarları Arap kişi adlarını kullanmaya
başlamışlardır. Bu tarihten itibaren Kazan Tatarlarında Arap kişi adlarını
görm ekteyiz.
d) Fars D ilinden Giren Adlar Grubu: Orta A sya, İran ve D oğu halkları ile
oluşturulan etkileşim sonucu Farsça adlar da kullanılmaya başlanmıştır. Sattarov’a
göre 10. yüzyıldan itibaren Türkçe, Arapça ve Farsça adlar arasında birleşik adlar
da oluşturulm aya başlanmıştır. Kazan Tatarlarında, ileride değineceğim iz üzere
Türkçe-Arapça, Türkçe-Farsça vb. birleşik adlar kullanılmaktadır.
e) Rus D ilinden ve Batı Avrupa Dillerinden Giren Adlar Grubu: A l’bert,
A l’bina, V il, Klara, Landış, Lena, Marat, M arsel’, Rezeda, Renat vs. Bu gibi isimler
Sattarov’a göre 1930-19 4 0 ’lı yıllardan sonra sık bir biçim de kullanılmaya
başlanmıştır (Sattarov 1981: 12).
f) 1917 Devriminden Sonra Tatar Kişi Adları Grubu: Sattarov, bu grubu
kendi içinde de bölüm lere ayırmıştır. Bazı Arap ve Fars asıllı adlar ve birleşik adlar
Tatarlar tarafından bu dönem de kullanılmaya başlanmıştır. Sattarov’a göre, Aygül,
Ayzat, Ayzîrâk, Aynaz, Çâçâk, Gülnaz, Gülçâçâk, Gülşat, Taşkın vb. adlar bu
dönem de çoğunlukla kullanılmaya başlanmıştır. Sattarov, 10. asırdan başlayarak
İslam dinine giren Bulgar-Tatarlarda kullanılmaya başlayan adları da bu gruba dahil
etmektedir: Gadil, Gali, Galim, Güsman, Dilbâr, Zübâydâ, Kamil, Kârim, Mansur,
Mâdinâ, Münir, Münirâb. (Sattarov 1981:13). Rus dilinden ve Avrupa dillerinden
giren adların da bu dönem de çoğunlukla kullanıldığını belirten Sattarov, bu adları
özel adlar ve devrim le ilgili ünlü kişilerin adlarından ve devrim düşüncelerini
anlatan sözlerden kısaltılarak oluşturulan adlar olarak iki gruba ayırmaktadır:
A l’m ir-A l’mira, Anfısa, Ayda, A l’bina, Damir-Damira, Davıt, Diana, Flor-Flora,
Floris, Lâmar-Lâmara (Lenin-Marks), Lâmira (Lenin i mirovaya revulyutsiya),
Lana, Lânar-Lânara (Lenin armiyâsâ), Lâniz-Lâniza (Leninskiye zavâtı), LânurLânura
(Lenin uçredil Revulyutsiyü), Lânuza (Lenina U l’yanova zavâtı), Lâonara,
Larisa, Liliyâ, Marat {Jean Paul Marat’dan dolayı), Marina, Marlân-Marlâna
(Marks-Lenin), Mars, M arsel’-Marsâlâ, Rübârt, Rüksana, Rüm il-Rüm ile, Rüza,
221
BÜLENT GÜL
Rüzalin-Rüzalina, Râgina, Râm-Râma (Revulyutsiya mirovayâ), Rânas, RânatRânata
(Revulyutsiyaı, nayka i trud), Râvmir-Râvmira (Revulyutsiya mirovayâ),
Rita, Sirâna, Stâlla, Svâtlana, V il-V ilın-V ilîna ( Vladimir İ l’iç Leniri), V înîra, VilorVilora
( Vladimir t l’iç Lenin organiztor revulyutsin), Zâmfira, Zamfira, Zamira,
Zarâma vb. (Sattarov 1981:17-18).
