HÂFIZ-I ŞÎRÂZÎ – MELAYÊ CİZÎRÎ KARŞILAŞTIRMASI (AŞK, GÜL, BÜLBÜL, RİNDE, ZÜHT VE DİNİ SEMBOLLER AÇISINDAN)

Öz
Klasik Kürt edebiyatından bahseden kaynaklar, İran edebiyatının Kürt edebiyatına olan etkisinden söz etmektedirler. Bu etkinin ne
boyutlarda olduğunun anlaşılabilmesi için her iki edebiyatın değişik açılardan birbirleriyle karşılaştırılması gerekmektedir.
Biz bu makalemizde her iki edebiyatın arasındaki etkileşimin ne derce olduğu sorusuna cevap bulmaya katkı sağlamak amacıyla İran
Edebiyatının gazel şairi Hâfız-ı Şîrâzî ile Kürt Edebiyatının Gazel şairi Melayê Cizîrî’nin divanlarında; aşk, gül, bülbül, rinde, züht ve dini sembolleri
nasıl kullandıklarını araştıracağız.
Hâfız-ı Şîrâzî 14. yüzyılda yaşamış büyük bir İran şairi, Melayê Cizîrî ise bazı tartışmalar olmakla beraber 17. yüzyılda yaşamış Kürt
edebiyatının büyük şairlerindendir. İki ayrı edebiyatın iki büyük ismini bütün özellikleriyle bir makale çerçevesinde karşılaştırma imkânı olmadığının
farkındayız. Bu nedenle konu hakkında genel bir değerlendirmede bulunabilmek amacıyla her iki şairin de gazellerinde aşk, gül, bülbül, rinde, züht ve
dini sembolleri nasıl kullandıklarını irdeleyeceğiz ve örnek teşkil etmesi bakımından da her iki şairin birer gazelini ve nesre çevrilmiş halini
makalemizin sonunda vereceğiz.
Anahtar Kelimeler: Hâfız-ı Şîrâzî, Melayê Cizîrî, Divan, Aşk, Gül, Bülbül
)
Abstract
Resources making a mention of the Classical Kurdish Literature refer to the influence of İranian Literature over the Kurdish
literature. In order for the extent of this influence to be understood, it is necessary to compare those two literatures from various
aspects.
With the purpose of contributing to find out an answer to the question to what extent this interaction stands between these
literatures in this study, we will research how Hâfız-ı Şîrâzî, the Iranian poet of gazelle, and Melayê Cizîrî, the Kurdish poet of gazelle
make use of love, rose, nightingale, beauty, piety and religious symbols in their divans.
Hâfız-ı Şîrâzî is a great Iranian poet who lived in the 14th century while Melayê Cizîrî is one of the greatest poets of the
Kurdish literature, who lived in the 17th century, though some arguments still exist. We are well aware that comparing these two great
poets in every aspect in an article is not possible. Therefore, in order to have an overall assessment on the subject, we will examine how
each poet uses love, rose, nightingale, beauty, piety and religious symbols in their gazelles and we will quote as an example a gazelle
from each poet and the prose forms of those gazelles at the end of our article.
Keywords: Hâfız-ı Şîrâzî, Melayê Cizîrî, Divan, Love, Rose, Nightingale
1. Giriş
Edebiyat bir anlatım biçimidir. Düşünce ve duyguların güzel ve etkili bir biçimde anlatma sanatı
olarak da tanımlanır. İnsan yaşantılarını anlatan her metin edebiyat yapıtı değildir. Konu tartışmalı olmakla
birlikte, asıl amacı estetik tat vermek değil, bilgi vermek ya da inandırmak olan yapıtlar (teknik ve bilimsel
kitaplar, gazete yazılan, reklam metinleri, propaganda yazıları vb.) genellikle edebiyatın kapsamı dışında
bırakılır. Bir metnin edebiyat yapıtı sayılabilmesi için o yapıtın sanat değeri taşıması gerekir. Ama bu değeri
tanımlamak kolay değildir. Edebi değeri olan bilimsel metinlere rastlanabildiği gibi, sanat katına
yükselemeyen şiirler de vardır. Bunlara şiir değil, manzume denir.
Bir toplumun geleceğinin şekillenmesinde geçmişten getirdiği bilgi, tecrübe, sanat, edebiyat vb.
unsurları kullanabilmesi önemlidir. Toplumda dilsel becerileri geliştirmek ve dil zevki oluşturmak için ses
yapısı (müziği) çok güçlü olan edebi ürünlerin kullanılması söz konusudur. Bu bağlamda Kürk edebiyatı
içerisinde bu özelliği ile öne çıkan klasik edebiyatından en yüksek derecede faydalanmak gerekir. Klasik
edebiyat metinleri muhakeme yoluyla bireylerin zihinsel becerilerini geliştirir ve onlarda estetik duygusunu
uyandırır. Daha da önemlisi bu muazzam örgünün içinde yatan düşüncenin ve duygunun ortaya çıkarılması
ve güncellenerek topluma kazandırılması gerekmektedir. Ancak günümüzde Klasik Kürt edebiyatı ve
gelenekleri çeşitli sebeplerden dolayı değerini yitirmekte ve toplum tarafından bu edebiyatın diline,
terminolojisine, şekil özelliklerine ve ifade biçimlerine yabancılaşma durumu söz konusudur. Aruz vezni,
nazım şekilleri ve edebi sanatların temelinde kurulan Klasik Kürt edebiyatı öğretimi anlaşılırlığı güç bir alan
halini almaktadır.


Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, E mail: nesimsonmez@hotmail.com
- 138 -
Edebi bir disiplin olarak karşılaştırmalı edebiyat, Kuzey Amerika'dan uzak Doğu'ya kadar
Hindistan'dan Etopya'ya kadar tüm dünyayı içine alan geniş bir şemsiye oluşturarak; farklı ülkelerin
edebiyatlarını, dillerini, gelenek ve göreneklerini özellikle şiir, edebi metin, anı, hatıra, günlük ve gezi notları
biçiminde karşımıza çıkarır. Böylece küreselleşmiş bir dünya edebiyatı, içerisinde karşılaştırmalı örneklerle
hızlı bir gelişim içerisine girerek çok katmanlı bir edebiyat ve kültür varlıklarını karşımıza çıkartmaktadır.
Adından da anlaşılacağı gibi “karşılaştırmalı edebiyat″ terimi bir eserin başka bir eser ya da eserlerle ortak
konu ve motif bağlamında karşılıklı incelenmesidir.
Osmanlı devleti sınırları içerisinde yaşayan Kürtlerin oluşturdukları edebiyatın vücut bulmasında
Farsçanın ve İran edebiyatının etkisi her zaman ve zeminde dile getirilen bir husustur. Aynı coğrafyada
yaşayan Kürtlerin ve Farsların diğer konularda olduğu gibi bu konuda da birbirlerini etkilemeleri son derece
doğaldır. Tabi ki bu etkileşimin tarihi, dini ve sosyal sebepleri mevcuttur.
Bilindiği üzere İslam dini Miladi 610 yılından itibaren Arabistan yarımadasından başlayarak
yayılmaya başladı. İslam’ın ikinci halifesi Hz. Ömer (r.a) döneminde Sa‘d bin Ebî Vakkâs (r.a)
komutasındaki İslâm ordusu Miladi 636 tarihinde Sasaniler Devletini yenmesi neticesinde İran halkı İslam
dinini seçerek Müslüman oldu. Kürtler de bu tarihte İran halkı ile beraber Müslümanlığı seçip İslam
medeniyeti dairesine girmişlerdir ( İbnu’l-Esir, 1853-1867: 484; Belâzûrî: 263).
Kürtler, yeni dinin kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim başta olmak üzere dinle alakalı kaynakların
Arapça oluşu sebebiyle Arap dilini öğrenirken aynı medeniyet içerisindeki İranlıların dili olan Farsçayı da
öğrenme ihtiyacını duydular.
Kürtçe ile Farsçanın aynı dil ailesinden yani Hint-Avrupa dil ailesinden gelmeleri hasebiyle
birbiriyle etkileşim halinde olmaları son derece doğaldır. Aynı coğrafyada, aynı siyasi yönetimler altında
yüzlerce yıl birlikte yaşayan iki ayrı kültürün birbirine tesir etmemiş olması eşyanın tabiatına aykırıdır. İran
coğrafyasında Samaniler, Gazneliler, İlhanlılar, Selçuklular, Karakoyunlular, Akkoyunlar, Safevîler vb. siyasi
yapılar altında aynı kaderi paylaşan Türkler, Kürtler ve Farslar, birbirlerinden her konuda etkilenmişlerdir (
Levend, 1973: 218-226).
Kürt medreselerinde okutulan kitapların büyük bir kısmının Arapça ve Farsça olması da dikkate
alındığında Kürt edip ve şairlerin gerek Farsçanın gerekse Fars edip ve şairlerin tesiri altında kalmaları son
derece doğaldır.
