MECÛSÎ DÜNYA GÖRÜŞÜNDE İNSANIN KONUMU

DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
(DÜSBED) ISSN : 1308-6219
Nisan 2015
YIL-7 S.13


Öz
Din, insan hayatının her anını kuşatmakta ve onun evreni algılama şeklini belirlemektedir.
Farklı tanrı anlayışlarına sahip olmalarına rağmen dinlerin en etkili unsuru yine onların sahip olduğu
tanrı anlayışıdır. Bu durum bütün dinler için geçerlidir. Binlerce yıl içerisinde kuruluşunu
tamamlamış olan Mecûsîlik, çift kutuplu bir tanrı anlayışına sahiptir. Zerdüşt döneminde monoteist
bir eğilim gösteren bu din, Zerdüşt sonrası dönemde düalist bir biçime dönüşmüştür. Çift tanrılı bir
dünya görüşünü savunması Mecûsîliğin insana verdiği konumu da etkilemiştir. Mecûsî inanç
sisteminde insan, Ahura Mazda ve yardımcılarının yanında yer alarak kötülüğe karşı, Ehrimen ve
yardımcılarına karşı, mücadele etmekle yükümlüdür. Bu dine göre insan hangi tarafta yer alacağına
kendi özgür iradesiyle karar vermektedir.
Anahtar Sözcükler Mecûsî, Ahura Mazda, Ehrimen, Dünya Görüşü, İnsan
MADJUSÎ WORLDVIEW AND LOCATION OF HUMAN IN THE
RELIGION
Abstract
Religion covers every moment of human’s life and determines his perception of the
universe. Despite having different conceptions of god, the most effective element of religions is their
understanding of god. This is the way for all religions. Madjus that completed its foundation in
thousand of years has dipole understanding of the god. This religion showed monotheist trend during
Zarathustra and transformed into a dualistic form after him. Its defense of double theistic worldview,
has affected the location of human in the religion. In Madjus belief system, human is obliged to be
with Ahuramazda and his assistants against Ahriman and his assistansts. According to this religion
human decides by his own free will, of which side he will be in favour.
Key Words Madjusî, Ahura Mazda, Ahriman, World view, Human
Giriş
Bir kişinin ya da bir grup insanın evren, Tanrı, insanlık, gelecek ve benzeri
konularda sahip olduğu inançlar, düşünceler, tavırlar ve değerler bütünü dünya
görüşü olarak ifade edilir.1 Kişinin içinde yaşadığı dünyaya bakışını, onu
değerlendirme biçimini, etkileyen dünya görüşü bunların yanında, insanın içinde
yaşadığı toplumdaki bireysel ilişkileri ve faaliyetlerini düzenlemesine varıncaya
kadar kuşatıcı ve kapsamlı bir bakış açısı sunmaktadır. Bu bakış açısı ve
değerlendirmeler, insanın din ve inancına göre şekillenmekte, din, ideoloji ve
felsefe insanın “dünya görüşü”nü biçimlendirmektedir.
Her dinin, her inanç sisteminin, müntesiplerine sunduğu bir dünya görüşü
ve bu dünya görüşü içerisinde insanı yerleştirdiği bir konum vardır. Bu bağlamda
bir insanın dini ve inancı, onun kâinata karşı en yüksek tavrı, onun tüm eşyayı

 Yrd. Doç. Dr., Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretmenliği Bölümü, hkhayreddin@gmail.com
1
Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2000, s.294. Bir kişi, grup
veya toplumun, varoluşun niteliğine ve hayatın anlamına ilişkin sorulara verdiği bilinçli
veya bilinçsiz cevapların tümü. Bkz Ömer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi
Yayınları, Ankara 1997, s.69.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
91
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
idrakinin özetlenmiş anlam ve kavramı olmaktadır. 2
Bu iki durum, kanaatimizce
dinlerin tanrı anlayışları tarafından belirlenmiştir. Bilindiği gibi dinlerin en önemli
belirleyicisi tanrı anlayışlarıdır. Tanrı anlayışı, dinlerin hem evren algısını hem de
insana bakışını etkilemektedir. Tarih boyunca ortaya çıkmış bütün dinlerde bu
durum görülmüştür. Bu bağlamda ortaya çıktığı ilk dönemlerde monoteist bir
eğilim göstermesine rağmen tarihsel süreç içerisinde düalist bir inanç sistemine
dönüşen Mecûsîlik dininin de, oluşturduğu düalist bir dünya görüşü vardır. Bu
dünya görüşünün kuruluşu, asırlarca sürmüştür. Zerdüşt dönemi hatta Zerdüşt
öncesi Hint-İran inançları ile başlayan bu süreç Sasaniler zamanında son şeklini
aldığı için “Mecûsî Dünya Görüşü” ifadesinden Sasaniler ve sonrasında ortaya
çıkan düalist dünya görüşü anlaşılmaktadır.
Bu makalede, Mecûsî Dünya Görüşünün, kuruluşu, özellikleri ve insanın
bu dünya görüşündeki konumu incelenmiştir. Çalışma üç bölüm ve sonuç
kısmından oluşmaktadır. Birinci Bölümde Mecûsî Dünya Görüşünün kuruluşu,
ikinci bölümde Mecûsî Dünya Görüşünün Özellikleri, üçüncü bölümde Mecûsî
Dünya Görüşünde İnsanın konumu incelenmiş, makale sonuç bölümü ile
bitirilmiştir.
1. Mecûsî Dünya Görüşünün Kuruluşu
Kuruluşu asırlarca süren ve düalist bir inanç sistemine sahip olan Mecûsîlik
dini incelendiğinde, bu dinin Zerdüşt’ün monoteist öğretilerinin, antik Ari
inançları, eski İran kültürü ve tarihsel süreç içerisinde karşılaşılan diğer dinlerle
etkileşime geçerek ortaya çıkmış olduğu görülecektir.3 Bu inanç sistemi üç
temelden beslenmiştir. Bunlar:
1- Asıl temeli teşkil eden Hint-Avrupa inançları.
2- Bunların üstüne yerleşmiş Zerdüşt ilkeleri.
3- Dışarıdan alınmış unsurlar Semitik, Mezopotamya vb.4
Mecûsîliğin tarih sahnesine çıktığında dahi oldukça eski bir din olduğunu
ifade eden Mary Boyce’a göre bu din, ilk öğeler ile daha sonra eklenmiş unsurlar
birleşmiş bir halde, bir inanç harmanı görünümündedir.5
İlk harcı oluşturan Hint-
İranlılar yani Antik Ariler, tabiatı, yıldızları, güneşi, ayı, nehirleri vb. tabiat
cisimlerini tanrılaştıran bir inancı benimsemişlerdi. Tabiatta bir düzen ve çatışma
olduğuna inanmış olan Antik Arilere göre iyi tanrılar ile kötü tanrılar arasında bir
mücadele vardı.6

2 William P. Alston “Din”, Çev.: Günay Tümer, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
Yıl: 1970, c. 18, s.164. Wilfred Cantwell Simth’e göre bir insanın imanı, sadece geleneğinin
ona ifade ettiği şey değil; geleneğin ışığında evrenin ona ifade ettiği anlamdır. Bkz Emir
Kuşçu, Din Fenomenolojisi Wilfred Cantwell Smith Örneği, Sarkaç Yayınları, Ankara 2011,
s.151.
3 Şinasi Gündüz, “Mecûsîlik”, DİA, c. 28, Ankara 2003, s. 279-283.
4 Haluk Hacaloğlu, Zerdüşt Ahura Mazda, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 1995, s. 68.
5
Mary Boyce, Zoroastrians Their Religious Beliefs And Practices, USA 1979, s.1-2
6 The Sacred Books Of The East, The Zend Avesta Part I The Vendidad, c. 4, İngilizceye çev: James
Darmesteter, Oxford 1895, Introduction bölümü, s. lvii.
düsbed
Hayreddin KIZIL
92
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Bu düalist inanç sistemi Zerdüşt dönemine kadar sürmüştür. Zerdüşt,
öğretisini yaymaya başladığı dönemde bu inançları reddederek arı bir monoteizmi
ve belirli bir ahlak sistemini öğütlemiştir. Bu durum kendisine isnad edilen
Gathalar’dan anlaşılmaktadır.7
Fakat kendisinden sonraki dönemlerde Zerdüşt’ün
monoteist öğretisi kaybolmuş Antik Ari inançlarına dönüş başlamıştır.
1.1. Antik Düalizme Dönüş
Zerdüşt sonrası dönemdeki değişime ait ilk bulgular Ahamenişler’e/Persler
(M.Ö. 550–330) ait farklı dönemlerden günümüze kalan yazıtlarda somut bir
şekilde görülmektedir. Ahamenişler’in ilk dönemlerine ait yazıtlarda sadece Ahura
Mazda’ya “tanrıların en büyüğü” olarak yakarılmışken sonraki yazıtlarda, tam
olarak II. Artakserkes’in (M.Ö.405-359) yazıtlarından itibaren, Ahura Mazda’nın
yanında Mithra ve tanrıça Anahita’ya imparatorluk sülalesini ve krallığı
kutsamaları için yakarılmıştır.8
Bu dönemdeki yazıtlarda Ahura Mazda’ya karşı duran bir güce hiç bir
işaret, ima veya bir iz görülmemektedir.9 Gathalar sonrasında yazılmış, Avesta
metinlerinde geçtiği şekilde Ahura Mazda’ya karşı duran Ehrimen ve onun
yaptıklarına dair herhangi bir kayıt, hem Gathalar’da hem de ilk dönem
yazıtlarında bulunmamasına rağmen ileriki dönemlere ait Avesta metinlerine
Ehrimen yanında Antik İran’da tapınılmış olan tanrılar da eklenmiş, Ahura
Mazda’nın dışında bunlar da takdis edilmiştir. Zerdüşt sonrası döneme ait Avesta
metinlerinden Yeşt’leri okuyan kişi, eski Aryan tanrılarının yeni yerlerine uyum
sağladığını görecektir.10 Bu durum monoteist öğretinin zaman içerisinde düalist
öğretiye dönüşmeye başladığını ve dindeki değişimin Avesta’yı da etkilediğini
göstermektedir.
Zerdüşt inancının, Antik Ari inançlarına ve zaman içerisinde sistematik
Mecûsî düalizmine dönüşmesinin farklı nedenleri mevcuttur. Bunlardan birincisi,
ilk dönemlerde bu dini benimsemeyen fakat sonraları kabul eden, Türkçe ve
Arapça’ya Mecus olarak geçen mecilerdir. Meciler hakkındaki ilk bilgileri aktaran
Herodot, onların Medler’i oluşturan boylardan biri olduğunu kaydetmiştir.
Herodot, Medler’in, Bus’lar, Paretaken’ler, Strukhat’lar, Arizant’lar, Budi’ler ve
Meciler/Mecus’lar olmak üzere çeşitli boylardan oluştuğunu belirtmiştir.11 Antik