2. YAPI BAKIMINDAN KİŞİ ADLARI
2.1. Tek Sözcükten Oluşan Kişi Adları:
Bunlar Türkçe ve çeşitli dillerden girm iş olan adlardır: Abay (Abatay),
Abaz (A bbas), Abdulla, A dil, A dilâ, A gaz, Ahir, Alm aş, Altın, Anar-Anara, Ardaş
(Aradaş), Arslan, Arzu, A siyâ, Asman, Atilla-Attila, Atsız, Avan, Aydar (Haydar),
Aydın, Azam at, Azat, A zim , Azim â, Bayram, Bahadir, Bakıy, Banu, Barçın, Battal,
Bazirgân-Bazarkân, Bibi, Çağatay, Çıngız, Çura, Dârviş, Dana, Dâwlât, Dilara,
Dilavâr, Dilbâr, Fâridâ, Fâridun, Fârit, Fâwzi-Fâwziyâ, Faysal, Fahir, Fatih,
Fatıyma, Fazilât, Firdâvvsi, Firdüs, Firgat’, Firuz, Gül, Gârây, Gâwhâr, Gabbas,
Gabdulla, Gabit-Gabidâ, Gadıl, Gali, Galim-Galimâ, Gam âl/Gamâliyâ (A m el),
Gani-Ganiya, Gazanfar, Gazi, G aziz-G azizâ, Güfran, Gümîr, Gümâr, Güsman, Han,
Hazan, Kürt-Kurt, Kütlı, Kütlık, Küyaş, Kübra, Küçîk, K üm îş, Kaçmas, Kadîr,
Kadriyâ, Kaldı, Kalmış, Kamal, Kam il-Kam ilâ, Kanak (kaym ak), Kaplan, Karay,
Kârim-Kârimâ, Kazan, K ılıç, Kunay, Lâbib-Lâbibâ, Haci, Hakim-Hakimâ, Lala,
Halis, Lükman, M ügammâr, Mükârrâm, Mükaddâr, Mükaddâs, Mühâmmât,
Mühtârâm, Mâdinâ, M âhbüb-Mâhbübâ, M âlik, M ânzil, M aksud, M alik-M alikâ,
Mamat-M âmât, M amay (M uham med), Mansur, M izan, Mükatdâr, M ühlis-M ühlisâ,
Mürat, M üstafa, Müzaffar, M ulla, Nâbi, N âcip-N âcibâ, Nârkis, Nâsrâtdin, Nâwruz,
Nadidâ, Nadir, N ig ’m et, Nüsrât, Nur, Pakizâ, Rüstâm, Râcâp, Râmzi, Râsül, Râşat,
Râyhan, Rahman, Ramazan, Rişat, Ruslan (Arslan'm Rusçalaştırılmış şekli), Sâfâr,
Sâlim, Sâlvi, Sârvâr, Sârvât, Sâwdâ, Saban, Sabir, Safa, Sami, Satış, Sitarâ, Sültan,
Şührât, Şükran, Şaban, Şadi, Şadiyâ, Şahbaz, Şakir-Şakirâ, Şamil, Şirin, Tügrul,
Tüman, Türgın, Türsın, Tüzak, Tîlâk, Tabib-Tabibâ, Tahir-Tahirâ, Talib, Tat),
Tagatmış, Tanış, Tatlı, Taym as, Tilm iz, Timîr, Tufan, Tugan, Tukay, Tuktamış,
Turay, Turgay, Uraz, Vacip-V acibâ, Y üsıf, Yüzikây, ZÜbârcât, Zübâydâ, ZülalZülalâ,
Zühal, Zülayha, Zülmât, Zührâ, Zahid-Zahidâ, Zâki-Zâkiyâ, Zâynâp, Zinnât,
Zıya.
2.2. BİRLEŞİK SÖZCÜKLERDEN OLUŞAN KİŞİ ADLARI
Bu grup iki sözcükten oluşan kişi adlandır.
