درس بيست و هشتم (Ders-i Bîst u Heştom)



***Dil Bilgisi***

*Gereklilik Kipi (فعل وجوبی)


Farsça’da gereklilik kipi بايستن (bâyesten , gerekmek, lazım olmak) , شايستن (şâyesten, yaraşmak) ve سزيدن (sezîden, layık olmak, değmek) yardımcı fiilleriyle yapılır.

Ancak, Modern Farsça’da bu kip için بايستن yardımcı fiili kullanılır.

بايستن (bâyesten , gerekmek, lazım olmak; geniş zaman gövdesi باي bây) yardımcı fiili asıl fiilden önce gelir ver gerekliliğin söz konusu olduğu zamana göre çekimi yapılır. Yardımcı fiilin kişiye göre farklı çekimi yoktur. Asıl fiilin ise muzari-i iltizamî (istek kipi-şimdiki zaman) üzere kişiye göre çekimi yapılır.

Örnek cümleler: باید کار کنیم (bâyed kâr konîm - çalışmalıyız)*
می باید بفرستید (mî bâyed befiristîd - göndermelisiniz)

Modern Farsça'da gereklilik kipinde genellikle dört zaman kullanılır. Formül şöyledir: بايستن yardımcı fiilinin kullanılan zamandaki çekimi + asıl fiilin muzari-i iltizamî çekimi. Olumsuz çekimde ise yardımcı fiilin çekiminin başına ن (ne edatı) getirilir.

1) ماضی مطلق (Di'li geçmiş zaman)

بایست بخوانم (bâyest behânem- okumam gerekti)
نبایست بخوابم (ne-bâyest behâbem- uyumamam gerekti)

2) ماضی استمراری (Şimdiki/Geniş zamanın hikayesi)

می بایست بروی (mî bâyest berevî- gitmen gerekiyordu)
نمی بایست بگویی (ne-mî bâyest begûyî- söylememen gerekiyordu)

3) مضارع ساده (Geniş zaman)

باید بیاموزد (bâyed beyâmûzed - öğrenmesi gerekir)
نباید بشنود (ne-bâyed beşineved - duymaması gerekir)

4) مضارع اخباری (Şimdiki/Geniş Zaman)

می باید بنویسیم (mî bâyed benivîsim - yazmamız gerekiyor)
نمی باید بخوریم (ne-mî bâyed behorîm - yemememiz gerekiyor)

Örnek cümleler:

می بایست حتما با او حرف بزنم (Mî bâyest hatmen bâ-û harf bezenem - Onunla kesinlikle konuşmam gerekirdi.)

اگر سیگار می کشد باید سیگار را ترک کند (Eger sîgar mî keşed bâyed sîgar râ terk koned - Eğer sigara içiyorsa, sigarayı bırakması gerekir.)

باید بنشینیم و صحبت کنیم (Bâyed benişînim ve sohbet konîm - Oturmalı ve sohbet etmeliyiz.)


** Mutlak Gereklilik (وجوبی مطلق)

بایستن yardımcı fiilinin geniş zaman kökünün üçüncü tekil şahsı olan باید ve asıl fiilin mazi gövdesinin birleşiminden ibaret olan mutlak gereklilik genel bir anlam ifade eder ve bu kipte fiil edilgen çatıda tercüme edilir. Diğer bir deyişle mutlak gerekliliğin bulunduğu cümleler edilgen çatılı olduğu için fiilin öznesi cümlede zikredilmez.

Örnekler: باید فرستاد (bâyed firistâd - gönderilmeli)
باید نشست (bâyed nişest - oturulmalı)
باید بر گشت (bâyed ber-geşt - dönülmeli)
باید گوش کرد (bâyed gûş kerd - kulak verilmeli)

Örnek cümleler: این مطلب را باید گفت (În matlab râ bâyed goft - Bu konu söylenmeli)
باید تعادل را حفظ کرد (Bâyed teâdul râ hıfz kerd - Denge korunmalı.)
برای این امر قوانین را باید تغییر داد (Bera-yı în emr kavânîn râ bâyed tağyir dad - Bu iş için kanunlar değiştirilmeli.)


***Kelime Hazinesi***

بنیاد (bunyâd) temel, kök
چاه (çâh) kuyu
خرنوب (harnûb) keçi boynuzu
رنج (renc) zahmet, eziyet
رنجبر (rencber) zahmet çeken;işçi, rençper
روا (revâ) uygun, yakışır; layık
روا داشتن (revâ dâşten) uygun/layık görmek
شستن (şosten) yıkamak (Geniş zaman kökü شو şûy dur.)
رو شویی veya دستشويي (rû şûyî/dest şûyî) lavabo
شنا کردن (şinâ kerden) yüzmek
شناور (şinâver) yüzücü
قوز (kûz) kambur
لجن زار (lecen-zâr) bataklık; bataklığı andıran
وارستن (vâresten) kurtulmak, hürriyetine kavuşmak
وارسته (vâreste) kurtulmuş, özgür
هسته (heste) çekirdek, öz
همای (homây) balık kartalı, devlet kuşu, hüma kuşu (efsanevi bir kuş)
همایون (homâyûn) kutsal, kutlu, mübarek
همسال (hemsâl) yaşıt, akran
همسایه (hemsâye) komşu, komşu bölge
همشیر (hemşîr) süt kardeş Tam burada شیر in 'süt' olduğunu hatırlayın.
همشیره (hemşîre) kızkardeş; süt kardeş; akraba; dost
همنام (hemnâm) adaş
یلدا (yeldâ) en uzun gece. Yani 21 Aralık gecesi bizim şeb-i yeldâ'mız oluyor

***Hikmet Damlaları***

1- گربه مسكين اگر پر داشتي - تخم گنجشك از جهان برداشتي

(Gorbe-i miskîn eger per dâştî - tohm-i guncişk ez cihân ber-dâştî.)

Zavallı kedinin eğer kanadı olaydı, dünyada serçe yumurtası toplardı (devşirirdi).

2- كند همجنس با همجنس پرواز - كبوتر با كبوتر باز با باز

(Koned hemcins bâ hemcins pervâz - kebûter bâ kebûter bâz bâ bâz.)

Uçar bir kuş aynı cinsten olanla, güvecin güvercinle atmaca atmacayla...

3- ترحم بر پلنک تیز دندان - ستم کاری بود بر گوسفندان

(Terahhum ber pelenk-i tîz dendân - sitemkârî büved ber gosfendân.)

Keskin dişli kaplana acımak, koyunlara karşı zalimlik olur.

* Burada asıl fiil, istek kipi-şimdiki zaman (muzari-i iltizami) kalıbındadır ama ب harfinin bazı durumlarda özellikle ön edatlı ve bileşik fiillerin düşebileceği istisnasına binaen ب harfi asıl fiile eklenmemiştir. Bkz. Yirmi Altıncı Ders.