Kürtlerin yaşadıkları bölgelerde ilk zamanlardan itibaren Kürtçenin gerek Kurmanci ve gerekse Lori
lehçeleriyle eserler yazılmaya başlandıysa da Kürt Şairler kendilerinden önce İslam medeniyeti dairesi
içerisinde büyük bir edebi seviye elde eden İran şairlerinin emeği olan önemli eserleri incelemekten ve onları
örnek alıp benzerlerini, hatta daha iyilerini oluşturmaktan da hiç rahatsızlık duymamışlardır. Daha doğrusu,
doğu medreselerinde Arapça ve Farsça bir yabancı dil olarak görülmüyordu aksine öğrenilmesi gereken
dillerdendi. Medreselerde dini ve beşeri ilimler yanında Arapça ve Farsça devamlı okutulmaktaydı. Kürt
yazar ve şairleri Kürtçeden ziyade Arapça ve Farsça eserler telif etmişlerdir. el-Kâmil Fi’t-Tarih’in sahibi
İbnu’l-Esir (1160-1233), Vefeyâtu’l-A‘yân sahibi İbn-i Hallikân (1211-1282), Şerhu’l-Kafiye li İbn-i’l-Hacib
müellifi Molla Şemseddin Ahmed el-Gorâni (1410-1488) eserlerin Arapça yazmışlardır.
Avrupalı yazar ve şairlerin zaman zaman eski Yunan ve Latin kaynaklarına başvurdukları gibi
Osmanlı devleti sınırları içerisinde yaşayan Müslüman Kürt şairler de aynı medeniyet içerisinde yer almış
olan Fars şair ve yazarlarının eserlerine müracaat ediyorlardı. Bu anlamda eserlerine müracaat edilen Fars
şairlerinden birisi de hiç kuşkusuz Hâfız-ı Şîrâzî’dir. Hâfız, şiirleri dünyanın değişik dillerine tercüme edilen
büyük bir şairdir.
Biz bu çalışmamızda Hâfız-ı Şîrâzî ile Melayê Cizîrî’nin aşk, gül, bülbül, rinde, züht ve dini
sembolleri gazellerinde nasıl işlediklerini tespit etmeye çalışacağız. Çalışmamız için Hâfız’ın Divanı (Hafız
Dîvanı, 2011: 142) ve Melayê Cizîrî’nin Divanı (Mela Ahmedê Cızîrî Diwan, 2009; Dîwana Melayê Cizirî,
2012) esas alınmıştır.
Hâfız ve Melayê Cizîrî’nin edebi kişiliklerinin oluşmasında çağlarının etkisini ortaya koyabilmek
için dönemlerine hâkim olan siyasi ve sosyal yapılarla birlikte şairlerin hayatlarına da yer verilecek ve
ardından aşk, rint ve zahit, gül ve bülbül, anlam benzerliği ve dini terimleri kullanma gibi tespit ettiğimiz
hususlar üzerinde durulacaktır. Her iki şairin de şiirlerinden örnekler verilirken karşılarında esas aldığımız
divanlarındaki gazel numaralarına göre bir numaralandırma yapma yolu izlenmiştir. Ayrıca şiirlerine örnek
teşkil etmesi bakımından her iki şairin de divanlarından birer gazel çalışmanın sonunda verilecektir.
1.1. Hâfız-ı Şîrâzî
Kaynaklarda Hâfız-ı Şîrâzî adıyla tanınan İranlı bu büyük gazel şairinin tam ismi Hâce Şemseddin
Muhammed bin Bahauddin Şîrâzî’dir. Doğumu için verilen tarihler H.Ş.717 (M.1317) ile H.Ş. 726 (M.1326)
arasında değişmektedir. Hâfız-ı Şîrâzî, H.Ş.791 (M.1389) veya H.Ş.792 (M. 1390) İran’ın Şiraz kentinde vefat
etmiş ve orada defnedilmiştir (Yazıcı, 1997: 104).
- 139 -
Hayatı hakkında tezkirelerin verdiği bilgiler ile halk arasında dolaşmakta olan menkıbelerden öteye
geçememektedir. Aslında hayatının ve edebi anlayışının ayrıntılarına ait bilgileri yine de Divanında yer alan
kendi şiirlerinden çıkarmak mümkündür. Tezkirelerin verdiği bilgilere göre ticaretle uğraşan bir ailede
dünyaya gelmiştir. Buna göre ailesinin Hâfız’ın eğitimini destekleyecek maddi bir güce sahip olduğu
söylenebilir. Küçük yaşta Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlediği için Hâfız lakabını almış ve bu lakapla anılmıştır.
Doğum yerine istinaden de kendisine Şîrâzî denmiştir. Hâfız, küçük denebilecek yaştan itibaren
Muzafferoğulları’nın divan kâtibi olarak memuriyete başlamış ve geçimini genellikle memuriyet yoluyla
temin etmiştir (Ritter, “Hafız”, 1986: 65-71).
Hâfız-ı Şîrâzî, İran edebiyatının olduğu kadar dünya edebiyatının da önemli şairlerinden birisidir.
Şiirlerinin çoğu gazel biçiminde olduğu için gazel şairi olarak da bilinir. Kendisinden sonra gelen İran
şairleri üzerinde en çok tesiri olan şair Hâfız’dır dense yanlış olmayacağı kanaatini taşımaktayız. Gazelleri,
İslam medeniyet dairesindeki diğer dillere çevrildiği gibi 18 ve 19. yüzyıllarda Batı dillerine de çevrilmiştir.
Bu tarihten itibaren artık Hâfız-ı Şîrâzî dünya klasikleri arasında yerini almıştır. Her yıl Şiraz’daki mezarı
başında yapılan anma törenlerine uluslararası araştırmacılar ve bilim adamları katılmaktadır (Kerimi,
Tahran: 1391.).
Mezarı, İranlıların ziyaret ettiği önemli kutsal mekânlardan biridir. Şiirleri lisânu’l-ğayb (sırların dili)
olarak kabul edilir. İranlılar tarafından mezarı, gerçek âşıkların ziyaret yeri olarak kabul edilmektedir. Onun
şiirlerinden fala bakmak da yine İranlılar arasında çok yaygındır (Zindeginame-i Hafız).
Hâfız’ın, tasavvufla ilgisi olmakla birlikte kaynaklarda tarikatı ve şeyhi hakkında kesin bilgilere yer
verilmemektedir. Ancak Şemseddin Abdullah-ı Şirazi, İmad-i Fakih-i Kirmani, Seyyid Şerif el-Curcani gibi
mutasavvıf ve âlimlerden istifade ettiği, Ni‘metullah-ı Veli, Hace Ebu’I-Vefa el-Bağdadi, Kemal-i Hucendi
gibi şeyhlerle görüştüğü tezkirelerde kayıtlıdır (Yazıc Tahsin, 1997: 104).
Kaside, rubai ve kıtalar da yazmış olmasına rağmen Hâfız, şöhrete gazelleriyle ulaşmıştır. Daha önce
gazel söyleyen bütün üstatların meziyetlerini kendinde toplaması hasebiyle gazelleri Fars edebiyatında
türünün en gelişmiş örnekleri sayılır. Önceki şairler gibi gazellerinde mecazi anlamlar da taşıyan aşk ve
şarap meclislerini terennüm etmiş ve bazen başka şairlerin beyitlerini kendi gazellerinin arasına
serpiştirmiştir.
Hâfız'ın şiirlerindeki ahenk ve akıcılık yanında dilinin sade, tekellüfsüz ve veciz olması şöhretinin en
önemli sebeplerinden biridir. Onun bu özellikleri tezkirelerde de ifade edilmiştir. Abdurrahman-ı Cami,
Hâfız’ın gazellerinin ahenk ve akıcılıkta Zahir-i Faryabi’nin kasideleri değerinde, üslubunun da Nizarî-i
Kuhistanî’nin üslubuna yakın olduğunu, ancak Nizari’nin şiirinin zayıf tarafları olmasına karşılık Hâfız’ın
şiirlerinde hiçbir sunilik görülmediğini söylemektedir (Cami, 1985: 160-161).
1.2. Melayê Cizîrî
Melayê Cizîrî’nin asıl adı Ahmed b. Mela Muhammed el-Botî el-Cezerî’dir (Qanatê Kurdo, 1992: 90;
Turan, 2012: 15; Adak, 2013:190). Ailesi köken itibariyle Cizre’nin köklü aşiretlerden birisi olan Botî aşiretine
dayanmaktadır (Doru, 2012: 13). Şiirlerinde genel itibariyle iki mahlas kullanmıştır. Bunlardan birincisi, aşk
oklarının ve kaderin nişan hedefi olması veya sevgilinin yüzündeki ben anlamına gelen “nîşanî” mahlasıdır
(Zivingî, 1402/1987: (vav); Tunç, 2009: 17). Mela'nın kullandığı ikinci mahlas ise “mela”dır. Bilindiği gibi
Kürt medreselerinde eğitimin tamamlayıp mezun olan kişilere “mela” denilir. Melayê Cizîrî de çeşitli
medreselerde zamanın birçok ünlü âliminden ders alıp eğitimini tamamladıktan sonra icazetini almış ve
“mela” unvanını almıştır. Bu yüzden de kendisine mela denilmiştir, dolayısıyla en çok kullandığı mahlas
da“mela” mahlasıdır (Muhammed, 2008: 13). Kendisine Cizîrî lakabının verilmesinin sebebine gelince, bugün
Şırnak iline bağlı Cizre ilçesinde doğmasına nispetledir.