2.2.1. Türkçe+Türkçe Birleşik Kişi Adları:
A cunbay, Agabay, Agahan, A giş-A gış (ak+iş), Akarslan, Akbars, Akbaş,
Akbatır, Akbay, Akbuga, Akbulat, Akçulpan, Akçura, Akgârây, Akkam (ak+kam),
222
Akkılıç, Akkübâk, Aktar), Aktagay, Aktimîr, Aktugan, Akhan, Alıparslan, Altar),
Altıbay, A ltınay, Altınbay, Altınbuga, Altmgârây, A ltış, Altugan, Arslanbâk,
Arslanbay, Atabâk, Atabay, A ybık-A ybik-A ybâk, Aybaktı, Aybars, A ybaş, Aybikâ,
Aybikâç, A ybuga, Aykün, Aytaş, Aytim îr, Aytirâk, Aytugan, A ytugay, A yyüldız,
Bükâyhan, Bâyrâmbay, Balbikâ, Ballıbay, Bars, Barsbay, Barsbuga, Barsbuga,
Barshan, Bayarslan, Bayaslan, Baybars, Baybatır, Baybürî, Baygârây, Baykütlı,
B aykılıç, Baykuçkar, Bikbars, Bikbatır, Bikbuga, Çurabatır, Çurabay, Çurabulat,
Çurahan, Gârâybâk, Gârâyhan, Hanbâk, Hanbikâ, Hanbirdî, Hanbulat, Hangârây,
tgızbay, İglzbikâ, Kabanbâk, Kabanbay, Kaldıbay, Kaldıbikâ, Kambulat,
Kaplanbâk, Kaplangârây, Karaarslan, Karabars, Karabatır, Karabay, Karabirdı,
Karabulat, Karaçâç, Karaçura, Karataş, Karatimîr, Karahan, Karlıhan, Kazanbâk,
Kazanbay, Kılıçarslan, K ılıçbay, K ızılbay, Kurtaş, Kurtay, Kütlıbars, Kütlıbay,
Kütlıbikâ, Kütlıbirdı, Kütlıbuga, Kütlıgârây, K ütlıgildı, Kütlıkazan, Kütlıhan,
Küçîkbay, Küçbatır, K üm îşay, Künbay, Künbikâ, Künbirdı, Küntimîr, Küntugan,
Mirjlibay, M iglibikâ, Sagınbay, Sagınbikâ, Sarıbâk, Sarıbala, Sarıbuga, Türbatır,
Türbay, Türsınbay, Türsınbikâ, Tüzbay, Tılâkbay, Tîlâkbirdî, Tagbatır, Tagbikâ,
Tagçı, Tagçıbay, Tagçulpan, Tarjsan, Tarjtaş, Tanay, Tatlıbay, Tatlıbikâ, Tatlıkildî,
Taybâk, Taybars, Taybikâ, Tayhan, Timîrbâk, Timîrbay, Timîrbikâ, Timîrbulat,
Timîrgârây, Timîrkütlık, Timîrtaş, Timîrhan, Tinbars, Tinbay, Tinbikâ, Tinbulat,
Tinkildı, Tintugan, Tinhan, Tuganay, Tuganbay, Urazbâk, Urazbirdı, Urazhan,
Urtabay, Yürtbagış, Yürtlıbay, Y üzlîbay, Y üzlıbikâ, Y îgıtbay, Yîlkıbay.
2.2.2. Türkçe+Arapça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
Akdâwlât, Akmürat, Akmulla, Aknazar, Aksâyît, Arslangazi, A ygali,
Aymürat, Aymühâmmât, Aynur, Aysültan, Ayzührâ, Bâyrâmgali, Bayâhmât,
Baydâwlât, Baygali, Bayislam , Baynazar, Gârâynur, Handâwlât, Hanmürat,
Kütlıgali, K ütlıvâli, M igligali, M igligazi, M iglikamâr, M iıjlivali, Sabangali,
Tarjsültan, Tim îrgali, Timîrvâli.
2.2.3. Türkçe+Farsça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
A lçirâ (al+F. çehre), Altınşa, Aybanu, A ybibi, A ygül, A yguca, Aymürza,
A ynaz, A yzadâ, Bürcan (böri+can), Baycan, Bayguca-Bayhuca, Gârâyşa,
Kütlıbanu, Kütlımârdan, Kütlımurza, Kütlışa, Karahuca, M iglibanu, M iglican,
M igliruy, Mirjlişa, Tatlıcan, Timırcan, Timlrşa, Urazgül, YÛzlibanu.