7
J.G. Tavadia, IndoIranian Studies I, Santiniketan, tarhi yok, s. 5
8
Irach J.I. Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm,
Maniheizm, Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2002, s. 188-189; Mircea
Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi I Taş Devrinden Eleusis Mysterialar’ına, Çev: Ali
Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2007, c. 1, s. 392; Jamsheed K. Choksy,
“Zoroastrianism”, Encyclopedia of Religion, Editör: Lindsay Jones, USA 2005, s. 10002.
9
F.C. Cook, Origins of religion and languages, London 1884, s. 142.
10 James Hope Moulton, Early Religious Poetry of Persia, Cambridge 1911, s. 137. Sonraki
Avesta metinlerinden birinde Anahita’nın görüntüsünün, giysi ve süslemelerinin ayrıntılı
betimlenmesi mevcuttur. Bkz. Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev: Fahriye
Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları İstanbul 2012, kitap içerisinde “Ardui Sur Bano
Yaşt (Sulara İlahiler)” bölümü, s. 370-386.
11 Bkz Herodotos, Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul 2012, s. 59.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
93
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
din adamı sınıfını oluşturan Mecilerin, ilk dönemlerde Zerdüştlüğü kabul
etmedikleri, fakat Zerdüşt öğretisinin baskın gelmesi üzerine bu geleneğe
geçtikleri, bu geçiş sürecinde de kendi öğretilerini bir şekilde bu yeni geleneğin
içine kattıkları12 ve bu dini, Zerdüşt’ün asıl öğretisinden uzaklaştırdıkları
belirtilir.13 Mecilerin Zerdüşt inancını etkilemiş olduğu antik döneme ait verilerden
de anlaşılmaktadır. Herodot’un verdiği bilgilerden günümüz Mecûsî öğretisindeki
bazı uygulamaların Mecilere ait olduğu anlaşılmaktadır. Herodot’un aktardığına
göre Pers ve Medler’in ölmüş kişiler için uyguladıkları yöntemler birbirinden
farklıdır. Persler yani Ahamenişler ölülerini gömmekte iken14 Meciler, bugün
Mecûsîler’in yaptığı şekilde ölülerini sessizlik kuleleri’nde, kuşlar tarafından
parçalandıktan sonra kalan kemikleri gömerlerdi.15
Dinin değişim geçirmesinde diğer bir etken Ahamenişler’in İskender’le
yaptıkları savaşı kaybetmeleridir. İskender’in Ahamenişler’le yaptığı savaştan
(M.Ö. 330) zaferle ayrılması sonucu İran toprakları dahil Zerdüştilerin yaşadıkları
yerler Yunan hakimiyetine girdi. Persler’in zayıflayıp yıkılması ve İran dâhil
Zerdüştilerin yaşadığı bölgelerin büyük ölçüde Yunan hâkimiyeti altına girmesiyle
gerek Zerdüşt öncesi İran dini inançları gerekse İran civarındaki çeşitli dini
geleneklerle Helenistik inanç ve ritüeller, Zerdüştiliği etkilemiş, böylece bu din saf
monoteist yapısından uzaklaşmaya ve senkretik bir yapı arz etmeye başlamıştır.16
Bu durum, zaman içerisinde dinin özünü kaybetmesine ve değişmesine neden
olmuştur. Fakat tüm değişim ve etkileşimlere rağmen ilk Aryan inançlarının
etkisini sürdürdüğü ve Sasaniler döneminde sistematik bir hale gelecek kadar
düalist etkinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Antik Arilere dayanan bu düalizm,
Antik Ari halklarının ortak bir özelliği idi. Bütün Ari inançlarında düalistik
karakter mevcut olduğunu belirten Tiele’e göre karanlık-aydınlık, hayat-ölüm, iyikötü
arasındaki savaş, Ari mitolojisinin ve dini öğretilerinin temel etkeni,
belirleyici unsuruydu. Tiele, Avesta doktrininin, asıl materyallerini, bu primitif
düalizm üzerine kurduğunu, Mecûsîlerin dogmalarını geliştirmek, kendi ahlaki,
dini ve sosyal prensiplerini inşa etmek, öğretilerini kurmak için bu geleneksel
formdan faydalandıklarını kaydetmiştir.17

12 Asiye Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004, s.25. Ayrıca bkz aynı
eser s.13.
13 Alessandro Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, Çev: Kürşat Demirci, İslam
Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990, c.1, s.79-80; George Rawlinson, Eski
Doğu’nun Büyük Krallıklarından Medya Krallığı, Çev: Nadire Işık, Doz Yayıncılık, İstanbul
2006, s.115–125.
14 Herodot, s. 557-558; Ayrıca bkz James Hope Moulton, Early Zoroastrianism, London 1926, s.
202-203.
15 Herodot, s. 78. Avesta’nın Vendidad bölümünde ceset gömmenin veya cesetleri yakmanın
Angra Mainyu tarafından yaratılmış günah işler olduğu belirtilmiştir. Avesta’da “Ceset
gömme”nin yerilmesi için bkz Vendidad, 1/12; “Ceset yakma günahı” için bkz Vendidad, 1/16.
16 Gündüz, “Mecûsîlik”, s. 280.
17 C.P. Tiele, The Religion Of The Iranian Peoples, İngilizceye Çev: G. K. Nariman, Bombay
1912, s. 136. Tiele’e göre Mecûsî düalizmi sadece önceki düalizmin geliştirilmiş bir
modelidir. Bkz aynı eser s. 140.
düsbed
Hayreddin KIZIL
94
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Tanrı anlayışı eski Arilerin tanrı anlayışına dönüşmeye başladıktan sonra
zaman içerisinde sistematik bir hale dönüşmüş, iyi tanrı olarak kabul edilen Ahura
Mazda'nın karşısına kötülükten sorumlu olarak kabul edilen Ehrimen çıkarılmıştır.
1.2. Sasani Düalist Dünya Görüşüne Geçiş
Mecûsîliğin en çarpıcı özelliği olarak bilinen Ahura Mazda/Ohrmazd--
Ehrimen düalizmi, Sasaniler devri ve sonrasında sistematik hale gelmiştir. Mecûsî
tarihi içerisinde, “Sasanî Düalizmi”ne gelene kadar düalizmin, üç aşamadan geçtiği
kabul edilir:
“a- Etik düalizm olarak ifade edilebilecek Ahura Mazda’nın, Spenta
Mainyu ile Angra Mainyu’yu yarattığını kabul eden ve bu iki ruhun kendi tercihleri
sonucu iyi ve kötü olarak nitelendirildiklerini kabul eden, Gathik Düalizm” (Ahura
Mazda + Spenta Mainyu ve Angra Mainyu),
b- Zaman tanrısı olarak kabul edilen Zurvan’ın, Ahura Mazda ve Angra
Mainyu’yu yarattığını kabul eden Zürvanist Düalizm (Zurvan + Ahura Mazda ve
Angra Mainyu)18
c- İyi ve kötü şeklindeki iki ilkenin (Ahura Mazda/Ohrmazd ve Ehrimen)
simetrik olarak birbirlerine muhalefetini ifade eden ve Pehlevi kaynaklarda görülen
Basitleştirilmiş Düalizm.
19 Ahura Mazda ile Ehrimen arasındaki mücadeleye
dayanan bu düalist sistem, asırlar içerisinde ortaya çıkmasına rağmen aşağıda da
görüleceği gibi temelini Gathalar’a/Gathik Düalizm’e dayandırmak istemiştir.
Gathik düalizm, Gathalar’ın Yasna 30/3-6 ve 45/2 gibi bölümlerinde geçen iki
ruh/ikiz ruh tabirlerine dayandırılır:
“3- Şimdi görüntüleriyle ikiz olarak ortaya çıkan bu ilk iki Ruh;
düşüncede, sözde ve eylemde biri İyidir, diğeri Kötü. Bu ikisinin arasında
bilge olanlar doğruyu, aptallar ise doğru olmayanı seçti. 4- Ve bu ikiz
ruhlar başlangıçta bir araya geldiklerinde, Yaşamı ve Yaşamolmayanı
yarattılar ve sonunda En Kötü Varlık, Yalanı takip edenlerin olacaktır, En
İyi Varlık ise Doğruyu takip edenin. 5- Bu ikiz ruhlardan Yalanı takip eden
kötü şeyleri yapmayı tercih etti; En kutsal ruh ise Doğruyu tercih etti ve
kendisine büyük göklerden -bir elbise yaptırdı. Bu yüzden sorumlu
eylemlerle Ahura Mazda'yı seve seve hoşnut kılmak isteyenler de böyle
davranacaklardır. 6- Bu iki ruh arasında Daevalar da doğru olmayanı
seçtiler, zira bunlar birbirleriyle danıştıkları akılları öyle bir çelindi ki
sonunda En Kötü Düşünceyi seçtiler. Sonra da insanların dünyasını zayıf
düşürmek için hemen Şiddet’e başvurdular.” (Yasna, 30/3-6)
“Dünyanın başlangıcındaki iki ruhtan bahsedeceğim ki bunlardan
kutsal olanı düşmanı olana şu şekilde konuştu: "Biz ikimizin ne