Melayê Cizîrî’nin doğum tarihi ile alakalı olarak birçok kaynakta değişik rivayetler dile
getirilmektedir. Konumuz Melayê Cizîrî'nin doğum ve ölüm tarihlerini tespit etmek olmadığından biz
burada üzerinde en çok ittifak edilen görüşü benimseyip dile getirmekle yetineceğiz. Mela’nin hayatının
XVI-XVII yüzyılları arasında geçtiğine dair görüş, araştırmacıların kahır ekseriyetinin üzerinde ittifak
ettikleri görüştür. Tarih olarak da 1565/1568-1640/1641 tarihleri arasında yaşadığı kabul edilmektedir
(Zınar, 1986: 12; Özervarlı, 2005: 241; Turan, 2012: 15; Adak, 2013: 190). Mela, eğitimine Cizre de başlar daha
sonra Hakkâri, İmadiye ve Diyarbakır medreselerinde eğitimine devam eder. 32 yaşına geldiğinde
Diyarbakır’ın Sıtrabas köyündeki medresenin baş müderrisi olan Mela Taha’dan icazet alır. Kendisi bu
icazeti alırken Arapça, Farsça, Türkçe ve Kürtçeye tam olarak vakıf olmuştur. Özellikle Farsçayı edebi olarak
kullandığını yazmış olduğu Farsça şiirlerinden anlamaktayız (Zivingî, 1402/1987: Vav). Diyarbakır’ın çeşitli
köylerinde ve Hasankeyf’te bir müddet müderrislik yaptıktan sonra memleketi Cizre’ye geri döner ve orada
Kırmızı Medrese (Medresa Sor) de baş müderris olarak vazifeye başlar ve vefat edinceye kadar orada ders
vermeye devam eder. Kaynaklarda geçtiğine göre Miladi 1640-1641 tarihinde 75 yaşında iken vefat eder ve
Cizre de Kırmızı Medresenin güneyinde defnedilir (Zivingî, 1402/1987: Vav; Sağniç, 2002: 37; Xeznedar,
2010: 290).
- 140 -
Melayê Cizîrî’nin bir divanı bulunmaktadır. Bu divanı Kürt şairleri arasında yazılan ilk mürettep
divan olarak kabul edilmektedir (Adak, 2013: 196). Melayê Cizîrî’den önce Kürt edebiyatçıları tarafından
mürettep bir şekilde yazılmış her hangi bir divan şu ana kadar tespit edilmiş değildir.
Melayê Cizîrî’nin divanı oldukça metaforik ve alegorik unsurlar taşımakta, divanda çok sayıda dini
kavramlara gönderme yapılmakta ve divanın sembolik yönü de ağır basmaktadır. Melayê Cizîrî, divanında
gazel, methiye, rubai ve terkibî-i bent gibi birçok nazım biçimiyle şiir yazmıştır, ancak bu biçimlerden en çok
gazel türü ile şiir yazmıştır bu yüzden kendisi Kürt edebiyatında gazel şairi olarak kabul edilmektedir.
Çünkü divanındaki şiirlerin büyük bir kısmını gazeller oluşturmaktadır. Melayê Cizîrî de tıpkı Hâfız Şirazi
gibi yazmış olduğu gazellerle şöhret bulmuştur.
Divanda teşbih, mübalağa, cinas, aliterasyon ve tezat gibi birçok edebi sanatı kullanmıştır, şiirler
aruz vezni ile yazılmıştır. Divanın ağırlıklı konusu aşktır, divan incelendiğinde Mela’nın hem mecazi hem de
ilahi aşkı işlediği hemen göze çarpmaktadır.
Divanın birçok yazma nüshası kütüphanelerde bulunmaktadır. Tespit edilen bu nüshaların en eski
olanı Tayyar Paşa tarafından 1260/1844 yılında istinsah edilen bir el yazmasıdır (Dîvan’ş-Şeyh Ahmed elCezerî,
1844).
Mela, devrinin büyük mutasavvıflarından birisi olması hasebiyle düşüncelerini şiirle dile getirmiştir.
Çünkü şiir mutasavvıflar için düşüncelerini dile getirmede çok önemli bir araçtır. Mela da olabildiğince bu
aracı verimli bir şekilde kullanmıştır.
2. Şairlerin Aşk Anlayışları
2.1. Hâfız Şîrazî
Aşk kavramının her kese göre farklı bir tanımı vardır. İnsanlar aşkı tanımlarken psikolojik
durumlarına göre tanımlarlar. Mesela Platon, aşkı “Aşk ciddi bir akıl hastalığıdır.” şeklinde tarif ederken,
Goethe, “Aşk hükmetmez, terbiye eder. Âşık olmayı beceremeyen yağ çekmeyi öğrenmek zorundadır.” der. Bailey, ise
“Aşk dünyanın en tatlı mutluluğu ile en derin acısından yaratılmıştır.” tarifini getirir. Mevlana, “Aynı dili
konuşanlar değil, aynı duyguları paylaşanlar anlaşabilirler. Yemin olsun ki nerede âşıkça bir feryat duyarsanız bilin ki
o bizim sesimizdir.” der. Dostoyevski, “Dünyayı güzellik kurtaracak, her şey bütün insanlığı sevmekle başlayacak.”,
Muhammed İkbal, “Aşk kılavuz istemez, tek başına yol alır.”, Konfüçyüs, “İnsan kalbindeki gerçek dörtnala giden
bir at gibidir, ne dizginden anlar ne de söz dinler.” Mevlana Câmî ise “Aşk ihtiyarlığa, gençliğe bakmaz, bana her an
bu efsunu veren aşktır.”
Aşk, sevginin ifrat-tefrit derecesine ulaşmasıdır. Diğer bir tabirle sevgiliye olan bağlılıkta haddi
aşacak bir merhaleye ulaşmaktır. Mutasavvıfların kahır ekseriyetine göre aşk sevginin en son aşamasıdır.
İbn Arabi aşkı yorumlarken şu düşünceyi dile getirir: “Aşk; ruhu esir alan, onu istila eden, bütünüyle saran,
kişinin gözlerini kör eden sevgilisinden başka hiçbir şeyi göremez hale getiren, sevgilisinden başka her şeyi unutturan
aşırı bir sevgidir” (Palacison: 239).
Hâfız, aşk konusunu ele aldığı tasavvufî gazellerinde zaman zaman beşerî aşka, zaman zaman da
ilahî aşka göndermeler yapmaktadır. Ancak onun aşk anlayışının ezelle bir bağlantısı vardır, yani
alınyazısıyla irtibatlıdır. Hâfız beşerî (mecazî) aşkı, ilahî aşka giden yolda bir perde olarak görmektedir.
Hakikî aşk bu perdenin ardındadır. Hâfız’ın dostu, başkasına söylenilmeyen mahrem sırların
paylaşılabileceği bir kimsedir:
Gû şem‘ miyârîd der în cem‘ ki imşeb
Der meclis-i mâ mâh-i ruh-i dûst tamâm est. G:46/2
“Mum getirmesinler meclise bu gece; Sevgilinin yanağı dolunay gibi parlıyor meclisimizde.”
Beyitte geçen “tamam” kelimesini tevriyeli düşündüğümüzde beytin anlamını iki türlü açıklama
imkânına kavuşuruz: Bu gece ay dolunay halinde olduğu için bizim meclisimizi aydınlatacaktır, dolayısıyla
meclise mum getirilmesine gerek yoktur ya da bu gece meclisimiz sevgilinin güzel yüzüyle
aydınlandığından muma ihtiyaç yoktur.
Râzî ki ber-i gayr negoftîm û negûyîm
Bâ dûst begûyîm ki mahrem-i râz est G:40/4
“Sırrımızı demedik, demeyiz başkasına; Sır mahremdir, söyleriz sırrı biz dosta.”
Yine dostunu dile getirdiği bir beytinde, dostunun bir benzerinin olmadığını ve bu benzersiz dostun
yüzüne ayı ve güneşi ayna diye tuttuğunu ifade ediyor. Beşerî olarak düşünüldüğünde dostunun güzelliği
karşısında ayın ve güneşin bir değer ifade etmediğini vurguluyor:
Nazîr-i dûst ne-dîdem egerçi ez-meh u mihr
Nihâdem âyinehâ der-mukâbil-i ruh-ı dust G:58/2
“Ay ile güneşin ışığını yansıtan aynalar koydum; Sevgilimin yanağının karşısına, görmedim onun yanağı
gibisini.”
- 141 -
Hâfız’ın sabah rüzgârına, “Ey sabah rüzgârı, eğer yolun dostun bulunduğu memlekete düşerse dostun
amber kokulu elbiselerinin kokusunu getir bana.” sözü daha çok beşerî bir dost (sevgili) için söylenmiş
beyitlerdendir:
Sabâ eger gozerî uftadet bekişver-i dûst
Biyâr nefha‘î ez-gîsû-yi mu’anber-i dûst G:61/1
Aynı gazelin sonraki beyitlerinden birinde “Her ne kadar sevgili bizim karşılığımızda hiçbir şey vermiyor,
bizi almak için bir şey vermeye yanaşmıyorsa da ben onun saçının bir teline bütün âlemi satarım” :
Eger çi dûst be çîzî nemîhared mâ râ
Be ‘âlemî nefurûşîm mûyî ez ser-i dûst G:61/6
Bütün bu beyitlerin tasavvufî anlamlar içerecek şekilde yorumlanmasına taraftar olanlar da vardır.
Mey nûş u cihân bahş ki ez zulf-i kemendet
Şud gerden-i bedhâhı giriftâr-i selâsil G:304/7
“Şarap iç ve dünyayı bir kenara bırak, senin saçlarının kemendinden dolayı boynunu zincire kötü
kaptırmıştır:”
Mademki yakasını sevgilinin kement gibi saçlarına çok kötü kaptırdı, o halde artık dünyayı bir
kenara bırakıp devamlı içki içsin. Burada da beşerî sevgilinin, gerçek aşkın önüne perde olarak çekildiği
görülür. Hâfız, bir üslup özelliği olarak somut varlıkları gösterip soyut düşünceleri anlatma peşindedir.