2.2.4. Arapça+Türkçe Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
Allabirdî, Bakıyhan, Dâwlâtbay, Dâwlâtbirdı, Dâwlâtgârây, Dâwlâttıan,
Fatihgârây, Gabdılbay, Gabdılgârây, Gabdîtukay-Gabtukay, Gabdullahan,
Gadılbâk, G adılbay, Gadtlbikâ, Gadılbirdı, Gadîlgârây, Gadîlhan, Galimbâk,
Galim bay, Galimhan, Galihan, Ganibay, Gümârbay, Gümârbikâ, Gümârhan,
Gümîrbay, Gümîrbikâ, Hâkimhan, Hâmithan, Hacibay, Hacigârây, Hakbirdf,
KAZAN TATARLARINDA KİŞİ ADLAR]
2 2 3
BÜLENT GÜL
Hakbulat, Hodaybirdı, Kârimbay, Kârimhan, Kadîrbay, Kadîrbikâ, Kamârbikâ,
Kamalâtdin, M âwlabirdı, Müratbâk, Müratbirdı, Mürathan, M âhbübbikâ, Mullabâk,
M ullabay, M ullabirdı, M ullagârây, M ullahan, M usabay, Musahan, Mübarâkhan,
Mühâmmâthan, Nadirbay, Nadirhan, Nişanbay, Nurbâk, Nurbikâ, Nurgârây, Nurlı,
Nurlıbikâ, Nurhan, Rahmanbay, Râhimbâk, Râhimbay, Râhimgârây, Sabirhan,
Sâfârbay, Sâlimbâk, Sâlimbay, Sâlimgârây, Sâlimhan, Sültanbâk, Sültanbay,
Sültantimîr, Sültangildî, Yüsıfbay, Yüsıfhan, Zâynâpbikâ.
2.2.5. Arapça+Arapça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
A m anulla, Azamatulla, Dâwlâtgali, Gabbasgali, Gabdılcâbbar, Gabdılcâm il,
Gabdîlgafur, Gabdîlnâbi, Gabdîlnur, G abdîlvâli, Gabdılvahap, Gabdînur,
Gabdırâşit, Gabdîrâzzak, Gabdlrahman/Gabdrahman, Gabdıssâlam,
Gadîlm ühâmmât, Galimürat, Galimühâmmât, Galim ulla, Galinur, Galihâydâr,
G azigali, Gazikamal, Gazimürat, Gazimulla, Gazinur, Gümırrdâwlât, Güsmangali,
Güsmanhuca, H acigali, Hacimürat, Hakmulla, Lütfulla, Mühâmmâtfatih,
M ühâmmâtgali, Mühâmmâtnâbi, Mühâmmâtnur, M ühâmmâtvâli, M ullagali,
M ullahâsân, M usagali, Nüsratulla, Nasrulla, N ig ’metulla, Nizamâtdin, Nurdâwlât,
Nurgali, N urgazi, Nurvâli, Nurhâsân, Nurhak, Sültanmürat, Sültannâbi, Vâlinur,
Vâlirâsul, Vâlirahman, Y üsıfgali, Zülcamal, Zülkârim, Zülkamâr, Zülkamal,
Zülkam ay, Zıyatulla.
2.2.6. Arapça+Farsça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
Fatihcan, Gabdılcan, Gabdîlhuca, Gabdullacan, Gabitcan, Gadîlbanu,
Gadîlmürza, Gadılşa, Gadılhuca, Hâkimşa, Hâkimzadâ, Hâmitşa, Kârimcan,
Kârimşa, Kadîrbanu, Kadırşa, Kadricihan, Kamârbanu, Kamârgül, Kam ilcan,
Müratşa, Mübarâkcan, Mübarâkşa, Mühâmmâtcan, Mühammâtşa, M ullacan,
Nurbanu, Nurcan, Nurgül, Nurhuca, Nurzadâ, Râhimzada, Sültanbanu, Sültanşa,
Sabircan, Tahirzadâ, Y üsıfcan, Zülbâhar, Zülfinaz, Zâynâpbanu, Zinnâtbanu,
Zinnâtcan.