18 Zurvanizm hakkında bilgi için bkz Hayreddin KIZIL, “Zurvanizm’in Kuruluşu ve
Sasaniler Dönemindeki Etkileri”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 17, sayı:56, Erzurum 2013, s.
295-310.
19 Gherardo Gnoli, “Dualism”, http://www.iranicaonline.org/articles/dualism erişim
26/08/2013; Ayrıca farklı bir sınıflandırma için bkz L.C. Casartelli, “Dualism (Iranian)”, The
Encyclopedia of Religion And Ethics, Edinburg 1912, c. 5, s. 112.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
95
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
düşünceleri, ne öğretileri, ne istekleri, ne inançları, ne sözleri, ne işleri, ne
benlikleri, ne ruhları uyuşur.” (Yasna, 45/2)
Bu iki bölümde geçen iki ruh/ikiz ruh –Spenta Mainyu ve Angra Mainyutabirleri
farklı şekillerde yorumlanmıştır. Kimi araştırmacılara göre ikiz ruhlar
monoteizme işaret etmekte iken kimileri ise düalizme işaret ettiğini kabul etmiştir.
Modern araştırmacılar bu tabirlerin geçmişte inanıldığı şekilde Ahura Mazda veya
Ehrimen’e işaret etmediğini belirtmişlerdir.
Martin Haug, sonraki dönemlerde yazılan Avesta bölümlerinin aksine
Gathalar’ın hiçbir yerinde Angra Mainyu’nun, Ahura Mazda’nın rakibi olarak
görülmediğini belirtmektedir. Bu metinlerde, Ahura Mazda’ya karşı olan şey,
somut bir varlığı olmayan, soyut bir kavram olan kötülük drukhsh (yıkım veya
yalan)’dır, fakat daha sonraları druksh somutlaştırılmış ve kişileştirilmiştir. Kral
Darius’un yazıtlarında da Ahura Mazda herhangi bir düşmanı olmayan tek
yaratıcıdır. Fakat daha sonraki dönemlerde yanlış anlama ve hatalı yorumlar
yüzünden Gathalar’da geçen Spenta Mainyu, Ahura Mazda ile ilişkilendirildi.
Angra Mainyu ise Ahura Mazda’dan koparılarak müstakil bir tanrı olarak
Ehrimen’le ilişkilendirildi ve Ahura Mazda’nın sabit ve değişmez düşmanı olarak
kabul edildi. Böylece Tanrı ve Şeytan arasındaki Düalizm ortaya çıktı.20
Spenta Mainyu ve Angra Mainyu’nun Zerdüşt’ün halefleri tarafından
sonraki dönemlerde Ahura Mazda ve Ehrimen’e eş tutulduklarını belirten21
Moulton, Darius’un yazıtlarında, ahrika ve draujana tabirlerinin Zerdüşti
terminolojisi ile uyumlu olarak düzenbaz ve yalan anlamlarında kullanıldıklarını
ifade etmiştir. Fakat daha sonraki süreçte angra-kötü düşünce ve drauga-yalan’a
dönüşerek Avesta’da şeytan ve yardımcılarını ifade etmek için kullanılmıştır.22
Bir Mecûsî olan Taraporewala, bu bölümleri yorumlarken Zerdüşt’ün iki
ruh üzerine vaaz vermesine rağmen, felsefesinin hiçbir biçimde düalistik
olmadığını vurgulamıştır. Ona göre birbirleriyle sürekli savaşan, bir iyi ve bir kötü
yani iki, birlikte sonsuz ve birlikte eşit güçler, genelde anlaşıldığı anlamda düalistik
değildir. Zerdüşt, bize, birbiriyle savaşan iki ruh –iyi ve kötü- olduğunu anlatır.
Onlar her konuda birbirlerinin anti tezini oluştururlar. Bu öğreti genellikle bilinen
düalizm kavramından farklıdır. Düalizm düşüncesi sonraki dönemlerde dine
sokulmuştur.23
Zerdüşt teolojisinin kesinlikle "düalist” olmadığını, çünkü Ahura
Mazda'nın karşısında bir "karşı tanrı" olmadığını belirten Eliade, diğerleri gibi
karşıtlığın iki Ruh arasında ortaya çıktığını belirtmiştir. Eliade, Ahura Mazda ile

20 Martin Haug, Essays on The Sacred Languages, Writings And Religions of The Parsis, London
1907, s. 304-305.
21 James Hope Moulton, The Treaure of Magi A Study Of Modern Zoroastrianism, London 1917,
s. 26.
22 Moulton, Early Zoroastrianism, s. 135-136. Moulton, aynı yerde bu işin Meciler tarafından
yapıldığını belirtmiştir. Moulton, aynı eser, s.135-136.
23 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathalarıi…., s. 43-44. Ayrıca bkz aynı eser, s. 47.
düsbed
Hayreddin KIZIL
96
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
İyi, Aziz Ruh’un arasındaki birliğin satır aralarında birçok kez ima edildiğini
belirtir (krş Yasna 43 :3; vb). Ona göre İyi ve Kötü, Ahura Mazda'dan çıkarlar, ama
Angra Mainyu kendi varlık tarzını ve kötücül vasfını özgürce seçtiği için, Bilge
Tanrı, kötülüğün ortaya çıkışının sorumlusu olarak kabul edilemez.24
Mary Boyce ise başlangıçta etik düalizm olduğunu fakat sonraki
dönemlerde bunun kozmik düalizme dönüştüğünü belirtmiştir. Zerdüşt, Mazda ile
Angra Mainyu arasındaki ahlaki çatışmayı, tamamen doğru/aşa ile yalan/yanlış-
drug arasındaki çatışmayı öğretti.25 Aynı şekilde Masani de etik düalizmin sonraki
dönemlerde kozmik düalizme dönüştüğünü, Spenta Mainyu’nun, Ahura Mazda’yla
özdeşleştirildiği, dünyanın biri iyi diğeri kötü iki tanrı tarafından yaratıldığı ve
yönetildiği inancına dönüştürüldüğünü belirtmiştir.26
Bu örnekler çoğaltılabilir farklı araştırmacılar eklenebilir. Farklı baçış
açıları olmasına rağmen ortak nokta, Gathalar’da iki ruh’un iyi ve kötüyü tercih
ettikleri kaydedilmiş olmasına rağmen Zerdüşt’ün monoteist öğretisi zaman
içerisinde sistematik düalizme, Mecûsî dünya görüşünün kabul ettiği, iki ruh
arasındaki düalizme dönüşmüştür. Bu düalizm, insanın yaptığına benzer şekilde İyi
ve kötüyü, doğru ve yalanı tercih eden ruhlar arasındaki düalizmdir. Orhmazd’ın
maddi manevi yarattığı bütün iyi şeyler ile Ehrimen arasındadır.27 İyi ve kötü soyut
varlıklar zaman içerisinde, birbirine rakip iki tanrı halinde ortaya çıkmıştır.
Başlangıçta çok güçlü ve sistematize edilmiş olmayan düalizm, gittikçe daha derin
hale gelerek, iyi Tanrı Ahura Mazda/Ohrmazd ile kötü Tanrı Angra
Mainyu/Ehrimen arasındaki kozmolojik-metafizik bir tezat haline dönüşmüştür.28
Sasani döneminde tam biçimini alan bu inanca göre hem tüm iyi varlıkları yaratmış
Ohrmazd hem de tüm kötü varlıkları yaratmış Ehrimen yaratılmamıştır. Bu iki güç
ve onlara bağlı olan Aşa/iyi ve Drug/kötü arasında çetin bir mücadele mevcuttur.29
Dhalla, bu düalist düşüncenin, aynı tanrının hem iyi hem de kötü
olamayacağı düşüncesinden ortaya çıktığını belirtir. Bu bakış açısına göre Ahura
Mazda’nın iyiliği, onun kötünün yaratıcısı olmamasını gerektirir. Eğer kötüyü
yaratmışsa onun iyiliği tam olamaz. İnsanoğlu hem iyi hem de kötü olan bir tanrıya

24 Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi….., , c. 1, s.3 82. Ayrıca bkz Baussani, “İslam
Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s.88; İskender Oymak, Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), Elazığ
2003, s. 106.
25 Mary Boyce, History Of Zoroastrianism vol. I The Early Period, Leiden 1975, s. 198-199.
26 Rustom Masani, The Religion of The Good Life Zoroastrianism, London 1954, s. 102. Etik
düalizmden kozmik düalizme geçişi için ayrıca bkz William W. Malandra, An Introduction
To Ancient Iranian Religion –Readings From The Avesta And The Achaemenid Inscriptions-, USA
1983, s.163.
27 Gherardo, “Dualism”. Düalizmin ruh ve madde arasında olmadığı düşüncesi için bkz
Mary Boyce, A Persian Stronghold of Zoroastrianism (Based On The Ratanbai Katrak
Lectures;1975), Oxford University Press, Oxford 1977, s.20. Eliade, bu düalizmi mevcut
yaratılıştan sorumlu ebedi iki prensibin varlığını ortaya koyan Radikal Düalizm olarak ifade
eder Bkz Mircea Eliade- Ioan P. Couliano, Dinler Tarihi Sözlüğü, Çev: Ali Erbaş, İnsan
Yayınları, İstanbul 1997, s.83
28 Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s. 79.
29 Gündüz, “Mecûsîlik”, s. 282.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
97
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
ibadet edemez. Bazı Pehlevi metinlerinde de Ohrmazd’ın Ehrimen’e, kötünün
babasına, insanların deneyimi ve eğitilmeleri için yaratılışı karıştırmasına izin
verdiği kaydedilmiştir.30
“İkiz ruhlar” tabirinin Ohrmazd ve Ehrimen’e dönüştürülmesi, hem Antik
Ari düalizminin hem de soyut kavramları tanrılaştıran Antik Ari düşüncesinin
devam ettiğini göstermektedir. Mehmet Alıcı, Zerdüşt’ün monoteist öğretisinin
değişmesini Gathalardaki müphem konuların kadim gelenekle açıklanmaya
çalışılmasına dayandırır. Alıcı, ilk dönem inancından uzaklaşmaya, Gathalar’daki
bazı konuların müphem kalması sonradan bunların antik inançlar yoluyla
yorumlanmasına neden olduğunu belirtmiştir.31 Bu inancı kutsal kitaba
dayandırmaya çalışma ise kutsal metni bu yorumla okumanın neticesidir.32 Bu
durum aynı zamanda bir inancı genele kabul ettirmenin kutsal kitap olmadan
mümkün olmadığını da göstermektedir.
2. Mecûsî Dünya Görüşünün Özellikleri
Mecûsî dünya görüşünde, Antik Ari düalizminde de olduğu gibi bütün
güzel ve faydalı şeyler iyi tanrılara bütün zararlı şeyler de kötü tanrılara
dayandırılmıştır. Antik Ari düalizminde görülen iyi kötü arasındaki savaşa benzer
olarak iki zıt kutbun, Ohrmazd ile Ehrimen ve onlara bağlı olan güçlerin,
çatışmasını esas alan bir öğreti kabul edilmiştir. İki güç arasındaki mücadele
evrenin her tarafında gerçekleşmektedir.33 Hem Ohrmazd’ın hem de Ehrimen’in
yaratıcı olarak kabul edildiği bu öğretiye göre zamanın başlangıcından bu yana
aralıksız biçimde devam eden bir mücadele vardır34 ve zafer Ohrmazd’ın
olacaktır.35
2.1. Ahura Mazda ve Yardımcıları
Tüm iyi şeylerin yaratıcısı Ahura Mazda, Eski Farsça yine Ahuramazda,
Partça’da Aramazd, Pehlevice’de Ohrmazd/Hormizd, Yeni Farsça’da ise Ohrmazd