Bazen bunu açıkça ifade eder. Aşağıdaki beyti beşerî duygular için de ilahî duygular için de yorumlamak
mümkündür. Bu dünyanın eğlence vasıtaları vahdet içindir ya da bu dünyadaki eğlence vasıtaları sevgili
içindir biçiminde de söylenebilir:
Nedîm u mutrib u sâkî heme ûst
Hayâl-i âb u gil der reh behâne G:428/8
“Nedim, çalgıcı ve saki hepsi odur, toprak ve suyun hayali yolda bahanedir.”
İslam medeniyetinin ortak şiir anlayışında şairler genellikle aşka, aşk dolayısıyla çekilecek ve âşığı
olgunlaştıracak sıkıntılara taliptirler. Dertler, kederler, sıkıntılar âşıkları yüceltir. Bu yüzden dervişler de
nefislerini terbiye ve tezkiye edebilmek için dünya nimetlerini bir yana bırakarak çileye soyunurlar. Hâfız da
hem mecazî hem gerçek aşk için yorumlanması mümkün olan bir beytinde aşkın kendisini yücelttiğini
söylüyor
Hemçu Hâfız garîb der reh-i aşk
Be makâmî resîde ‘em ki mepors G: 270/7
. “Aşk yolunda garip Hâfız gibi öyle bir makama ulaştım ki sorma”
2.2. Melayê Cizîrî
Melayê Cizîrî aşkı keder, acı, elem ve ıstırabın son merhalesi, dayanılması mümkün olmayan ve
ruhları ve gönülleri yakan bir cehennem ateşi olarak nitelendirmektedir. Bundan dolayıdır ki Mela, adeta
aşkı düşmanlarından öç alma aracı olarak kullanılmasını istemekte ve tavsiye etmektedir. Bakın ne diyor:
‘Işqê ji Xwedê da tu bixwazî jê ra
Ger dê li neyarek xwe bikî nefrînê G:122/4
“Düşmanına bir kötülük yapmak istersen eğer; Aşk hastalığına duçar eylemesini dile Allah'tan.”
Mela, aşkla selametin bir arada bulunmasından hayret etmektedir. O, bu iki kavramın birbirine zıt
olduklarını dolayısıyla bir arada bulunmamaları gerektiğini ifade ederek aşkın ve sevdanın izini takip eden
kişinin gerçekte elem verici bir ateşe girdiğini söylemektedir. Ateşle temas edenin yanmamasının mümkün
olmadığı gibi aşk yoluna girenin de ateşle temas etmemesi ve dolayısıyla yanmaması mümkün olmadığını
dile getirerek şöyle der:
We çi ‘işq û çi selamet herdu dûr in ji yekê
Kullu men yesluku hubben subule’n-nari selek. G:67/4
“Aşk nedir selamet nedir, ikisi birbirinden uzaktır; Aşk yoluna giren ateşli yollara girmiş demektir.”
Mela, aşkın özellikle ilahî aşkın her şeyi kavurduğunu, ortada hiçbir şeyi bırakmadığını çok iyi
biliyordu. O, sevgiliden zevk almayı ve haz duymayı zorunlu kılan mecazi aşkın geçici ve kısa ömürlü
olduğunu çok net bir şekilde biliyordu. Mecazi aşkın geçiciliği ile alakalı olarak şöyle der:
Hubbê cismanî du roj in ger çi dil pir pê disojin
Xef ceger peykan dinojin mislê neqşê bêbeqa ye G :91/22
“Bir iki günlüktür cismani sevgi, aşkın gönlünü yakmış olsa da; Ulaşmış olsa da oklar ciğere, çabuk silinen bir
nakıştır sonuçta .”
Mela, hakiki aşka ulaşmanın yolunun mecazi aşktan geçtiğini dolayısıyla mecazi aşkı yaşamanın
gerekliliği üzerinde durarak şöyle der:
‘Aşıq er carek ji bala lê bidit berqa mecaz
Dê li nik sahibdilan hetta ebed bit serferaz G:45/1
“Mecazi aşkın şimşeği ile vurulsa âşık yukarıdan bir kez eğer; Dik kalır başı gönül ehli yanında ebede kadar.”
- 142 -
Cizîr, sevgili tutulduğum aşk hastalığında şifa bulmama yardımcı olmuyorsa ve onun bu yardımı
âşık ile maşuk arasında uyulan kurala uymuyorsa, kısaca kendisine kavuşma imkânını bana vermiyorsa; bu
durumda ben de tutulduğum bu aşk hastalığından kurtulmaktansa onun yolunda ölmeyi tercih ederim
düşüncesini savunarak şöyle der:
Ne bi qanûn ku îşaret bi şifâê bikirit
Ez hilakê xwe di ‘işqê bi necatê nadim G:72/6
“Kanun ile şifaya işaret etmese eğer sevgili; Aşk yolundaki helaki kurtuluşa değişmem.”
3. Rind ve zâhid anlayışları
Rind, Farsça bir kelime olup çoğulu rindândır, dünya işlerini hoş gören kişi anlamına gelmektedir.
Rind acıyı, tatlıyı, iyiyi ve kötüyü hoş görür. Üzüntü ve neşe onun katında aynıdır. Hayat felsefesi böyle
olanlara rind denir (Karataş, 2011: 483-484; Pala, 2013: 377). Zâhid, Arapça bir kelime olup Allah’ın
buyruklarını yerine getirmekle birlikte, şüpheli şeylerden de kaçınan kişi demektir (Karataş, 2011: 641; Pala,
2013: 488). Istılahtaki anlamı ise dünyaya meyletmemek, ondan tiksinmektir. Ebu Süleyman ed-Daranî,
zühdün bütün nev‘lerini veciz bir cümlede toplayarak şöyle özetlemiştir: “Zühd, seni Allah (c.c.)’dan
uzaklaştıran şeyleri terk etmendir.” (Turan, 2012: 722-723).
İnsanların dünyayı algılama ve değerlendirme biçimleri farklıdır. Kimisi dünyayı geçici bir mekân
olarak algılayıp var gücüyle öbür âleme hazırlık yapar. Kimisi, mademki insan dünyaya gelmiştir, burası
onun için bir imkân ve fırsat yeri diye düşünür. Zahitler, bu dünyanın öbür tarafa hazırlanmak için
uğranılan geçici bir mekân olduğunu, rintlerse bu dünyanın bir imkân ve fırsat yurdu olduğunu söyler.
Hâfız’ın kendisini rint tipiyle özdeşleştirdiğini Melayê Cizîrî ise kendisini hem rind hem de zahid tipiyle
özdeşleştirdiğini görmekteyiz. Aslında rint, İslam ortak edebiyatlarında olumlu tipin, hoşgörülü insanın
sembolüdür. Buna mukabil zahit; vaiz, hoca, gammaz, muhtesip olumsuz tiplerin sembolüdür.
3.1. Hâfız
Hâfız’ın rind anlayışının pîr-i mugân, câm-ı cem gibi mitolojik temelleri vardır. Bazen rint, tasavvufî
anlamıyla “kâmil insan”a işaret eder; bazen katı kurallara karşı başına buyruk yaşamayı tercih eden
insandır. Aslında bu haliyle insanı kıskıvrak kuşatan sahte kurallara karşıdır. Hâfız, yeni bir kişilik
oluşturabilmek için rindi, zahidin karşısına çıkarır. Hâfız’ın rindi melamî özelliklere de sahip kalender bir
kişiliktir. Onun rindi, hayatın inceliklerini ve güzelliklerini görebilen, işleri kolaylaştıran, tevekkül sahibi,
aşk ehli bir kimsedir; geçici dünyanın makam ve mevkilerinin peşinde koşmaz. Maddi menfaat elde
edebilmek için sahte yollara, ikiyüzlülüğe başvurmaz.
Zâr-i derûn-i perde zi rindân-i mest pors
Kin hâl nîst zâhid-i ‘âlî makâm râ G:7/2
“Perdenin ardındaki sırları sarhoş rintlerden sor, çünkü bu durumu makamı yüce zahidin anlaması ve
söylemesi mümkün değildir.”
Hâfızâ mey hor u rindî kon u hoş bâş velî
Dâm-ı tezvîr mekon çûn digerân Kur’ân râ G:9/10
“Ey Hâfız, şarap iç, rintlik yap ve neşeli ol, fakat eline Kur’ân’ı alıp başkalarını aldatma yoluna tenezzül
etme.”
Fursat şumâr tarîka-ı rindî ki în nişân
Çûn râh-ı genc ber heme kes âşikâre nîst G:72/6
“Rintlik yolunu (tarikat) fırsat say, çünkü bu hazine yolu üzerinde bir işarettir ve herkesin bildiği bir yol da
değildir.”
Maslahat nîst ki ez-perde berûn ufted râz
Verne der meclis-i rindân haberî nîst ki nîst G:73/8
3.2. Melayê Cizîrî
Melayê Cizîrî, zühdün birkaç türü üzerinde durmakta, ancak onun fani dünyayı terk etmek ve
bütünüyle ebedi olan ahiret hayatı öne çıkartmak gibi bir düşüncesi ağır basmaktadır. Zühtle alakalı
kullandığı kavramları rastgele seçmemiş, bu konuda oldukça titiz davranmış, ilk başta amaç edindiği gayeye
ulaşmıştır. Öne çıkarttığı anlamları, algılanan şekilleri açık ve net olarak telaffuz ettiği hakikatten ve sûfî âşık
şahsiyetinin dürtülerinden çıktığı kaçınılmaz bir konudur. Mela, şöyle diyor:
Qesdê ser çeşmeê heywanê heqîqet ke Nîşanî
Bi cehanê mebe mexrûr ku cehan ‘eynê serab e G:90/28
“Ab-ı hayat çeşmesine ulaşmayı gerçekleştir Nîşanî; Mağrur olmaya dünyaya ki, dünya tamamıyla seraptır.”