2.2.7. Farsça+Farsça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
Abruy, Bibibanu, Bibigül, Bibigülbanu, Dilbârbanu, Firuzşa, GÜlbanu,
Gülcan, Güldana, GÜlruy, Gülsârvâr, Lalâgül, Mârdancan, Mârdanşa, Mirbanu.
2.2.8. Farsça+Arapça Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
A bılhâyât, Bibigayşâ, Bibinur, Bibizâynâp, GÜlcamal, Güldâwlât,
Gülrâyhan, GÜlzahidâ, Gülzaman, Mürzagali, Mürzavali, Mirfatil), Mirgali,
M irgazi, Mirhâsân, M irzavâli, N âwruzgali, Şagali (Şah+ali), Şatmürat, Şirâhmât,
Şirgazi.
2 2 4
KAZAN TATARLARINDA KİŞİ ADLARI
2.2.9. Farsça+Türkçe Sözcüklerden Oluşan Kişi Adları:
Arzubay, Gülçâçâk, Gülhan, Kâncâkildî, Mürzabay, Mürzahan, Mirarslan,
Mirgârây, Mirzabâk, M irzabay, Mirzabirdı, Mirzahan, Nâwruzbay, Nâwruzbikâ,
Nâvvruzhan, Rüstâmhan, Rüstâmbay, Şahbazgârây, Şirarslan, Şirhan.
3. ANLAM ALANLARI BAKIMINDAN KİŞİ ADLARI
3.1. Dini İnanç Taşıyan Kişi Adları:
İnsanlar inandıkları, üyesi oldukları dinin kutsal kişilerinin adlarını ve dinle
ilgili adları çocuklanna vermektedirler. Tatarlar da inandıkları dini ve din
büyüklerini ululam a am acıyla dini adları kişi adı olarak kullanmaktadırlar. İslâm
dinine bağlı olan Tatarlar arasında da çoğunlukla, İslâm dinine ait adları ve
Kur’an’da da geçen ve müslümanlarca da kutsal sayılan Yahudiliğe ve
Hıristiyanlığa ait olan Musa, M eryem, İbrahim, Y u su f vb. adları da görmekteyiz:
Amanulla, A ygali, Aymühâmmât, Azamatulla, Bâytulla, Bayâhmât, Bayislam ,
Baymühâmmât, Fatıyma, Güfran, Gümâr, Gümârbay, Gümârbikâ, Gümârhan,
Güsman, Güsm angali, Güsmanhuca, Gabbasgali, Gabdılbay, Gabdılcâbbar,
G abdılcâm il, Gabdılgafur, Gabdîlnâbi, Gabdllnur, Gabdîlvâli, Gabdılvahap,
Gabdılhuca, Gabdîrâşit, Gabdîrahman, Gabdîssâlam, Gabdulla, Gabdullacan,
Gabdullahan, Gali, Galimürat, Galimulla, Galinur, Galişa, Galişir, Galihâydâr,
Galihan, Hakmulla, Halit-Halidâ, İbrahim, Kadîr, Kamalâtdin, Karâmâtulla,
Lütfulla, M üstafa, Mühâmmât, M ühâmmâtcan, M ühâmmâtgali, Mühâmmâtnâbi,
Mühâmmâtnur, Mühâmmâtşa, M ühâmmâtvâli, Mühâmmâthan, M âr’yâm , MamatMâmât,
M usa, M usabay, Musahan, Nüsratulla, Nasrâtdin, N ig ’mâtulla, Nizamâtdin,
Râsül, Râhimbâk, Râhimbay, Râhimgârây, Rahman, Rahmanbay, Vacip-V acibâ,
Y üsıf, Y üsıfbay, Y üsıfcan, Y üsıfgali, Yüsıfhan, Zâkâriya, Zıyatulla.