30 Maneckji Nusservanji Dhalla, Zoroastrian Theology, From The Earlest Times To The Present
Day, New York 1914, s. 248-249. Benzer bir görüş için bkz M.Şemseddin, “Kadim İran’da
Din”, Latinize eden: Fuat Aydın, Dinleri Tarihleriyle Okumak, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007,
s.190.
31 Mehmet Alıcı, Kadim İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecûsî Tanrı Anlayışı, Ayışığı
Kitapları, İstanbul 2012, s. 101.
32 Max Weber, bu durumu insan yapısıyla açıklamaktadır. Ona göre ekonomik ve siyasi
olarak belirlenen toplumsal etkiler belli koşullarda dinî ahlak üzerinde ne kadar çok ağırlığı
olursa olsun asıl dayanağını yine dini kaynaklardan, en başta da o dinin açıklanan amaç ve vaatlerin
muhtevasından alır. Çoğu kez bir sonraki kuşak bu amaç ve vaatleri temelci bir tarzda yeniden
yorumlar. Yeni yorumlar, vahiyleri o dini cemaatin ihtiyaçlarına uydurur. Bkz Max Weber,
“Dünya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi”, Din Sosyolojisi, Çev: Yasin Aktay, Vadi Yayınları,
Ankara 1998, s.167.
33 Boyce, A Persian Stronghold of Zoroastrianism, s.20.
34 Maneckji Nusservanji Dhalla, Zoroastrian Civilization From The Earliest Times to The
Downfall of The Last Zoroastrian Empire, New York 1922, s.32-33.
35 Bkz Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s.80.
düsbed
Hayreddin KIZIL
98
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
olarak ifade edilmiştir.36 Ahura Mazda Mecûsîlikte en yüksek makamın sahibidir.
Ahura efendi; Maz büyük, das ise bilgi demektir. Her şeyi bilen usta anlamına
gelmektedir. Bazı bilim adamlarına ve Parsi geleneğine göre “Büyük Akıl Sahibi
Rab” demektir.37 Ahura Mazda’yı belirtmek için, Gathalar’da geçen iyi/kutsal ruh
anlamına gelen Spenta Mainyu, ifadesi de kullanılmaktadır.38
Ahura Mazda Pehlevice metinlerinde Ohrmazd, olarak ifade edildikten
sonra yeni anlamlar da kazandığı kabul edilebilir. Bu dönemde Ohrmazd ile
düalizmin iyi tarafında duran büyük tanrıyı ifade ettiği belirtilebilir. Ohrmazd, bu
dönemde Mecûsî düalizminde büyük tanrı olarak kabul edilmesine rağmen Mecûsî
inancına göre Ehrimen ile mücadelesinde yalnız değildir. Bu mücadelede
Ohrmazd’a yardım eden Ohrmazd’ın kendisinin yarattığı39 Ameşa Spentalar ve
Yazata’ların olduğu kabul edilir. Ameşa Spentalar, “kutsal ölümsüzler” demektir.
Bunların, ilk dönemlerde Ohrmazd’a bağlı bir nevi büyük melekler iken ileriki
dönemlerde daha çok kişileştirilmiş insani özellikler daha çok yüklenmiş ve
Ohrmazd’dan daha çok özgür oldukları kabul edilmiştir.40 Altı tane olduklarına
inanılan Ameşa Spentalar’a sonraları Ohrmazd da eklenerek yedi tane kabul
edilmiştir.41 Bu şekilde Ohrmazd hem, Ameşa Spentalar’ın yaratıcısı hem de
onlardan biri, onların ilki kabul edilmektedir.42
Her birinin özel bir yönü ve görevi
olan43 altı Ameşa Spenta şunlardır:
1- Vohu Manah: Vohuman veya Bohman olarak da ifade edilir. İyi fikir, iyi
düşünce demektir. Avesta’ya göre yargı gününde Ahura Mazda’nın emri ile
egemenliği kuracaktır.44 İneğin ve hayvanların koruyucusu olarak kabul
edilmiştir.45
2- Aşa Vahişta: Kutsal Ateşe nezaret eden Aşa Vahişta adalet yolunu ve
ruhani bilgiyi vaat eder.

36 Mary Boyce, “Ahura Mazda”, http://www.iranicaonline.org/articles/ahura-mazda erişim:
25/08/2013; Choksy, “Zoroastrianism”, Encyclopedia of Religion ,Editör: Lindsay Jones, s. 9989.
37 Mary Boyce, “Ahura Mazda”.
38 Maurice Fluegel, The Zend Avesta And Eastern Religions, USA, 1898, s. 29.
39 Hürmüz Yeşt, 1/25.
40 Martin Haug, tek tanrı anlayışının düalizme dönüşmesinden sonra diğer Zerdüşti
unsurların da değiştiğini belirtmiştir. Bu bağlamda, iki ruhun birbirinden farklı kabul
edilmesinden sonra Ameşa Spenta’ların da aynı şekilde farklı kılındıklarını ifade eden
Haug, Zerdüşt’ün Ameşa Spenta’ların somut yönünü kabul etmemesine rağmen bazı
haleflerinin Ameşa Spenta’ları bu şekilde telakki ettiklerini ve kişileştirdiklerini
kaydetmiştir. Bkz. Haug, Essays on The Sacred Languages, s. 305-306.
41 Jamsheed K. Choksy, “Zoroastrianism, The Encyclopedia of Religion And Nature, Editor In
Chief: Bron R. Taylor, England 2005, s.1812.
42 Fluegel, The Zend Avesta And Eastern Religions s.28-29.
43 Zamyâd Yeşt, 19/17-19. The Sacred Books of the East, The Zend Avesta Part II The Sîrozahs, Yasts
And Niyayis, İngilizceye Çev: James Darmesteter, , c.23, Oxford 1883, s. 291.
44 Yasna, 30/8.
45Mary Boyce, “Amesa Spenta” http://www.iranicaonline.org/articles/amesa-spentabeneficent-divinity
erişim 25/08/2013; Choksy, “Zoroastrianism”, Editör: Bron R. Taylor, s.
1812.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
99
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
3- Kşatra Vairya: Ahura Mazda’nın egemenlik gücünü temsil eder.46
Metalin koruyucusudur.47
4- Spenta Armaiti: "Spend", mukaddes anlamındadır. Nitekim Zerdüşt'ün
sıfatlarından biri de "Spendmen"dir. Yani kutsal huy sahibi.48 Spenta Armaiti,
yeryüzünün koruyucusu olarak kabul edilmiştir.49
5- Haurvatat ve Ameretat:50 Haurvatat, suların koruyucusu, Ameretat,
bitkilerin koruyucusu olarak kabul edilmiştir. Haurvatat, Ahura Mazda’nın
mükemmelliğini, Ameretat ölümsüzlüğü temsil eder.
51
Ohrmazd’ın, Ameşa Spentalar dışında “Tapılası” olarak Türkçeleştirilebilir
Yazata olarak ifade edilen yardımcıları da vardır. Yazatalar, oldukça fazladır.
Bunların soyut güçlerin somutlaştırılmış şekilleri oldukları, insanların bunlara
kurbanlar kesip dualar etmesine karşılık Yazataların onlara nimetler verdiklerine
inanılmıştır.52
Ameşa Spentalar ve Yazatalar, Ohrmazd’a ve Ohrmazd’ın yolunda olan
insanlara yardım etmektedirler.53 Avesta’da, Ameşa Spenta ve Yazatalar’ın,
Ohrmazd’ın Ehrimen ile mücadelesinde fiili olarak Ohrmazd’a yardım ettikleri
görülmektedir. Savaş sahnelerinden birinde Vohumanah, Aşa Vahişta ve
Ohrmazd’ın oğlu olarak ifade edilen Atar’ın, Ehrimen, Akem Mano, Aeşma ve
Azhi Dahaka’nın isimleri geçmektedir.54
2.2. Ehrimen ve Yardımcılarının Konumu
Ohrmazd’ın karşısında Ehrimen vardır. Ehrimen, Avesta’da Angra
Meinyeva şeklinde geçmektedir. Angra Mainyu isminden Angra, “yok eden,
eksilten”, Meinyeva ise “ruh ve akıl” anlamlarına gelmektedir. “Yok eden ruh, kötü
akıl” karşılığındaki bu isim Orta dönem Farsçası’nda Âhrimen ve Ehrimen şeklini
alıp “kötü akıl, şeytan” anlamlarında kullanılmıştır. Pehlevice Âhrimen, Farsçada
Ehrimen, Ahrimen, Ehramen, Ehren, Âhrîme, Herîmen şekillerinde geçmektedir.55
Angra Mainyu, Gathalarda, Ahura Mazda’nın değil, Spenta Mainyu’nun zıttı
olarak görülmektedir.56 Fakat sonraları Angra Mainyu, Ehrimen olarak ayrı bir

46 Oymak, Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), s. 144.
47 Choksy, “Zoroastrianism”, Editör Bron R. Taylor 1812.
48 Ali Şeriati, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2001, s.
460.
49 Choksy, “Zoroastrianism”, s. Editör Bron R. Taylor 1812.
50 Haurvatat ve Ameretat’ın, İslam dini ve Yahudilikteki Harut ve Marut ile Hint
mitolojisindeki Amrita ve Saraswati ile karşılaştırması için bkz Kürşat Demirci, “Harût ve
Marût”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1997, c. 16, s. 262-264.
51 Oymak, (Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), s. 146.
52 Maganlal A. Buch, Zoroastrians Ethics, Baroda 1919, s. 183;
53 Şeriati, Dinler Tarihi, s. 460.
54 Bkz Zamyad Yaşt, 19/46-48.
55 Nimet Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008, s. 272.
56 J. Duchesne-Guillemin; “Ahriman”, http://www.iranicaonline.org/articles/ahriman erişim
25/08/2013
düsbed
Hayreddin KIZIL
100
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
tanrı konumuna çıkarılmış ve yaratıcı konumuna getirilmiştir. Spenta Mainyu ise
Ahura Mazda’nın yaratıcı gücünü temsil etmiştir.57
Mecûsî inanç sistemine göre Ehrimen, evreni mükemmel bir şekilde
yaratan Ohrmazd’ın en büyük düşmanıdır ve tüm kötülüklerin kaynağıdır.
Ohrmazd’ın yarattığı her iyi ve faydalı şeye saldırmaktadır. Avesta’dan
anlaşıldığına göre Ehrimen, tamamen ölümcül ve kötülük yapan bir tabiata sahiptir.
Ohrmazd’ın yarattığı her iyi şeyin karşılığında kötü bir şey yaratmıştır. Ohrmazd’ın
yarattığı iyi şeylere zarar vermek için kışı, yılanı, çekirgeyi, karıncaları, yağmayı,
günahı, inançsızlığı, vb yaratmıştır.58 İnsanın ahlaki tabiatını da yozlaştıran
Ehrimen59
dünyayı mahvetmek için üç ağızlı, üç başlı, altı gözlü, binlerce duyusu
olan güçlü Azhi Dahaka’yı yaratmıştır.60
Dünyaya ölümü ve karışıklığı getirdiğine, düşüncelerinde, sözlerinde
davranışlarında, işlerinde, inancında ve diğer her şeyde Ohrmazd’ın karşısında
durduğuna inanılan Ehrimen’in bir sürü yardımcı ile çevrildiğine de inanılır.
Bunlara “Dev-Deo-Daeva” denilir. Buna göre Daevaların Daevası olan Ehrimen’e
(Vendidad 19/1), diğer Daevalar da destek vermektedir.61
Ehrimen, Ohrmizd’in Ameşa Spenta’sına karşılık altı büyük yardımcı
yaratmıştır.62 Bunlar, Kamarikan olarak adlandırılır.63
Ameşa Spentalar’da olduğu
gibi Kamarikler’in bu şekilde algılanmasının ilk dönem kitaplarına tamamen
yabancı, oralarda böyle bir duruma rastlanmadığını belirten Haug, bunlardan
bazılarının ahlaksızlık ve kötülükle ilgili kavramların kişileştirilerek
şeytanlaştırması olduklarını belirtmiştir.64 Kamarikler, altı Ameşa Spenta’nın
yaptıklarının zıddını yapmakta, onların yaptıkları iyi şeylere zarar vermektedirler.65
Ehrimen’in, Kamarikler dışında başka yardımcıları da vardır. Avesta, 45
tanesinin isimlerini verse de sayılarının daha fazla olduğu söylenir.66 Yani
kendisinin hem Ameşa Spentalar’a hem Yazatalar’a karşılık verecek yardımcıları
vardır. Görevleri, Ohrmazd’ın yarattığı iyi şeyleri yok etmek olan Ehrimen ve