Bilindiği gibi “Nîşanî” Melayê Cizîrî’nin mahlasıdır. Hakikat çeşmesinin kaynağından maksat,
sonsuz olan ebedi hayat yani ahiret yurdudur.
Aşağıdaki beyitlerde şiirsel forma daha fazla anlam ve güzellik katan belağatlı bir dikkat çekme söz
konusu olduğu görülmektedir. Çünkü Cizîrî, sevgilisine yönelmiş, aşkla dolu bir ortamda onunla baş başa
kalmıştır, dolayısıyla sevgilisinin tüm çekici ve büyüleyici özelliklerini görmesi nedeniyle büyük bir şok
- 143 -
geçirir ve durumun daha da kötü bir yöne doğru değişmesi durumunda kendisinin öleceğine ve başında
kıyametin kopacağına dair o dramatik durumunu sevgilisine şekvada bulunuyor. Ancak Cizîrî, kıyametten
bahsedince kendisinde şuur toplama ve algılamada adeta bir uyanıklık hali zuhur eder. Bunun üzerine
sevgilisini ve onun etkileyici özelliklerini terk ederek ona olan tutkusunu unutur. Hemen nefsine döner ve
kendisine ahirette ulaşılması gereken ebedi hayata yönelmesini emreder, seraptan ibaret olan bu fani
dünyaya aldanmaması gerektiği konusunda kendisini uyarır.
Te divê berq û birûskan bireşînî tu nezer de
Te divê roji xuya bit ji şibakê tu xuya be G:90/25
“Yıldırımlar yağdırmak istersen bize bir kez nazar kılsan yeter; Güneşin çıkmasını istersen çıkıp görün bir kez
pencereden.”
Te divê zêr û zeber kî me du zulfan bide ber ba
Te divê genci qiyamet li me rabit bi xwe rabe G:90/26
“Tarumar olmamızı istiyorsan eğer yere ver zülüflerini; Kıyamet koparmak istiyorsan, bir kez kıyam etmen
yeter.”
Ebedi hayatın illeti olan aşk, Cizîrî’nin hayatına girmesini başka bir beytinde şöyle dile
getirmektedir:
Minnet ji Xudayê ku bi ‘ebdê xwu Melayî G:2/10
Îksîrê xemê ‘işqê, ne dînar û direm da
“Şükürler olsun Allah’a ki kulu olan Mela’yı; Aşk iksiriyle sarhoş etmiş vermemiş ona altınla gümüş
sevgisini.”
Melayê Cizîrî, ölümden korkma halinde meydana gelen zühdün başka bir şeklinden de söz
etmektedir. Fakat zühdün bu şeklinde, bu âlemden farklı olan başka bir âleme göç etmekten kaynaklanan
insanlık trajedisini genel hatlarıyla ispat etmekte ve detaylarında hayatın tadını kaçıran bir şeye karşı uyanık
olması için devamlı olarak insani duyguları toparlayan bir uyarıcının sürekliği itibariyle bu trajedinin
özündeki incelikleri dile getirmektedir. Konu ile alakalı olarak bir beytinde şunu dile getirmektedir:
Gavek ji dengê zengilan êmin çi rûnîn menzilan
Hey hey bibînin mehmilan firyad e her qentarê çerx G:33/17
“Göç kafilesinin çanlarının sesinden dolayı bir an bile evlerimizde rahat ve huzur içinde nasıl oturabiliriz?
Oysaki biz kervan katarını daima görüyoruz, feleğin katarı yolculuğu haber vermek üzere bağırıp duruyor.”
Mela, bu beytiyle şu sorunun cevabını aramaktadır. Biz ölüme, yolculuk yapan göç kervanının
çanlarının sesinden ötürü nasıl olur da bu dünya evlerinde huzur ve sükûn içinde oturabiliyoruz? Hâlbuki
her an develer üzerine kurulmuş mahfalarda ölüme yolculuk yapanları görüyoruz.
4. Gül ve Bülbül
Klasik edebiyatta en çok söz edilen çiçek güldür. Sevgilinin yüzü ve yanağı ile sıkı münasebeti
vardır. Bazen gül bunlara; bazen de bunlar güle benzerler. Gerek koku ve gerekse renk bakımından çok
güzel olan gül, daima tazedir. Bu Yönüyle bağın, çemeninin ve baharın vazgeçilmez bir öğesidir. Baharın
diğer bir adının gül mevsimi oluşu da güle verilen önemden ileri gelmektedir. Gül yetiştirmenin çok
zahmetli bir iş oluşu onun adeta nazla beslenip büyümesi şeklinde ele alınır.
Gülün açılması apayrı bir olaydır. O, seher vaktinde saba yelinin parmaklarıyla açılır. Onun açılması
bir neşe ve sevinç belirtisidir. Çünkü gül açılınca bahar gelir, eğlence başlar. Gül bu kadar güzel ve çekici
olmasına rağmen çok çabuk solar, yani fanidir (Pala, 2013: 169-170).
Klasik edebiyat gül, bülbülden ayrı düşünülemez, O, şarkılarıyla ağlayıp inleyen, durmadan
sevgilisinin güzelliklerini anlatan ve ona aşk sözlerini arz eden bir aşığın timsalidir. Bazen aşığın kendisi,
bazen canı, bazen de gönlü olur. Bülbül güle âşık olarak kabul edilir, bu durumuyla aşığa çok benzer.
Üstelik güzel sesi de aşığın güzel sözleri ve şiirleridir. Nasıl ki bülbül gülsüz olmazsa, aşk da maşukuz
olmaz, gülün dikenleri nasıl bülbülün ciğerini delerse, sevgilinin eziyetleri de aşığın bağrını deler. Kısaca
ifade etmek gerekirse bülbülün her özelliği âşıkta mevcuttur.
Bülbül seher vaktinde gülü karşısına alarak öter. Gül, onun için yaprakları yeni açılmış bir kitaptır.
Bülbül adeta o kitabı okur, bülbülün bütün neşesi gül ile kaimdir. Gülden ayrı olunca inleyişler içinde kalır,
gülü görünce mest olur. Onun sıfatları, hoş-nevâ, güya, medhân, biçare ve şeydâlıktır. Bütün bu sıfatlarıyla
o, güzeli ve güzelliği övmede bir üstadadır. Ama bazen şair bu konuda bülbüle ders okutur.
Gül, naz için bülbül ise adeta niyaz için yaratılmıştır. Bülbül bütün bu niyazlarıyla bir destan
yazmaktadır. Bu destanın içinde gözyaşı da vardır, ciğer kanı da. Her yeri elem, acı ve cevr ü cefa ile
doludur (Pala, 2013: 77).
İslam medeniyetinin ortak edebiyat anlayışında ve buna bağlı gelişen klasik Kürt şiirinde şairler
kendilerini bülbüle ve sevgililerini güle benzetirler. Dolayısıyla Hâfız ve Melayê Cizîrî arasındaki ortak
yönlerden birini belirlemede bu hususu da her iki şairin divanlarından araştırıyoruz.
4.1. Hâfız
- 144 -
Hâfız, bülbül ve gülden bahsederken onlarla ilgili başka bağlantılar da kurar. Gülün bulunduğu bağ,
gülün yaprakları, gülün güzelliği, bülbülün ötüşü vb. bağlantılardan da bahseder. “Sabah vakti gül dermek için
bahçeye gittim, ansızın kulağıma bir bülbül sesi geldi”:
Reftem be bâğ subhdemî tâ çînem gulî
Âmed be gûş-ı nâgehem âvâz-ı bulbulî G:465/1
Âşık ile bülbül arasında bir benzerlik vardır, âşık ya da şair, sevgilisine karşı duyduğu aşktan dolayı
feryat edip şiirler kaleme alırken bülbül de güle karşı duyduğu sevgiden dolayı feryat etmek (ötmek)tedir.
“Miskin bülbül de benim gibi bir gülün aşkına müptela olmuştur, bu sebeple onun feryadının sesi bütün çimenliği
doldurmuştur”:
Miskîn çü men be aşk-i gulî geşte mubtelâ
Vender çemen fikende zi feryâd gulgulî G:465/2
Bazen gül, rengi ve biçimi dolayısıyla şarap kadehine benzetilir. “Şimdi gülün elinde saf şarap bulunan
bir kadeh vardır, bu durumu gören bülbül yüz binlerce dille onun özelliklerini ortaya koymaya çalışır”:
Kunûn ki ber kef-i gul câm-i bâde-i sâf est
Be sad hezâr zebân bulbuleş der ovsâf est G:44/1
Bülbülle birlikte onun kapatıldığı kafes de akla gelir ve şiirde kullanılır. “Kafesteki bülbül gibi sürekli
şaşkın ve çılgındır, aşktan dolayı şeker ve badem sever bir papağanım” :
Vâlih u şeydâst dâyim hemçu bulbul der kafes
Tûtî-i tab‘em zı aşk-i şekker u bâdâm-i dûst G:62/2
4.2. Melayê Cizîrî
Melayê Cizîrî de Hâfız gibi, bülbül ve gülden bahsederken onlarla ilgili başka bağlantılar da kurar.
Gülün bulunduğu bağ, gülün yaprakları, gülün güzelliği, bülbülün ötüşü vb. bağlantılardan da bahseder.