3.2. Dilek Bildiren Kişi Adları:
Tatarlar, çocuklarının iyi huylu, güzel karakterli, saygın kişiler olmaları ve
mutluluk içinde yaşamaları amacıyla, anlam yönünden iyiyi, güzeli karşılayan
çeşitli adları kullanmaktadırlar: A bız, Abızbay, Abızbikâ, Abızgârây, Abızhan,
Abruy, A dil-A dilâ, Agabay, Agahan, A giş, Akbatır, Akbay, Akçulpan, Akçura,
Akdâwlât, Akgârây, A kkılıç, Akmürat, Akm ulla, Aknazar, Akhan, Altag, Altınay,
A ltm bay, Altm gârây, Altınşa, Atabâk, Atabay, A ybîk-A ybâk, Aybaktı, Aybanu,
Aybars, A ybibi, Aybikâ, Ayçâçâk, A ydın, A ygali, A yguca, A ygül, Aykün,
Aymürat, A ynaz, Aynur, Aysültan, Aytaş, Aytugan, A yyüldız, Ayzührâ, Ayzadâ,
A zim -A zim â, Bakay, Balbikâ, Ballıbay, Bayarslan, Baybars, Baycan, Baydâwlât,
Baygârây, Baygali, Baykütlı, Baykılıç, Baynazar, Bayhuca, Dâwlât, Dâwlâtbay,
Dâwlâtbirdî, Dâwlâtgârây, Dâwlâtgali, Dana, Dilara, Dilbâr, Dilbârbanu, Fâridâ,
Fâridun, Fazilât, Gadıl, Gadılbak, Gadılbanu, Gadılbay, Gadılbikâ, Gadılbirdî,
Gadılşa, G adılşa, Gadîlhan, Galim, Galimbâk, Galim bay, Galim can, Galimşa,
2 2 5
BÜLENT GÜL
Galimhan, Gani, Ganibay, Ganişa, Gülzar, Gül, Gülbanu, Gülcan, Gülçâçâk,
Güldâwlât, Güldana, Gülruy, Gülsârvâr, Gülhan, Güzâl, Güzâlbay, Güzâlbikâ,
Hakim, Hakimhan, Hâkimşa, Hâmithan, Kadîrbay, Kadîrbikâ, Kadriyâ, Kamârgül,
Kamalâtdin, Kamal, Kam ilcan, Kamil-Kamilâ, Kanak (kaymak, tatlı), Kazan {nzıklı
olsun diye), Kazanbay, Kazanbâk, Kârimbay, Kârimcan, Kârim-Kârimâ, Kârimşa,
Kârimhan, Kütlı, Kütlıbâk, Kütlıbanu, Kütlıbay, Kütlıbikâ, Küthgârây, Kütlıkazan,
Kütlışa, K ütlıvâli, Kütlıhan, Küyaş {aydınlık), Künbay, Künbikâ, Künbirdı, Mahidâ,
M ulla, M ullabâk, M ullabay, Mullahâsân, Mübarâkcan, Mübarâkhan, Mükaddâs,
Nadidâ, N azlı, Nur, Nurbâk, Nurbanu, Nurbikâ, Nurcan, Nurgül, Nurgazi, Nurlı,
Nurlıbanu, Nurhak, Nurhan, Pakizâ, Sâlim, Sâlimbay, Sârvât, Sültan, Sültanbâk,
Sültanbay, Şakir, Şakirâ, Şamil, Şührât, Tatlıbâk, Tatlıbay, Tatlıbikâ, Urazbâk,
Urazbay, Urazbikâ, Urazhan, ülıhan, Vâlinur, Vâlirahman, Yüzlibanu, Yüzlibikâ,
Zahid-Zahidâ, Zâki-Zâkiyâ, Zülbâhar, Zülkârim, Zülkamâr.