57 Gnoli, “Dualism”; Almutz Hintze, “Ahura Mazdâ And Angra Mainyu”, Encyclopedia of
Religion Second Edition, Editor In Chief: Lindsay Jones, USA 2005, s. 203.
58 Vendidad, 1/1-20.
59 Dhalla, Zoroastrian Theology…….., s. 157-158.
60 Yaşt, 9/14 ve Yaşt 17/34. Ayrıca diğer özellikleri için bkz Yasna, 31/20, Yasna 32/13,
Vendidad 3/35.
61 Dhalla, Zoroastrian Theology……., s.48. Dhalla, AngraMainyu’nun özelliklerini Avesta’dan
alıntı yaparak anlatıyor. Bkz Dhalla, ZoroastrianTheology….., s.157-158.
62 Dhalla, Zoroastrian Theology……..,, s.159-161 ve 254-260; A.V. William Jackson, “Amesha
Spentas”, Encyclopedia of Religion And Ethics, Edinburg 1908, c.1, s. 385; Fluegel, The ZendAvesta
And Eastern Religions s.28-29.
63 Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü, s. 448.
64 Haug, Essays on The Sacred Languages, s. 308-309.
65 Bkz Oymak, Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), s. 156.
66 Dhalla, Zoroastrian Theology…….., s.159-161. Ehrimen için bkz Shaul Shaked, “Some Notes
On Ahreman, And His Creaiton”, From Zoroastrian Iran To Islam –Studies In Religious History
and Intercultural Contacts,Great Britain 1995, s. 227-234.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
101
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
yardımcıları, kötülüğü severler. İnsanları yoldan çıkarmayı, onları kötülüğe
yönlendirme görevini dünyanın her yerinde yerine getirirler.67 Dhalla’nın
belirttiğine göre Güney, Ohrmazd ve meleklerinin, Kuzey ise, Ehrimen ve
şeytanlarının bölgesidir. Karanlık ise bunların değişmez yeridir.68
Yukarıda verilen bilgilerden anlaşıldığı gibi Mecûsî Dünya Görüşüne göre
iyi ile kötü her iki unsur kendi ordularını kendileri kurmuştur.69 Bu mücadele
başlangıçta sadece Ohrmazd ve Ehrimen arasında iken zamanla bu ikisinin
yardımcılar edindikleri/yarattıkları görülmektedir. Mecûsî düalizmine göre bu her
iki gücün kendilerine göre ve tamamen birbirine eşit şekilde aktif teşkilatları,
düzenleri ve elemanları vardır. Ohrmazd ile Ehrimen arasındaki mücadeleye
Avesta’nın farklı yerlerinde de rastlanılmaktadır. Bu konuda en güzel örnek
Vendidad’ın ilk fargard’ı/bölümüdür. Sasani düalizmi en güzel şekilde Vendidad’ın
ilk Fargard’ında görülür.70 Burada, Angra Mainyu’nun, Ohrmazd’ın yarattığı her
iyi şeye karşılık kötü bir şey yarattığı anlatılır. Bu bölüm Mecûsî dünya görüşünün
bir betimlemesini okuyucusuna sunar.71
Avesta’da Ehrimen ve yardımcılarıyla nasıl mücadele ve alt edileceği
konusunda yöntemler de verilmiştir. Yine Vendidad’da, Ehrimen’in, Zerdüşt’ü
öldürtmek için Druj’u gönderdiği, Zerdüşt’ün Ahuna Vairya duasını okuması
üzerine Druj’un kaçtığı belirtilmektedir (Vendidad 19/1-3).72
Sistematik düalizme Sasaniler ve sonrasında Mecûsî din adamları
tarafından yazılmış Bundehişn73 ve Zadsparam74 gibi eserlerde de görülmektedir.
Zad Sparam’a göre: Sonra Ohrmazd… orijinal ilkelerdeki düaliteyi gösterdi ve

67 Dhalla, Zoroastrian Theology……..,, s. 49.
68 Dhalla, Zoroastrian Theology……..,, s. 260-261.
69 Haug, bu düalist öğretinin tüm Mecûsî din adamları tarafından benimsenmediğini, Doğu
bölgelerinde kabul edilirken Batı İran’da bu öğretiye karşı Zurvanizm’in ortaya çıktığını
ifade etmiştir Bkz Haug, Essays on The Sacred Languages, s. 309.
70 Haug, Essays on The Sacred Languages, s.304-305. Vendidad, Videvdat’ın bozulmuş şeklidir.
Avestaca Viaevo-datem’in (“daevalara karşı verilmiş”, “daevalara karşı olan yasa”)
kısaltılmış şeklidir. Avesta’nın bu bölümü muhtelif kötü ruhların sıralanması ve onları
etkisiz bırakma yöntemlerini kapsar. Bkz Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s. 21.
71 Vendidad’ın 1. Fargard’ının çevirisi için bkz Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s. 35-37.
Vendidad’da üç temel Zerdüşti prensipe değinilmiştir. Bunlar: (i) Tarım ve hayvancılık
kutsaldır. (2) Tüm varlık alemi İyi ile Kötü arasındaki mücadele alanıdır. (3) Hava, su, ateş
ve toprak kirletilmemelidir. Bkz P. M. Sykes, History of Persia, C. I, London 1915, s.112.
72 Vendidad, Viaevo-datemin (daevalara) karşı verilmiş, “daevalara karşı olan yasa”)
kısaltılmış şeklidir. Avesta’nın bu bölümü muhtelif kötü ruhların sıralanması ve onları
etkisiz bırakma yöntemlerini kapsar. Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s.21.
73 Bundehişn ya da Bundehiş, “yaratılışın, varlığın aslı”, yaratılışın başlangıcı anlamlarını
ifade eder. Birkaç kişi tarafından yazılan eserin en son yazarı, IX. Yüzyılda yaşamış Azer
Fernbağ’dır. Kitabın ağırlıklı konusunu yaratılış ile ilgili konulardaki ayrıntılar oluşturur.
Nimet Yıldırım, İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012, s. 389.
74 Guzîdehâ-yı Zatsparam adıyla bilinen bu eser, IX. yüzyılda yaşamış Cuvâncem diye de
bilinen Goşncem oğlu Zatsparam tarafından IX. yüzyılda yazılmıştır. Yıldırım, İran
Edebiyatı, s. 392.
düsbed
Hayreddin KIZIL
102
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
işleri/eylemleri arasındaki farkı, “bu iki ruhtan kötü olanı Ehrimen, yanlış işler
yapmayı seçti. Kutsal Ruh (Ben Olduğum) Ohrmazd doğruluğu seçti” diyerek ilan
etti.75
Bundehişn’de ise Ohrmazd’ın sonsuz ışık içerisinde olduğu iyi şeyleri
yarattığı, Ehrimen’in ise sonsuz karanlık içinde olduğu anlatılır. Her ikisinin
sonsuz olduğu fakat ışık ve karanlığın sınırlarında bir boşluk olduğu, ışık ve
karanlığın birbirlerini sınırladığı belirtilir. Ohrmazd’ın Ehrimen’den haberdar
olduğu fakat Ehrimen’in başlangıçta ondan haberdar olmadığı anlatılmaktadır.
Ohrmazd, bilgisiyle Ehrimen’in çıkacağını ne yapacağını, yarattığı iyi şeylere zarar
vereceğini bilir. Ohrmazd, ilk ruhani alemde iyi şeyleri yaratmış, bu dönemden
sonra Ehrimen karanlıklardan çıkmış Ohrmazd’ın yarattığı her iyi şeye karşılık
kötü şeyleri yaratmıştır. Ohrmazd’ın altı Ameşa Spenta’sına karşı Ehrimen, kendi
altı yardımcısını yaratmıştır. Ohrmazd, Ehrimen’le anlaşmak için çağrıda bulunur.
Fakat Ehrimen kabul etmez. Böylece aralarında ilk 3000 yıl geçmiş olduğu için
bundan sonra 9000 yıl boyunca sürecek bir mücadele başlayacaktır. Ohrmazd,
bilgisiyle bu 9000 yıl içerisinde ilk 3000 yılda kendi iradesinin hakim olacağını,
ikinci 3000 yılda aralarında büyük bir savaş olacağını, son 3000 yıllık dönemde
Ehrimen’in yenileceğini ve iyi ile kötünün ebediyen ayrılacağını bilir.
76
3. Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
Bir dinin oluşturduğu zihniyet yapısı ve öne sürdüğü dünya görüşü o dinin
müntesiplerinin, hayatlarını düzenlemelerini, olaylara bakışlarını ve dünyayı
algılama şekillerini etkilemektedir. Bunun yanında dinlerin insanı evren içinde
yerleştirdiği bir konum da mevcuttur. Bu konum da genelde tanrı anlayışına göre
şekillenmektedir. Ohrmazd ile Ehrimen arasında ezeli bir mücadeleyi kabul eden
Mecûsîliğin inanç sistemi incelendiğinde de, insanı yerleştirdiği konumun yine
tanrı telakkisine göre şekillendiği görülmektedir. Bu inanç sisteminde din
müntesiplerinin görevi Ohrmazd’ın yanında Ehrimen’e karşı mücadele etmektir.77