Mela, bülbül ile gülün ilişkisini dile getiren bir gazelinde şöyle der:
Ger çi bulbul cewherê zatê gul e
Lê gulê rewneq ji ‘işqa bulbul e G:94/1
“Gerçi bülbül bizzat gülün cevheridir; Lakin güle revnaklık (parlaklık) veren bülbülün aşkıdır.”
Her ne kadar bülbülün zatı cevheri, mahiyetinin hakikati ve özü gül ise de bülbül gülün kara
sevdalısıdır, dolayısıyla ona bağlanmıştır. Onun bulunduğu gülzardan ayrılmaz, daima onun etrafında öter
durur. Bir kimse nasıl kendi zatından, mahiyetinden ve öz benliğinden ayrılamıyorsa bülbül de aynı bu kişi
gibi gülden asla ayrı duramaz, onsuz yaşayamaz.
Melayê Cizîrî, aşkın timsali olan bülbül ile ruhun coşkunluğundan ibaret olan bade ilişkisini şöyle
dile getirir:
Guh de zikre hal û coşa badeyê
Wê bi bulbul ra dixwûnit bulbul e G:94/2
“Kulak ver badenin lisan-ı hal ile kaynayıp coşmasına; Bülbül sesiyle dökülür mey testiden.”
Mela şöyle sesleniyor: Ey Âşık; şarabın sesine söz ile değil de lisanı hal ile bulunduğu kap içindeki
feveran edip coşmasına kulak ver. Çünkü şarap, sürahi ve benzerinden kadehlere döküldüğünde sürahinin
ağzından çıkan kuş sesleri bülbülün ötüşüne eşlik eder. Bunun maksadı ise şudur: Şarap kadehlere
döküldüğü, aşk ve muhabbet ehline içirildiği zaman, şarap kabının ağzından meydana gelen fokurdama
âşıkların dostluk ve mutluluk meclislerindeki tegannilerine ve yüksek sedalarına eşlik eder.
‘Er‘erên rengin ji tayên sor û zer
Qumriyan sed rengê şîrîn xulxul e G:94/6
“Süslenmiş ‘ar‘ar boylular sarı-kırmızı çizgilerle; Kumrular ötmede yüz çeşit tatlı nağmelerle.”
Mela, “Sevgilinin dağ servisi misali düzgün olan endamı, kırmızı ve sarı ipliklerle dikilmiş
elbiselerle rengârenk olmuş, kumrular gibi altın ve gümüş takılarla süslenmiştir. Bu takımların ve
kumruların ses çıkarmaları, kendi etraflarında dönmeleri, patırtı çıkartmaları, böbürlenmeleri ve en güzel bir
tarzda ötmeleri gibi bir fıkırdama, bir hışırdama ve özlem dolu yüz çeşit tatlı ses çıkarma özelliği vardır”
demektedir. (Zıvıngi, 1402/1987: 582)
Bulbul û perwane ew fesl û dem in
Cinsê ‘işqa min tinê derdê kul e G:94/9
“Mevsimlik bülbül ile pervanenin aşkları; Acısı kuşatıcı olan benim aşkımdır sadece.”
Benim dışımdaki âşıkların aşkları sınırlı olup yalnız belli mevsimlerde ve bazı ortamlarda olur.
Örneğin bülbülün aşkı ilkbahar mevsiminde, güllerin bahçelerde açıldığı demlerde olur.
Pervanenin (kelebeğin) aşkı ise geceleri çıra, kandil vb. bir şey yakıldığı zaman meydana gelir ve her
ortamda devam eden bir derttir, kederdir, acıdır, ıstıraptır ve elemdir.
Nêrgiza nazikqed û şehlaya mest
Dîn kirim ez bulbulan sewda gul e G:94/10
“Nergis boylu, baygın bakışlı, şehla gözlü sevgili; Mecnuna çevirdi beni, bülbülün güle olan aşkı gibi.”
- 145 -
Sevgilimin düzgün ve nazik olma yönünden nergise benzeyen boyu; ela ve sarhoş gözleri beni
deliye çevirdi. Oysaki ben daha önce akıllı bir kişiydim. Ama şu anda ben bu ikisinin deli divanesiyim, onlar
sebebiyle şaşkın ve baygın bir haldeyim. Bülbüllere yani gece gündüz; ister gizli olsun ister aşikâr olsun
durmadan feryat edip inleyen âşıklara gelince; onlar kara sevda hastalığına, melankoli rahatsızlığına
yakalanmışlar.
5. Anlamca Benzer Beyitleri
Hâfız ile Melayê Cizîrî’nin şiirlerine bakıldığında anlamca birbirini çağrıştıran beyitlere
rastlanmaktadır. Bu benzerliği Melayê Cizîrî’nin Hâfız Şîrazî’den intihali şeklinde yorumlamaya imkân
olmadığı kanaatini taşımaktayız. Belki Hâfız’ın Divanı’nı okuyan Melayê Cizîrî’nin ondan etkilenmesi ya da
ayrı mekân ve zamanlarda yaşayan şair ve yazarların benzer mazmunları kullanması (tevârud) biçiminde
düşünmek gerekir.
Hâfız:
Yâr mefrûş bê dînar besi sud nekerd
An kî Yûsuf bezer nasre be feruxete bûd G: 211/8
“Sevgilini dünyalıkla satma Çünkü Yusuf'u değersiz fiyatla satanlar açık bir şekilde zarardadırlar.”
Melayê Cizîrî:
Bi dînarê dinê zinhar da yarê xwe tu nefroşî
Kesê Yûsuf firotî wî di 'alem da xesaret kir G: 40/7
“Sakın satma yârini dünyalık bir dinar için; Çünkü büyük bir zarar içindedir Yusuf'u satanlar hiç şüphesiz.”
Hâfız:
Der an zemîn kî nesîmî vezd zuhre-î dost
Çi cayî dem zeden nafae hayi Tatarîst G: 66/2
“Sevgilinin perçeminden nesîmin estiği çemende; Tatar miskinden söz etmeye mahal yoktur.”
Melayê Cizîrî:
Silsila behsê ji xûna dil ber an zulfa bi çîn
Dê xeta bit navê misk er nafeê Tatarî bit G: 18/5
“Kıvırcık zülüfler uğruna gönülden akan kanlardan söz edilse; Tatar miski de olsa, miskten söz etmek artık
hata olur.”
Hâfız:
Tu ger xwahi ki Cavîdan cehan yekser biya rayi
Sebara gu ki berdared zemanî berqê ez rüyet G: 95/4
We ger resmê fena xwahi ki der alem ber endazi
Berefşan ta furû rîzed hezaran can zî her mûyed G: 95/5
“Sevgilim, bütün âlemi ebedî olarak süslemek istiyorsan; Saba rüzgârına de ki, yüzünü örten peçeyi kaldırsın
Ve eğer âlemin yok olma fermanını imzalamak diliyorsan; zülüflerini salla ve etrafa saç ki, her telinden binlerce can
dökülsün.”
Melayê Cizîrî:
Te divê berq û birûskan bireşînî tu nezer de
Te divê roji xuya bit ji şibakê tu xuya be G: 90/25
“Yıldırımlar yağdırmak istersen bize bir kez nazar kılsan yeter; Güneşin çıkmasını istersen çıkıp görün bir kez
pencereden.”
Te divê zêr û zeber kî me du zulfan bide ber ba
Te divê genci qiyamet li me rabit bi xwe rabe G: 90/26
Tar u mar olmamızı istiyorsan eğer yere ver zülüflerini; Kıyamet koparmak istiyorsan, bir kez kıyam etmen
yeter.”
6. Dini Semboller
Hâfız Şîrazî dini sembolleri kullanır, ancak onun kullanma amacı fakihlerin, vaizlerin kullanma
amacından farklıdır. O, zâhire bakan ulemayı eleştirmek için kullanır. Bu tarz kullanım da olayların arkasına
nüfuz edemeyen şekilcileri rahatsız eder.
Hâfız:
Ger bebînem ham-i ebrû-yi çu mihrâbeş bâz
Secde-i şukr konem vez pey-i şukrâne revem G: 360/6
“Kaşlarının kavisini mihrap gibi açık görürsem, şükür secdesi ederim ve şükretmiş olmanın ardından
giderim.”
Hâfız eger secde-i tû kerd mekun ‘ayb
Kâfir-i aşk, ey sanem gunâh nedâred G: 127/10
“Ey sanem (put, put gibi güzel), Hâfız eğer sana secde ederse ayıpla, çünkü o aşk kâfiridir, ona günah yoktur.”
- 146 -
Melayê Cizîrî:
Melayê Cizîrî, bir mutasavvıf olduğu gibi aynı zamanda bir din âlimidir de. Yaşadığı dönemin
medreselerinde okumuş, icazetini aldıktan sonra da bölgenin çeşitli medreselerinde hayatının sonuna kadar
müderrislik yapmıştır. Bu sebepten dolayıdır ki Mela, dini terim ve kavramları şiirlerinde başarıyla
kullanmıştır. Ancak onun terim ve kavramları kullanma amacı Hâfız da olduğu gibi fakihlerin, vaizlerin
kullanma amacından farklıdır. Onun dini terimleri kullanmasının amacı, sahip olduğu felsefi ve mistik
görüşlerini temellendirmek amacıyla bir sembol olarak ele almak şeklinde olmuştur.
'Eqdê îlhamê dema dilber xuyabî ferzî 'eyn
Secdeyek ber wan du birhan nagirit cîh sed nimaz G: 45/16
“Namaz için tekbir almak farz-ı ayn olur görününce sevgili; Yüz namaz tutmaz, kaşları arasına yapılan bir
secdenin yerini.”