3.3. Kahramanlık Belirten Kişi Adları:
Tatarların kullandıkları kişi adlarında görülen bir özellik de, çocukların
cesur, kahraman, toplum tarafından saygı gören insanlar olm ası dileğiyle, hem
anlam yönünden bu özellikleri taşıyan adları hem de tarihi kişiliklerin adlarını
çocuklarına vermeleridir: Agahan, Atilla-Attila, Akbatır, Akbulat, Akgârây,
A kkılıç, Aktim îr, Aybâk, Aybars, Aytaş, Aytim îr, Azamat, Azamatulla, A zim -
A zim â, Bahadir, Batırgârây, Batırşa, Battal, Baybatır, Baygârây, Baykılıç, Bükây,
Bükâyhan, Çağatay, Ç m gız, Fatih, Fatihgârây, Firdâwsi, Gazanfar, Gazi, Gazigali,
Gazimürat, Gazinur, Gârây, Gârâybâk, Gârâynur, Gârâyşa, Gârâyhan, Hanbulat,
Hangârây, Küçbatır, K ılıç, Kılıçarslan, M üzaffar, M âlik, Mirgârây, M irgazi,
Rüslan, Rüstâm, Rüstâmbay, Rüstâmhan, Sâlahatdin, Sâlim, Sâlimbay, Sültan,
Sültanbâk, Sültanbay, Sültantimîr, Timîr, Timîrbâk, Timîrbay, Timîrbikâ,
Timîrbulat, Timîrkütlık, Timlrşa, Timîrtaş, Timîrhan, Tinbulat, Turbatır, Uraz,
Urazbâk, Urazbay.
3.4. Renklerle Kurulan Kişi Adları:
Renklerin taşıdıkları önem ve anlam bilinmektedir. M eselâ Türk kültüründe
ak renk; çocuğun ak, tem iz, sa f ve bahtlı olm asını belirtmektedir. Tatarlarda da, bu
tür istekleri ve çocuğun fizikî özelliklerini belirtmek için renk adlarıyla birlikte
kurulmuş çeşitli birleşik kişi adları kullanılmaktadır: Akarslan, Akbaş, Akbatır,
A kbay, Akbuga, Akbulat, Akçulpan, Akçura, Akdâwlât, Akgârây, Akkanı, Akkılıç,
Akmürat, Akmulla, Aktimîr, Aktugan, Akhan, Karaarslan, Karabatır, Karabay,
Karabirdî, Karabulat, Karaçâç, Karaçura, Karadan, Karasuca, Karay, Kızılbay,
Sarıbâk, Sarıbala, Sarıbuga.
2 2 6
KAZAN TATARLARINDA KİŞİ ADLARI
3.5. Hayvan Adlarıyla Kurulan Kişi Adları:
Tatarlar, çocuklarının güçlü, sağlam yapılı olmaları dileğiyle, kuvvet ve
cesaretin sem bolü olan hayvanların adlarını, çocuklarına vermek suretiyle Türk ve
Tatar kültüründe yer alan hayvanların adlarını da, ad olarak kullanmaktadırlar.
Çocukların bahtlı, kutlu, saygın olmaları ve güçlü kuvvetli olmaları am acıyla
kurulan bu birleşik adlar şunlardır: Akarslan, Akbars, Akbuga, Alıparslan,
Altm buga, Arslan, Arslanbâk, Arslanbay, Arslangazi, Aybars, Aybuga, Bars,
Barsbay, Barsbuga, Barshan, Bayarslan, Baybars, Bibars (bâk+bars), Bikbars,
Bikbuga, Bürcan (Börü+can), Kaplan, Kaplanbâk, Kaplangârây, Karaarslan,
Karabars, Kürt-Kurt, Kütlıbars, Kütlıbuga, Kurtaş, Kurtay, Ruslan, Sanbuga,
Şünkar, Şahbaz, Şirarslan, Şirgazi, Şirhan, Taybars, Tinbars, Tügrul.
3.6. Çocukların Yaşaması İçin Verilen Kişi Adları:
Çocukları ölen aileler, yeni doğan çocuklarının da ölm em esi isteğiyle, Kaldı,
Kaldıbay, Kaldıbikâ, Kalmış, Kaçmas, Türbatır, Türbay, Türgın, Türsın, Türsmbay,
Türsınbikâ vb. adları kullanmaktadırlar. Şer güçlerin çocukları öldürm emesi için de
çocuklara, A kkılıç, Alm aş, A tsız, Baykılıç, Bürcan, K ılıç, Kılıçarslan, Kılıçbay,
Sagınbay, Sagmbikâ, Satış, Taymas (ölmez çocuk), Tüzak {şer güçlere karşı) vb.
adları vermektedirler. Tatarlar ayrıca dilekleri yerine geldiği için ve çocuklarının
uzun ömürlü olmaları için, Abılhâyât, A giş, Allabirdî, Amanbay, Amanulla, Arzu,
Arzubay, Bakay (beka+ay), Dirjgîz, Gümîr, Gümîrbay, Gümîrbikâ, Gümîrdâwlât,
Gümîruzak, Hakbirdî, Hanbirdî, Hodaybirdî, Künbirdî, Müratbâk, Müratbirdı,
Müratşa, Rânat-Rânata, Tılâkbay, Tîlâkbirdı, Tinbay, Tinbikâ, Yürtbagış, Yürtlıbay
(yurdu olan manasında) vb. adları vermektedirler.