Ohrmazd ile Ehrimen arasındaki aktif mücadele, Bundahisn’den anlaşıldığı
kadarıyla ikinci 3000 yıllık dönemde gerçekleştiği için78
insanın konumu bu
dönemde önem kazanmaktadır. Ahura Mazda ile Ehrimen arasındaki mücadelede
insanın ahlaki ve etik kuralları, yani iyi düşünce, iyi söz ve iyi eylem gibi şeyleri
takip ederek Ohrmazd ve Ameşa Spentaların ihtiramıyla Ehrimen ve diğer kötü
varlıklara karşı tanrılara yardım etmesi gerekmektedir.79

75 Mary Boyce, Textual Sources For The Study Of Zoroastrianism, USA 1990, s.75’te.
76 Boyce, Textual Sources For The Study Of Zoroastrianism, s.45-46. Bundahişn’e göre yaratılış
aşamaları vb. birçok bilgi için bkz Mary Boyce’un eklediği diğer bölümler s.45-46; Başka bir
yorum için, Shaul Shaked, Dualism In Transformation Varieties of Religion In Sasanian Iranian,
London 1994, s.16.
77 Boyce, A Persian Stronghold of Zoroastrianism, s.16.
78 Boyce, Textual Sources For The Study Of Zoroastrianism, s.45-46. Mecûsî yaratılış ve tarih
anlayışı için bkz Huzeyfe Sayım, “Zerdüştîlikte Kozmogoni Ve Yaratılış”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, yıl: 2004, c.1, sayı: 16, s.91-101; Louis H. Gray, “Cosmogony
And Cosmology”, Encylopedia of Religion And Ethics, Editor: James Hastings, Edinburgh
1911, c.4, s.161-162; Gündüz, “Mecûsîlik”, c.28, s.280
79 Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s.14.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
103
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Fakat böyle olmamakta, tüm insanlar Ohrmazd’ın yanında yer almamakta,
insanların bir kısmı bu mücadelede Ehrimen’in yanında yer almaktadır. Avesta’da
Ehrimen ve diğer kötü varlıkların yardımcısı ve onların tapıcısı olan insanların
masum insanlara saldırdığı yer almakta80 yine Avesta’da,
Mazdayesna/Mazdatapıcısı kavramının karşısında Divyesna/Daevatapıcısı81
kavramı kullanılmaktadır.82 Bu da Tanrıların iyi ve kötü olarak kategorize edilmesi
gibi insanların da aynı şekilde kategorize edildiğini göstermektedir. Mecûsî inanç
sisteminde de Daevayasnacılar ve onların yol açtığı zararlara karşı durmak,
Ehrimen ve yandaşlarına karşı bir cephe savaşçısı gibi hep hazır olmak hiçbir
zaman gevşememek Mazdatapıcısının görevidir. Yani bu dinde insanın görevi
iyinin yanında olmak ve yeteneğini bu yönde kullanmak, kötü güçlerin önünü
kesmek ve son nefesine kadar kötülükle mücadele etmektir. 83
Bu mücadele ile kişinin kendini tanıdığı, olgunlaştığına inanılmaktadır. Bu
durumda iyinin sonunda galip gelebilmesi için, kötü, dünyada gerekli olarak kabul
edilmektedir. Kötü ile mücadele etmeyi, insanın kendini tanıması, olgunlaşması
bağlamında değerlendiren Taraporewala’ya göre, kötü, insanın onu yenmeyi
öğrenerek kendisini güçlendirebilmesi için bu dünyada bulunur. Çünkü yaşam,
gerçek bir Zerdüşt bağlısı için, yalnızca iyi olmak için değil, bunun yanında
kötüyle savaşmak ve onu yenmek olan sürekli ve yorucu bir çabadır. Yani, kötü, bir
Zerdüşt bağlısı için, kararlılığını sivriltmek için bir bileytaşı gibi kabul
edilmelidir.84
Bu mücadeleyi bireyin kendisiyle ilişkilendiren Massani’ye göre insanın,
kötüden bir salgından kaçar gibi kaçması lazım. Kötüden kaçınmanın en iyi yolu
ise iyiye taraftar olmak ve iyi düşünmektir. İnsan, zihnini Vohu Manah’ın iyi
şeyleri ile doldurmadığı takdirde Angra Mainyu için kolay bir av olur.85 Bu nedenle
insan, Ehrimen ve beraberindeki Daevalar ve diğer karanlık güçlere karşı Ahura
Mazda’ya, Ameşa Spentalar'a ve Yazatalar’a yönelerek korunup kurtulabilir.86
Kötüye karşı mücadelede en esaslı araçlar ise iyi düşünce (humat), iyi söz (huxt) ve
iyi eylemdir (huwarst).87
Bütün bunlar ve bir Mecûsî’nin takip etmesi gereken yol Aşa kavramı ile
açıklanmış, Mecûsî inanç sisteminde bir kişinin takip etmesi gereken yolun Aşa
yolu olduğu ifade edilmiştir. Taraporewala’ya göre Aşa, bütün gerçekleşme ve

80 Alıcı, Kadim İran’da Din…, s.127. İlgili yerler için bkz Frawardin Yeşt 13/137; Vendidad
8/31-32; Vendidad 3/32; Ardvi Sur Bano Yeşt, 5/21-22.
81 Vendidad, 8/31-32; Vendidad, 7/35-37; Ardui Sur Bano Yeşt, 5/94.
82 Alıcı, Kadim İran’da Din…, s.129.
83 Boyce, A Persian Stronghold of Zoroastrianism, s.20; Buch, Zoroastrians Ethics, s.60; Dhalla,
Zoroastrian Theology……..,, s.48.
84 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları……., s.49.
85 Masani, The Religion of The Good Life Zoroastrianism, s.100. Ayrıca bkz. Taraporewala,
Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları……., s.49’da “Kötü kendi kendine var olmaz; ama bireyin
Aşa yolunda, Tanrı’ya uzaklığıyla ilintilidir.” denilmiştir.
86 Gündüz, “Mecûsîlik”, c.28, s.280.
87 Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, s.12.
düsbed
Hayreddin KIZIL
104
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
bütün evrimin ana kaynağı olan sonsuz gerçek, tek doğrudur. Bu kavramı yalnızca
sözcüklerle ifade etmek çok zordur; o derinden düşünülmeli ve içimizden
tanınmalıdır. Aşa Tanrı’nın tahtını tutan gerçektir. O evrenin kendisine göre
yapıldığı büyük yasa; Tanrı’nın planıdır. Aşa, bütün görünen yaratılışı yöneten,
Tanrısal plan ya da yasadır.88
Konuyu mutluluk ile ilişkilendiren İskender Oymak’a göre Mecûsîlikte
insanın en yüksek amacı mükemmel bir mutluluktur89 ve buna da insanın kendisi
amildir. Kullanacağı araçlar ise, Ohrmazd’ın, kendi dini aracılığı ile insana
sağladığı şey, Aşa’dır. Aşa, iki çabadan meydana gelen bir kutsallıktır. İlk çaba
Tanrı’nın iradesini bilmektir. İkincisi ise bildiğini yapmaktır. Bu, bütün kanunun,
tanrıya karşı sorumluluğun, hem cinslerimize karşı sorumluluğun yerine
getirilmesidir. O, insanın hayatını yönetmek zorunda olan bütün ahlaki prensipleri
içerir.90
Mecûsî inanç sisteminin insana verdiği dikkat çekici bir konum da insanın
yaptığı faydalı ve zararlı işlerin sonuçlarıyla ilgilidir. Mecûsîliğe göre insanların
yapmış olduğu kötülükler Angra Mainyu’ya, insanların, kurbanlar ve dualar
vasıtasıyla yapmış oldukları faziletli bütün davranışları ise, Ohrmazd’a yardımcı
güçler oluşturur.91 Avesta’nın farklı yerlerinde tanrılar, kötü güçlere karşı
savaşmak için insanların ibadetlerine muhtaç olarak tasvir edilmektedir. Frawardin
Yeşt’te, Fravaşiler, kendilerinin kötülüğe karşı güçlenmeleri ve insanları
korumaları için insanlardan kendilerini kutsamalarını, adaklar sunmalarını
istemekte oldukları görülmektedir.92 Yapılan iyiliklerin bu şekilde Ohrmazd’a veya
diğer kutsal varlıklara yardımcı güçler oluşturması insana kötülüğün yok olmasında
bir rol vermektedir.93
Mecûsî dünya görüşünün bu yönü Antik Arilerin inançlarıyla
benzeşmektedir. Mecûsîlik gibi zıt kutupların mücadele ettiği bir evren anlayışına
sahip Antik Arilerin ritüelleri iyi ruhları güçlendirmeye yönelikti. Onlarda kötü
ruhları yatıştırma yoktu. Kötü ruhlar daha çok iyi ruhlarla karşılaşıp onlar
tarafından mağlup edilmekteydiler. İyi ruhların bunu yapmaları da insanların dua
ve kurbanlarına bağlıydı. Antik Ari inanç sisteminde insanın, yardım için dua
etmesi, kutsamak için ilahiler söylemesi, kurbanlar sunması, hepsinin üstünde
haoma içeceği sunmasının, iyi tanrıları kötü tanrılara karşı güçlendirdiğine
inanılmaktaydı.94 Dindar kimse, gündelik merasimi yaptı mı, daevaların
kudretlerini zayıflatmış olur; bütün kuvvetiyle çalıştı mı, yalan söylemeden, vefa