Secdeya ber eswedan nadim bi sed hec ekberan
Sond bi wan zulfan û xalan heçwekî bêjim we ye X: 89/20
“Siyah zülüfler önünde secdeyi yüz haccı-ekber e değişmem; Yemin olsun o zülüflere ve benlere ki
söylediğimde sadıkım.”
Cebhet û dêm û gerdanê perde dema ji ber biret
Ferz e Mela li haciyan se‘y û tewaf û 'umre ferz G: 54/8
“Sevgilinin yüzünden ve gerdanından perde kalktığında; Sa‘y, tavaf ve umre ey Mela, hacılara farz olur.”
Ji wîsala xwe zekatê bide miskîn û feqîran
Ku cemala te ye kâmil di kemala xwe nîsabe G: 90/17
“Vuslatından zekât ver biz miskin ve fakirlere; Güzelliğin, kemalinde nisaba ermiştir çünkü.”
Dil geşt e min ji dêrê naçim kenîşteê qet
Mîhrabi wê bi min ra wer da biçîne Laleş G: 51/3
“Gönül gitmek istemez artık havra ve kiliseye; Sevgilinin mihrabı benimledir, gel istersen gidelim laleş e.”
7. Örnek Gazeller
7.1. Hâfız’ın Gazeli (G:53)
Menem ki gûşe-i meyhâne Hânkâh-ı men est
Du’â-yı pîr-i mugân verd-i subh-gâh-ı men est
“Ben öyle bir kimseyim ki meyhane köşesi benim tekkemdir; pîr-i muğanın duası benim sabah açan kırmızı
gülümdür.”
Gerem terâne-i çeng-i sabûh nîst çe bâk
Nevâ-yı men be-seher âh-ı özr-hâh-ı men est
“Sabah çenginin içi ısıtan şarkısı yoksa ne olur? Benim şarkım, seher vakti özür dileyen âhımdır.”
Ze-pâdişâh u gedâ fâriğam bi-hamdillâh
Gedâ-yı hâk-ı der-i dûst pâdişâh-ı men est
“Allah’a hamd olsun ki padişahtan da dilenciden de uzağım, dost kapısındaki toprağın dilencisi benim
padişahımdır.”
Garaz zi-mescid u meyhâneem visâl-i şomâst
Cüz în hıyâl ne-dârem Hudâ guvâh-ı men est
“Mescit ve meyhanemden murat, sana kavuşmaktır; bundan başka bir hayalim yoktur, Tanrı benim
şahidimdir.”
Meger be-tîg-ı ecel hayme berkonem v’er nî
Remîden ez-der-i devlet ne resm u râh-ı men est
“Ecel okuyla çadır kurmadıkça (ecel okunu hayat çadırın direği yapmadıkça) benim devlet kapısından korkup
kaçmak ne yolumdur ne âdetimdir.”
Ez-ân zamân ki ber în âstân nihâdem rûy
Firâz-ı mesned-i hûrşîd tekye-gâh-ı men est
“Ben bu eşiğe yüz sürdüğümden beri, güneşin yüksek dayanağı benim tekkemdir.”
Günâh egerçi ne-bûd ihtiyâr-ı mâ Hâfız
Tû der-tarîk-ı edeb bâş u gû gunâh-ı men est
“Ey Hâfız, günah bizim tercihimiz değildir, sen edep yolunda (tarikat) ol ve benim günâhım budur de.”
7.2. Melayê Cizîrî’nin Gazeli (G:85)
Şox û şengê zuhrerengê dil ji min bir dil ji min
Awirên heybetpilingê dil ji min bir dil ji min
“Zuhre renkli o şuh sevgili gönlümü kaptı götürdü gönlümü; kaplan heybetlinin bakışları gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Wê şepalê miskê xalê dêmdurê gerdenşemalê
- 147 -
Cebheta biskan sema lê dil ji min bir dil ji min
“O güzelin misk kokulu benleri inci yüzlü mum gerdanlı sevgili; Anlında raks eden kâkülleri gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Zulf û xalan nûn û dalan wan ji min dil bir bi talan
Goşeyê qewsê hilalan dil ji min bir dil ji min
“Nun ve dal zülüfleriyle benleri yağmalayıp götürdüler gönlümü; Yay kaşlarının her bir köşesi gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Dên nedîrê bo àebîrê xemrî û gîsû íerîrê
Sîne kir amancê tîrê dil ji min bir dil ji min
“Meşale yüzlü, amber kokulu al kâküllü, saçları ipek örgülü; Hedef kılıp oklarına sinemi gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Surşirînê nazenînê kuştim û nakit yeqînê
Wê bi çengala evînê dil ji min bir dil ji min
“O cazibeli, tatlı işvebaz öldürdü beni inanmaz; O kancasıyla aşkının gönlümü kaptı götürdü gönlümü.”
Fetl û taban da ẍuraban ebleq û cohtê şebaban
Dame ber pence û kulaban dil ji min bir dil ji min
“Düğüm düğüm siyah kâkülleri tıpkı iki delikanlıdır gözleri; Pençelerine hedef kılıp beni gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Xweşxeramê ez ẍulamê nazikê şîrînkelamê
Tûtiya eywanmeqamê dil ji min bir dil ji min
“Hizmetkârı olduğum cilveli güzel tatlı sözlü kibar dilber; Tuti kuşu eyvanında padişahın gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Mahirûyê miskiboyê surpilingê şêrixûyê
Wê bi zulfa şubhê goyê dil ji min bir dil ji min
“Ay yüzlü, misk kokulu kaplan heybetli aslan huylu; Zülüfleriyle bir goy gibi gönlümü kaptı götürdü
gönlümü.”
Herdu weşman naz û xeşman kê ji ber wan àeql û hiş man
Saàeta min dî bi çeşman dil ji min bir dil ji min
“O iki döğme, o cilve ve sitem kimde bırakır akıl ve şuur bilmem; gördüğümde onları gözlerimle gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Mahitabê afitabê dêm ji roj û şeb niqabê
Xweş bi çengal û kulabê Dil ji min bir dil ji min
“Mehtapsın hem afitabsın yüzün gündüz peçen gece; Çomak ve kancalarıyla ansızın gönlümü kaptı götürdü
gönlümü.”
Serwinazê serferazê şubhê zêr remza mecazê
Dame ber çakûç û gazê dil ji min bir dil ji min
“O servi boylu serfiraz altın-misal mecazlı gamzelerini; Çekiçleyip makaslayarak gönlümü kaptı götürdü
gönlümü.”
Bejn û bala tûx û àala min kirin vêk ra muìala
Çîçeka teríîn-i wala dil ji min bir dil ji min
“Bayrak gibi dalgalanır boyu bosu, hayal eyledim durdum onları; Yüksek daldaki o taze çiçek gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Mîrê ẍazî şîrê ìazî vêk-i ran min dî bi bazî
Kir li me j’ ẍeflet ve gazî dil ji min bir dil ji min
“Elinde çekilmiş kılıcıyla gördüm o savaşçı kahramanı; Ansızın saldırıp üzerime gönlümü kaptı götürdü
gönlümü.”
Şîr û xişt in zulf û qişt in hin veşarin hin vehiştin
Pehlewanan dest vemiştin dil ji min bir dil ji min
“Kılıçla mızraktır zülüfle kâkülleri kimi örtülü açıktadır kimi; Çekildi pehlivanlar görünce onu gönlümü kaptı
götürdü gönlümü.”
Rohniya çehvên Melayî Ew tecellaya te dayî
Ya ji Eḥmed dil revayî dil ji min bir dil ji min
“Mela'nın gözlerindeki nur eseridir senin tecellinin; Ahmed'in gönlünü çalan gönlümü kaptı götürdü
gönlümü.”
SONUÇ
Hâfız ve Melayê Cizîrî, ölüm tarihleri esas alındığında 250 yıllık bir farkla birisi 14. yüzyılda, diğeri
de 16. Yüzyılın sonu ile 17. yüzyıl ilk yarısında yaşamış iki büyük şairdir. Aynı medeniyet dairesine mensup
olmaktan başka Feriduddin Attar, Hakîm Senaî ve Mevlânâ gibi eski şairlerin eserlerinden beslenmişlerdir.
- 148 -
İslam Medeniyetinin ortak nazım şekillerinden kaside, gazel, rubai gibi şekilleri kullanmak bir yana aynı
konuları aynı dünya görüşüyle ele alıp şiirleştirmişlerdir.
İki şair arasındaki benzerliğe dikkat çeken araştırmacılar, her iki şairin de gazellerine Arapça
mısralarla başlamasını Arap Edebiyatından etkilendiklerine delil olarak öne sürmektedirler. Doğrudur her
iki şair de klasik arap edebiyatından etkilenmişlerdir. Çünkü her iki şair de netice itibariyle İslami
kaynaklardan beslenmişlerdir. Ayrıca Melayê Cizîrî’nin divanında olan bazı beyitlerin anlam benzerliği
bakımından Hafız’ın divanındaki bazı beyitlerle aynı anlamı taşımasından dolayı bazıları Melayê Cizîrî’nin
Hâfız’ı tesirinde kaldığına delil olarak getirmektedirler. Melayê Cizîrî’nin Hâfız’ın tesirinde kaldığı görüşü
de doğrudur. Çünkü Hâfız Divanı başta İran, Hindistan, Afganistan, Pakistan ve Türkiye olmak üzere İslam
dünyasında çokça okunduğu ve şerhlerinin yapıldığı kadar Batı dünyasının da yakından tanıdığı, okuduğu
ve etkilendiği bir şairdir. Bu çerçeveden bakıldığında Melayê Cizîrî’nin Hâfız Divanı’nı okumamış olmasını
düşünmek mümkün değildir. Ancak anlam benzerliği olan beyitleri birbirinden aşırma (intihal) biçiminde
düşünmektense Hâfız’ı okuyup ondan etkilenme biçiminde düşünmek daha doğru bir yaklaşım olacaktır.