3.7. Doğum Zamanıyla İlgili Kişi Adları:
Çocukların doğdukları gün veya zamanı hatırlama isteği ve o günün
önem ini, anlamını çocuklara da hissettirmek amacıyla çeşitli adlar, çocuklara kişi
adı olarak verilmektedir: A gaz (/. çocuğa ‘baş, başlanışX Akşübat {Şubat ayında,
karlı zamanda doğana), Aktag {Tan atarken doğana), Altat], Altış (6. çocuğa),
Altugan {1. doğana), Ardaş/Aradaş {ilk kız çocuktan 4,5 sene sonra doğan erkek
çocuğa), Ahir {sonuncu çocuğa), A ybaş {aybaşında doğan çocuğa ve ay gibi parlak
olsun diye), Küntugan, Karlıdan {kar zamanında doğana), Nâwruz, Nâwruzbay,
Nâwruzbikâ, Nâvvruzhan, N ugay (m og. 12 hayvan yılı), Nugaybâk, Râcâp,
Ramazan, Sâfâr, Sâfârbikâ, Saban, Sabanbay, Sabangali {Saban, ekip biçme
zamanında doğan çocuğa veriliyor. Baharda saban törenleri de yapılıyor;), Şaban,
Tüman {dumanlı günde doğana), Tadatmış, Tai]batır, Taıjbikâ, Tarççulpan,
Tarjsültan, Urtabay {ortanca çocuğa), Y îlkıbay {atyılında doğana).
2 2 7
BÜLENT GÜL
3.8. Çocukların Fizikî Özelliklerini Belirten Kişi Adları:
Tatarlarda çocukların fizikî özelliklerini belirten adlar da kişi adı olarak
kullanılmaktadır. Vücudunda ben olan çocuklara, Mirjlîbanu, M iglıbay, Mitjlıbikâ;
ikiz doğan çocuklara, İgîzbay, İgîzbikâ; küçük veya za y ıf doğan çocuklara, Küçîk,
Küçîkbay; ayak veya el parmaklan altı olana, Altıbay; saç veya yüz rengine göre de
Karaçâç, Sanbala, Sanbuga vb. adlar verilmektedir.
Kaynaklar
CEYLAN, Emine (1998)‘Tatarlar ve Tatarca”, Çağdaş Türk Dili, 121: 11-18.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (1991) “Tatar Türkçesinin Kısa Grameri”, Karşılaştırmalı Türk
Lehçeleri Sözlüğü /, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1087-1096.
ÖGEL, Bahaeddin (1974) ‘Tatar”, İslam AnsiklopedisiXII/I: 50-56.
ÖZKAN, Nevzat (1997) Türk Dünyası Nüfus-Sosyal Yapı-Dil-Edebiyat, Kayseri: Geçit
Yayınları.
RASONYİ, Laszlo (1996) Tarihte Türklük, (4. Baskı) Ankara: TKAE Yayınları.
SATTAROV, G. F. (1981) TatarİsimnârîSüzlıgi, Tatarstan Kitap Nâşriyatı, Kazan, ss. 256.
TATARISCH-DEUTSCHES WÖRTERBUCH (1989) Wiesbaden.
TATARSKO-RUSSKIYSLOVAR’ (1966), Moskva.
TAYMAS, Abdullah Battal (1988) Kazan Türkleri, Ankara.
TEM İR, Ahm et (1966) “Fr. W. R a d lo ff un Kazan Raporları”, Arat İçin, Ankara:
418-422.
TEM İR, Ahm et (1974) “Tatarların Y ayılışı”, İslam Ansiklopedisi XII/1: 56-58.
2 2 8