88 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları, s.39–40.
89 Bkz Yasna, 33/10; Yasna, 44/8
90 Oymak, (Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), s.49-50. Dünya’nın en yüce kanunu aşa’dır ve
mümin’in en yüce ideali bunu yerine getirmek, bir “aşvan/aşa sahibi” olmaktır. Bkz. Max
Müller, Lectures On The Origin and Growth Of Religion As Illustrated By The Religions of India,
London 1878, s. 251.
91 Sayım, “Zerdüştîlikte Kozmogoni Ve Yaratılış”, s.94.
92 Frawardin Yeşt, 13/69-75.
93 Alıcı, Kadim İran’da Din…, s.129.
94 Sykes, History of Persia, c.1, s.104.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
105
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
ve iffet içinde yaşadı mı, Ahura Mazda'nın taraftarları lehine bir zafer kazanmış
olur.95
Tanrılar, insanların ibadetine muhtaç olduğu gibi insanların da kötü güçlere
karşı tanrıların yardımına ihtiyaçları vardır. Bunun en önemli yöntemi iyi tanrılara
dua ve ibadet etmektir. Bunun yanısıra Koşti olarak bilinen kutsal kuşağı da her
Mazda tapıcısının manevi saldırıdan korunmak adına takması96 veya Ahunvar
duası97
ve benzeri duaları98 okuması gerekmektedir.99 Vendidad ve Yeştlerde kötü
karakterli ruhlardan korunmanın yolları anlatılmakta, hayvan ve bitki formuna
girerek insanlara zarar veren kötü yaratılışlı varlıklara karşı uyarılara yer
verilmektedir. Söz konusu varlıkların açlık, susuzluk, hastalık, yaşlılık, zayıflık ve
benzeri durumlara yol açması, iyi ve kötü arasındaki çatışma halinin hayatın her
alanında tezahür ettiğine işaret etmektedir.100
İnsanı tanrılara yardımcı hale getiren “iyilik” sadece ibadet etmekle
gerçekleşmemekte, bunun yanında faydalı şeyler yapmak da önemli kabul
edilmektedir. Mecûsî dünya görüşünde insan, sadece ayinlerin tamlığı ve
temizliğine dayanmamalı; aynı zamanda, iyiliğe, doğruluğa, cesarete,
hayırseverliğe önem vermelidir. Bu bağlamda bir tarla açmak, bir kanal kazmak,
bir köprü yapmak, karınca ve kurbağa gibi zararlı hayvanları yok etmek de İyi
Tanrı’ya hizmet etmek demektir.101 İnsan hem toprağı korumalı, onu iyi sürmeli,
dikenleri ve yabani otları yok etmeli ve Ehrimen’in çorak bıraktığı bölgeleri tarıma
elverişli hale getirmelidir.102 Çünkü Ehrimen insanı doğru yoldan çıkarmak için
çalışmasının yanında, otlakları çöle dönüştürmüş103, dünyayı insana zarar veren
akrep, yılan, kurbağa, kertenkele vb. zararlı hayvanlarla doldurmuştur. Bu nedenle
bu hayvanları ortadan kaldırmak gerekmektedir. Mecûsîliğe göre Ehrimen’in
yarattığı bu zararlı hayvanları öldürmek yuvalarını bozmak veya dağıtmak önemli
bir görevdir.104
Mecûsî dünya görüşünde iyilik, her şeyden önce varlığın, hayatın ve
tarımın tekamül ettirilmesi anlamına gelir. İyilik, iyi olan maddi herhangi bir şeyin
de “geliştirilmesi” anlamına gelir. Ahlak, aynı zamanda olumlu maddi bir şey
anlamına da gelir. Kötü insanlar bu bakımdan varlığı yok etmektedirler. Bu
nedenle Mecûsîlikte göçebeler, üretim yapmayanlar ve sığırları katledenler

95 Nimet Yıldırım, İran Mitolojisi, s.188.
96 Vendidad, 18/54-55.
97 Vendidad, 19/8-9; Yasna, 19/15..
98 Vendidad, 10/12-17.
99 Alıcı, Kadim İran’da Din…, s.127-128.
100 Alıcı, Kadim İran’da Din…, s.137.
101 Sayım, “Zerdüştîlikte Kozmogoni Ve Yaratılış”, s.94.
102 Rawlinson, Eski Doğu’nun Büyük Krallıklarından Medya Krallığı, s.106-108.
103 Yasna, 32/10.
104 Dhalla, ZoroastrianTheology……..,s.254-260. Mecûsiliğin hayvanlara yaklaşımında iki türlü
davranış için ayrıca bkz Ömer Faruk Araz, Zerdüştiliğin Doktrinleri, Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002, s.98. Mecûsîliğe göre bazı suçların kefareti
olarak yılan ve karıncaları öldürmek gerekmektedir. Bkz Vendidad, 14/5.
düsbed
Hayreddin KIZIL
106
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
yerilmektedir.105 Avesta, yerleşik halkın yaşadığı yerleri işgal ve talan edip, malları
gasp eden göçebe toplulukları daevaların yardımcıları olarak tanımlamaktadır.106
Mecûsî inanç sisteminde iyi ile kötünün aktif mücadele içinde olması
insanların konumunu belirlediği gibi dünyanın cennetten daha değerli olarak
algılanmasına neden olmuştur. Ehrimen’e karşı mücadelenin dünyada
gerçekleşmesi bu dünyayı önemli hale getirmiştir. Mecûsî dünya görüşüne göre
maddi dünya (getik), cennetten (vahişt) daha değerlidir. Çünkü kötülüğün gücüne
karşı savaşın kazanılabileceği ve mücadelenin sürdürülebileceği tek yer, bu maddi,
vücut bulmuş, görünür ve somut dünyadır.107
Mecûsîliğe göre kötünün kaynağı ne Ohrmazd ne de insandır. Bütün
kötülüklerin kaynağı Ehrimen’dir.108 İnsan aklı eskiden suç ve günah işleyemezdi.
Fakat Ehrimen telkinleri ile insanın doğasında bulunan hırsını, açgözlülük, öfke,
kıskançlık, inatçılık, şehvet, düşmanlık, tembellik, din değiştirme, iftira, cehalet,
kötülük, cimrilik, nefret, çekişme ve diğer birçok özelliği kullanarak insanın aklına
günahı sokmayı başardı.109
Sıradan insanları aldattığı gibi din büyüklerini de kandıran110 Ehrimen, ilk
insan çifti Maşya ve Maşyane’yi de kandırmıştır. Maşya ve Maşyane, Gayomart’ın
tohumundan ortaya çıkmış ilk insan çiftidir. Gayomart, Ohrmazd ile
Spandarmart'ın (Yeryüzü), oğludur. Gayomart ölünce bedeninden madenler çıkmış,
tohumu güneş ışığıyla arındırılmış, bir kısmı yere düşmüş bundan ilk insan çifti
Maşye ve Maşyane çıkmıştır. Ohrmazd, ikisine iyilik yapmalarını, şeytanlara
tapmamalarını emreder. Bunun üzerine Maşye ve Maşyane, Ohrmazd'ı yaratıcı
olarak ilan eder, fakat Ehrimen'in baştan çıkarma çabaları sonucu, toprağı, suyu ve
bitkileri Ehrimen’in yarattığını haykırırlar. Bu “yalan” yüzünden, çift lanetlenir.
111
Mecûsîlikte insanın konumunu belirleyen bir konu da insanın özgürlüğü ile
ilgilidir. Bu inanç sisteminde İnsan, İyi ve Kötü iki unsur arasındaki kozmik
husumette oynayacağı tarihsel rolde hangi tarafta bulunacağı konusundaki
tercihinde özgürdür.
112 Yani her ne kadar kötülüğü yaratan Ehrimen de olsa insanın
onun tarafına geçmesi kendi iradesi ile ilgilidir. Zerdüşt’ün insan antropolojisi veya

105 Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s.88-89.
106 Alıcı, Kadim İran’da Din…,s.127. İlgili yerler için bkzYeşt. 13/137; Vendidad 8/31-32;
Vendidad 3/32.
107 Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s.89; Oymak, Zerdüştlük (İnanç, İbadet,
Adetler), s.107.
108 Ehrimen, dünyada kötülüğün ana kaynağı olarak ve günahın üreticisi olarak tanımlanır .
Bkz Dhalla, Zoroastrian Theology…….., s.252.
109 Dhalla, Zoroastrian Theology…….., s.254-260.
110 Taraporewala, Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları……., s.50.
111 Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Gotama Buda’dan Hıristiyanlığın
Doğuşuna, Çev: Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2003, c.2, s.363-364. Ayıca bkz
Mansour Shaki; “Gayômart”, http://www.iranicaonline.org/articles/gayomart- erişim
25/08/2013.
112 M. Reza Hamzeh’ee, Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik Tarihsel ve DiniTarihsel
Bir İnceleme, Çev: Ergin Öpengin, Avesta Yayınları, İstanbul 2009, s.194.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
107
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
doktrininin coşkulu bir ahlaki bireyselliği kanıtladığı, desteklediği ve gurur kaynağı
olduğu genel olarak kabul edilir. Tüm iradeli varlıklar özgür iradeye sahiptir; iyilik
ve kötülük arasındaki savaşta destekleyecekleri tarafı seçmekte bu özgür iradeyi
kullanmak onların görevidir.113 Eliade konu ile ilgili olarak şunları söyler:
“Zerdüşt'e yeni dinin vahyi doğrudan doğruya Ahura Mazda'dan gelir. Bunu kabul
ederken tanrısının başlangıç davranışına -İyi'nin seçilmesi-
114 öykünür ve
takipçilerinden de başka bir şey istemez Zerdüştçü reformun özü, imitatio dei'dir
(tanrı’ya öykünme). İnsan, Ahura Mazda örneğini izlemesi konusunda uyarılır, ama
tercihinde özgürdür. Kendisini Tanrı'nın kölesi veya hizmetkârı olarak
hissetmez.”115
Asiye Tığlı’ya göre Gatalar, insana verilen özgür iradeyi o kadar açık bir
dille ifade etmektedir116 ki bu konuda daha fazla söze ihtiyaç kalmamaktadır. Belki
de Zerdüştiliğin düalist bir din olarak tanınmasının en önemli nedenlerinden biri de
onun iradeye bu kadar vurgu yapmasıdır. Çünkü varlığın başlangıcında iki ezeli ruh
kendi seçimlerini yaparken, Yıkıcı Ruh’un (angra Mainyu) kötülüğü seçeceğini
bilen Ahura Mazda onu engellemedi ve âlemdeki iki kutuplu mücadele bu şekilde
başlamış oldu. Böylece Tanrı, kendi özelliklerinden biri olan özgürlüğü insana
hediye ederek onu yüceltmiş ve bu iki yoldan birini kendi iradesi ile tercih etmesini
istemiştir. Kısacası kötülük serbest irade için geçerlidir. Saf iyiliğin olduğu bir
dünyada iradenin, seçimin ve özgürlüğün bir anlamı yoktur.117
SONUÇ
Zerdüşt, monoteist bir öğretiyi benimsemiş olmasına rağmen, Mecûsîlik
kendisinden sonraki dönemlerde düalist tanrı anlayışına sahip bir din olarak ortaya
çıkmıştır. Ohrmazd ve Ehrimen arasındaki ezeli savaşı esas alan bu din, bütün
dünyayı bir mücadele alanı olarak kabul etmiştir. Bu inanç sistemine göre evren
biri iyi diğeri kötü iki ezeli tanrının mücadele ettikleri bir savaş alanıdır. Bu dünya
görüşü insana Ohrmazd’ın yanında yer alma sorumluluğunu getirmiştir.
Bu savaşta iyi tanrı Ahura Mazda ile kötü tanrı Ehrimen yalnız değildirler.
Her ikisinin de kendi yarattıkları orduları mevcuttur. Bu iki ordu simetrik
denebilecek şekilde sınıflandırılmıştır. Hem Ahura Mazda hem de Ehrimen’in altı
büyük yardımcıları ve sonsuz denebilecek başka ruhani yardımcıları vardır. Her iki