Zaten güçlü bir şair olan Melayê Cizîrî’nin başkasının şiirinden söz veya anlam aşırmaya da ihtiyacı yoktur.
Hâfız’ın yaşadığı çağda da Melayê Cizîrî’nin yaşadığı çağda da din, mezhep ve tarikat adına hareket
ettiğini ileri süren anlayışsız kişiler dikkat çekmekteydi. Bu konulara bigâne kalamayan her iki şair de
şiirlerinde din, mezhep ve tarikat kelimelerini daha çok bu anlayışsız ve ikiyüzlü insanları eleştirmek
amacıyla kullanmışlardır.
Hâfız ile Melayê Cizîrî’yi tasavvufî yönü itibarıyla ele alan araştırmacılar İran’da da Türkiye’de de
vardır. Bunlardan bazıları bu şairlerin tasavvufî yönüne değinmektedirler. Bazı araştırmacılar kendilerinin
tasavvufla doğrudan bağlantısının olmadığına, ancak tasavvufî kavramları şiirde malzeme olarak
kullandıklarına işaret etmektedir. Biraz da şairlerin üslubu bu değerlendirmeye sebep olmaktadır. Çünkü bu
şairler, herkesin yakından bildiği somut varlıkların arkasına kendi soyut düşüncelerini gizlemektedirler. Her
iki şairin de tasavvufi görüşleri mistik bir görüş değildir. Onlar tasavvufu, haksızlık ve zulme karşı çıkmanın
bir aracı olarak görmüşler ve mücadelelerini bu metotla devam ettirmişlerdir.
Her iki şair de kullandıkları dile, bağlı bulundukları edebiyata hâkim, bilgili ve inançlı kimselerdir.
Aşka dair söyledikleri mecazî olarak da hakikî olarak da yorumlanmaya müsaittir. Hâfız da Melayê Cizîrî de
İslami Klasik Edebiyatın ortak kavramlarını en iyi kullanan, kendilerinden sonra gelenlere âşıkane ve
rindane gazel tarzını miras bırakan şairlerdir.
KAYNAKÇA
A. Jaba, (1860). Recueil de noticeset recits Kurdes, St. Petersburg.
ABDURRAKİB, Yusuf (1971). Divana Kurmanci, Necef.
ADAK, Abdurrahman (2013). Destpêka Esebiyata Kurdî, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Ahmed Paşa Divanı (1992). (haz. Ali Nihat Tarlan). Ankara.
Ahmed-i Hani (1947). Mem û Zin, Halep.
AMÎD, Hasan (1364). Ferheng-i Amîd, I-II, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran.
Âşık Mehmed Çelebi (1323 /1904). Meşairu’ş-Şuarâ, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi.
BELÂZÛRÎ, Ahmed b. Yahya, (1959). Ensabu’l- Eşraf, nşr. Muhammed Hamidullah, Daru’l- Meârif, Kahire.
CAMİ, Baharistan (1985). (trc. M. Nuri Gençosman), İstanbul
CANIM, Rıdvan (2000). Latîfî Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsıratu’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), Akm, Ankara.
CEYLAN, Ömür (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri, İstanbul: Kapı Yayınları.
DEMİR, Aydoğan (1999). “Osmanlı Döneminden Bir Kesit: XVI. Yüzyıl Sonlannda Cizre”, Hz. Nuh’tan Günümüze Cizre Sempozyumu
(haz: M. Sait Özervarlı), İstanbul.
Der Kurdische Divan (1904). (nşr. M. Hartmann), Neşredenin Girişi, Berlin.
Divan Gazeli (1994). (trc. K. R. Eyyubi). St. Tercüme Edenin Girişi, Petersburg.
Dîwana Melayê Cizirî (2012). (Vebijartin û Berhevkirin, Tehsîn Îbrahîm Doskî), İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), I-XXXXIV.
DORU, Nesim (2012). Melayê Cizîrî Felsefî ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul Nûbihar Yayınları.
DOSKİ, Tahsin İbrahim (1993). el-Medhal li-Diraseti’l-Edebi'l-Kurdi, (Cem’iyyetu ‘ ulemâi’l- Kurdıstan), Baskı Yeri Yok.
GÖLPINARLI, Abdülbâkî (1962). Fuzûlî Divanı, İstanbul.
Hafız Dîvanı (2011). (Farsçadan Çev.: Mehmet Kanar), I-II, İstanbul: Ayrıntı Yayınları
Hafız-ı Şîrazî, Dîvan (1944). (nşr. Muhammed-i Kazvînî-Kasım-ı Ganî), Tahran 1320, hş., naşirlerin önsözü. (trc. Abdülbaki Gölpınarlı).
Mütercimin Önsözü, İstanbul.
Halid Cemil Muhammed (2008). Sevgi ve Güzelliğin Şairi Melaye Cizîrî, (Çev.: Ümit Demirhan), İstanbul: Hivda Yayınları.
Hamdi Abdulmecid es-Selefi & Tahsin İbrahim Doski (2008). Mu‘cemu’ş-Şu‘eraî’l-Kurd, Erbil: Spîrêz Yayınları.
HAZNEDAR, Ma‘rûf (2010). Mêjûy Edebî Kurdî, I-VII, Erbil: Aras Yayınları.
HEJAR (Abdurrahman Şerefkendi), (1361). Divan-i ‘Arif-i Rabbani Şeyh Ahmedê Cizrevi, Tahran.
HELMUT, Ritter, (1986). “Hafız”, İslam Ansiklopedisi, MEB, I-XV, İstanbul.
HEREKOL, Azizan (1941). (Celadet Ali Bedir-Xan), “Klasîkên Me”, Hawar, Sayı. 33, Şam.
HEYET, Cevat, (1980). Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bahış, Tahran.
İbnu’l-Esir, (‘İzzuddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali), (1853-1867). el-Kâmil fî’t-Târîh, I-XIII, nşr. C. J. Tornberg, Leiden.
KARATAŞ, Turan (2011). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Sütun Yayınları.
KERİMİ, Ali Rıza (1391). Şiir ve İlim. , Tahran.
- 149 -
KERİMİ, Ali Rıza (1391). Şiir ve İlim , Tahran
LEVEND, Agah Sırrı (1973). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
MAZIOĞLU, Hasibe (1956). Fuzuli-Hafız, Ankara.
Mela Ahmedê Cızîrî Diwan (2009). (Metnên Kurdi&Türkçe Çevirisi Osman Tunç), İstanbul: Nubihar Yayınları.
Molla Cezerı, Divan, tsz. (Daru’l-kitabi’l-Arabi) Kahire.
NURSİ, Said (1996). Sözler, Risale-i Nur Külliyatı, İstanbul: Sözler Yayınları
ÖZERVARLI, M. Sait (2005). “Molla Cezerî”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXX, İstanbul.
PALA, İskender (2013). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
PALACİSON, Asin. İbn Arabî, (İspanyolca’dan trc.: Abdurrahman el-Bedevî), Beyrut.
Qanatê Kurdo (1992). Tarîxa Edebyeta Kurdî, Ankara: Özge Yayınları.
RİTTER, Helmut (1986). “Hafız”, İslam Ansiklopedisi, MEB, C. V/1, İstanbul.
SADÎNÎ, M. Xalid (2003). Feqiyê Teyran, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
SAFÂ, Zebîhullah, (1378). Târîh-i Edebiyât-ı İran (Telhis Ez-Muhammed Turabî), C. II, Firdevs-Tahran.
SAĞNİÇ, Feqî Huseyn (2002). Dîroka Wêjeya Kurdî, İstanbul: İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları.
SECCADİ, Alâeddin (1952). Mejûyi Edebiy Kurdi, Bağdat.
SOLMAZ, Süleyman (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı (Metin-İnceleme), Ankara: AKM Yayınları
ŞEMSETTİN, Sami, (1894). Kamusu’l-Alam, Mihran Matbaası, İstanbul.
Şeref Han, Şerefname (1990). (trc. M. Emin Bozarslan). İstanbul.
TUNÇ, Osman (2009). Molla Ahmed-i Cezerî ve Dîvanı, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
TURAN, Abdulbakî (2012). Melayê Cizîrî Dîvani ve Şerhî, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
TÜNCER, Orhan Cezmi (I 973). “Mardin-Cizre Kırmızı Medrese”.
UZUN, Mehmed (1992). Destpêka Edebiyata Kurdi, İstanbul.
V. Minorsky, “Kürtler”, İA.
YAZICI, Tahsin (1997). “Hâfız-ı Şirâzî”, İslâm Ansiklopedisi, TDİA, İstanbul.
ZINAR, Zeynelabidin (1986). Melayê Cizîrî, Dîwan, “Pêşgotin”, İstanbul Fırat Yayınları.
Zindeginame-i Hafız, Zindeginame-i Şuara ve Danişmendan, Şiir ve Hüner. .
ZİVİNGÎ, Ahmed Îbn Molla Muhammed, el-Botî (1987). el-‘Îqdu’l-Cewherî fî Şerhî Dîwanî’ş-Şêx el-Cezerî, “Mukaddime”, I-II, Kamışlı:
Metbeatu’s-Sabah Yayınları.

Konular