113 Marietta Stepaniants, “Zerdüştlüğün İslam’la Karşılaşması”, Çev.: Cahit Kara, Journal Of
İslamic Research, yıl: 2012, c.XXIII, sayı: 2, s.96.
114 Eliade burada Yasna 32/2 ile (İyi Düşünceyle bir olan, görkemli Doğru ile iyi arkadaşlık
kuran Mazda Ahura, Egemenlik aracılığıyla onlara şu cevabı verdi: Biz sizin iyi kutsal
Dindarlığınızı seçtik - o bizim olsun.) karşılaştırılmasını istiyor.
115 Eliade, Dinsel Düşünceler Tarihi<., c.1, s.381.
116 Ayrıca bkz Oymak, Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), s.48-49.
117 Tığlı, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, s.181. Gathalarda geçen “iki/ikiz ruhlar”, kendini
düşüncelerde, sözlerde ve fiillerde gösteren “Fazilet ve Kötülük” olarak ifade edilmiştir.
Buna göre bu iki Ruh arasında Druj’un takipçileri kötü kişinin eylemini seçti, fakat En
Kutsal Ruh, Hakkı seçti ve doğru eylemle Ahura Mazda’yı memnun etmek isteyenler aynı
şeyi yaptı”. Bkz Baussani, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, c.1, s.88.
düsbed
Hayreddin KIZIL
108
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
tanrının birbirine eşit denebilecek teşkilatları, düzenleri ve yardımcıları
bulunmaktadır.
Mecûsî tanrı anlayışında, tanrılar insanın ibadetine muhtaç bir şekilde
tanıtılmaktadır. Aynı şekilde insanlar da Ehrimen ve yardımcılarının zararlarından
korunmak için tanrıların yardımına muhtaç olarak kabul edilmiştir. Tanrıların,
Ehrimen ve yardımcılarına karşı güçlü olabilmeleri için insanların onları kutsaması,
ilahiler okuması, sunuda bulunması gerekmektedir. Aynı şekilde insanların da
Ehrimen ve yardımcılarının zararlarından kurtulabilmesi için iyi tanrıların
yardımına ihtiyaçları vardır. Bu da Avesta’da kaydedilmiş bazı duaları okumak,
Mecûsîliğin gereklerini yerine getirmekle mümkün olmaktadır.
Ohrmazd ile dünyadaki bütün kötülüklerin kaynağı olarak kabul edilen
Ehrimen arasındaki savaş tüm evrende gerçekleştiği gibi insan bedeninde de
gerçekleşmektedir. İnsan, bu bakımdan içini iyiliklerle doldurmalıdır. Böylece
kötü, insan bedeninde yer bulamayacaktır.
Mecûsîlikte kötüyle mücadelede ibadetlerin dışında tarımla ilgili işler de
yer almakta, hatta Ehrimen’in yarattığı karınca, yılan çekirge vb. canlıların
öldürülmesi gerekmektedir. Bunun yanında çöl topraklar işlenmeli, tarıma hazır
hale getirilmelidir. En esaslı araçlar ise iyi düşünce, iyi söz ve iyi eylem olarak
kabul edilmiştir.
Mecûsîlikte insan özgürlüğüne de çok önem verilmektedir. Buna göre
kişinin Ehrimen ya da Ahura Mazda yanında yer alması insanın özgür iradesiyle
vereceği kararla belirlenmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Alıcı, Mehmet, Kadim İran’da Din Monoteizm’den Düalizm’e Mecûsî Tanrı
Anlayışı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012.
P. Alston, William, “Din”, Çev.: Günay Tümer, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Yıl: 1970, c. 18.
Araz, Ömer Faruk, Zerdüştiliğin Doktrinleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
Avesta Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev: Fahriye Adsay/İbrahim Bingöl, Avesta
Yayınları, İstanbul 2012.
Baussani, Alessandro, “İslam Öncesi İran Düşüncesi”, Çev: Kürşat Demirci, İslam
Düşüncesi Tarihi, İnsan Yayınları, İstanbul 1990, c.1.
Boyce, Mary, Zoroastrians Their Religious Beliefs And Practices, USA 1979.
……………., History Of Zoroastrianism vol. I The Early Period, Leiden 1975.
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
109
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
……………., A Persian Stronghold of Zoroastrianism (Based On The Ratanbai
Katrak Lectures;1975), Oxford University Press, Oxford 1977.
……………., Textual Sources For The Study Of Zoroastrianism, USA 1990.
Buch, Maganlal A., Zoroastrians Ethics, Baroda 1919.
Casartelli, L.C., “Dualism (Iranian)”, The Encyclopedia of Religion And Ethics,
Edinburg 1912, c.5.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2000.
Choksy, Jamsheed K., “Zoroastrianism, The Encyclopedia of Religion And Nature,
Editor In Chief: Bron R. Taylor, England 2005.
……………………….“Zoroastrianism”, Encyclopedia of Religion Second Edition,
Editor In Chief: Lindsay Jones, USA 2005
Cook, F.C., Origins of Religion and Languages, London 1884.
Demir, Ömer – Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara
1997
Demirci, Kürşat, “Harût ve Marût”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 16, İstanbul
1997.
Dhalla, Maneckji Nusservanji, Zoroastrian Civilization From The Earliest Times to
The Downfall of The Last Zoroastrian Empire, New York 1922.
……………………………., Zoroastrian Theology, From The Earlest Times To
The Present Day, New York 1914.
Mircea Eliade- Ioan P. Couliano, Dinler Tarihi Sözlüğü, Çev: Ali Erbaş, İnsan
Yayınları, İstanbul 1997
Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi I Taş Devrinden Eleusis
Mysterialar’ına, c.1, Çev: Ali Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2007.
……………………………., Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Gotama
Buda’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna, c. 2, Çev: Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi,
İstanbul 2003.
Fluegel, Maurice, The Zend Avesta And Eastern Religions, USA, 1898.
Gray, Louis H., “Cosmogony And Cosmology”, Encylopedia of Religion And
Ethics, Editor: James Hastings, c.4, Edinburgh 1911.
Gündüz, Şinasi “Mecûsîlik”, DİA, c.28, Ankara 2003.
Hacaloğlu, Haluk, Zerdüşt Ahura Mazda, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 1995.
düsbed
Hayreddin KIZIL
110
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Hamzeh’ee, M. Reza, Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik
Tarihsel ve Dini-Tarihsel Bir İnceleme, Çev: Ergin Öpengin, Avesta Yayınları,
İstanbul 2009.
Haug, Martin, Essays on The Sacred Languages, Writings And Religions of The
Parsis, London 1907.
Herodotos, Tarih, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul 2012.
Hintze, Almutz, “Ahura Mazdâ And Angra Mainyu”, Encyclopedia of Religion
Second Edition, Editor In Chief: Lindsay Jones, USA 2005.
Jackson, A.V. William, “Amesha Spentas”, Encyclopedia of Religion And Ethics,
Edinburg 1908, c.1
Kızıl, Hayreddin, “Zurvanizm’in Kuruluşu ve Sasaniler Dönemindeki Etkileri”,
EKEV Akademi Dergisi, Erzurum 2013.
Kuşçu, Emir, Din Fenomenolojisi Wilfred Cantwell Smith Örneği, Sarkaç
Yayınları, Ankara 2011.
Malandra, William W., An Introduction To Ancient Iranian Religion –Readings
From The Avesta And The Achaemenid Inscriptions-, USA 1983
Masani, Sir Rustom, The Religion of The Good Life Zoroastrianism, London 1954.
Moulton, James Hope, Early Religious Poetry of Persia, Cambridge 1911.
……………, Early Zoroastrianism, London 1926.
………….., The Treaure of Magi A Study Of Modern Zoroastrianism, London
1917.
Müller, F. Max, Lectures On The Origin and Growth Of Religion As Illustrated
By The Religions of India, London 1878
Oymak, İskender, Zerdüştlük (İnanç, İbadet, Adetler), Elazığ 2003.
Rawlinson, George, Eski Doğu’nun Büyük Krallıklarından Medya Krallığı, Çev:
Nadire Işık, Doz Yayıncılık, İstanbul 2006.
Sayım, Huzeyfe, “Zerdüştîlikte Kozmogoni Ve Yaratılış”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, yıl: 2004, c.1, sayı: 16.
Shaked, Shaul, Dualism In Transformation Varieties of Religion In Sasanian
Iranian, London 1994.
…………..,, “Some Notes On Ahreman, And His Creaiton”, From Zoroastrian
Iran To Islam –Studies In Religious History and Intercultural Contacts,Great
Britain 1995,
düsbed
Mecûsî Dünya Görüşünde İnsanın Konumu
111
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Stepaniants, Marietta, “Zerdüştlüğün İslam’la Karşılaşması”, Çev.: Cahit Kara,
Journal Of İslamic Research, yıl: 2012, c.XXIII, sayı: 2, ss.89-99
Sykes, P. M., History of Persia, London 1915, c.1.
Şemseddin, M., “Kadim İran’da Din”, Latinize eden: Fuat Aydın, Dinleri
Tarihleriyle Okumak, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.
Şeriati, Ali, Dinler Tarihi, Çev: Erdoğan Vatansever, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul
2001.
Taraporewala, Irach J.I., Zerdüşt Dini Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din:
Mitraizm, Maniheizm, Mazdakizm, Çev: Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul
2002.
Tavadia, J.G., IndoIranian Studies I, Santiniketan, tarihsiz yok.
The Sacred Books Of The East, The Zend Avesta Part I The Vendidad, c. 4,
İngilizceye çev: James Darmesteter, Oxford 1895
The Sacred Books of the East The Zend Avesta Part II The Sîrozahs, Yasts And
Niyayis , c. 23, İngilizceye çev: James Darmesteter, Oxford 1883.
Tığlı, Asiye, Zerdüşt Hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul 2004.
Tiele, C.P., The Religion Of The Iranian Peoples, İngilizceye Çev: G. K. Nariman,
Bombay 1912.
Weber, Max, “Dünya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi”, Din Sosyolojisi, Çev: Yasin
Aktay, Vadi Yayınları, Ankara 1998.
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
…………………. İran Edebiyatı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul 2012
İnternet Kaynakları
Boyce, Mary, “Ahura Mazda”, http://www.iranicaonline.org/articles/ahura-mazda
erişim: 25/08/2013
……………………“Amesa Spenta” http://www.iranicaonline.org/articles/amesaspenta-beneficent-divinity
erişim 25/08/2013.
Gnoli, Gherardo, “Dualism”, http://www.iranicaonline.org/articles/dualism
erişim 26/08/2013
J. Duchesne-Guillemin; “Ahriman”, http://www.iranicaonline.org/articles/ahriman
erişim 25/08/2013.
düsbed
Hayreddin KIZIL
112
www.e-dusbed.com
DÜSBED, YIL-7, S.13 Nisan 2015
Shaki, Mansour, “Gayômart”, http://www.iranicaonline.org/articles/gayomarterişim
25/08/2013.
düsbed

Konular